Ertaklarning janr xususiyatlari

ENG QADIMGI FOLKLOR 
Eng qadimgi folklor miflarni. jangnoma tipidagi afsonalar va rivoyatlarni, ertak va naqllarai, qahramonlik eposlari, qo’shiq va maqollarni qamrab oladi.

Eng qadimgi folklor asarlarining yaratilishida animistik va totemistik qarashlar. turli mifologik ishonchlar muhim rol o’ynagan.

Animizm - bu ibtidoiy insonning tabiat haqidagi qarashi, o’zini tabiatdagi narsalar: tabiat kuchlari va hodisalari, jonsiz predmetlar bilan aynan bir narsa deb hisoblashi, hamma narsalarni jonli deb bilishdan iborat tasavvurlari yig’indisidir. Animizm asosida jon va running borligiga ishonch yotadi. Animistik tushuncha -tasawurlarning qoldig’i «Yoriltosh», «Qilich botir», «Oqbilakxon» kabi ko’plab ertaklar tarkibida saqlanib qolgan. Chunonchi, «Yoriltosh»da toshning inson murojaatiga quloq tutib yorilishi mo’jizasi, «Qilich botir»da qahramonning joni tanasida emas, balki unga tegishli predmetda saqlanishi, «Oqbilakxon» ertagida esa yigitning toshga aylanib qolishi kabi motivlar bevosita animistik tushunchalar qoldig’idir.
Totemizm — odamning biror hayvon yoki o’simlik turi bilan o’zini qondosh deb bilishdan iborat ishonch-e’tiqodi tizimidir. Totem — u yoki urug’ning e’tiqod qo’ygan himoyachisi hisoblanadi.
Turkiy xalqlar, jumladan, qadimgi ajdodlarimiz ot. ho’kiz, ilon, bo’ri, it kabi hayvonlarga. ayrim qushlarga va parrandalarga e’tiqod qo’yganlar. Shular orasida ot va bo’rini totem hayvon sifatida alohida e’zozlashgan. Totemlar bilan bog’liq bir qancha geneologik afsonalar ham mayjud. Ularda u yoki bu urug’ — qabilaning kelib chiqishi ko’pincha ona bo’ri obraziga bog’lab talqin etiladi. Bo’ri totemiga aloqador ertaklar ham anchagina: «Cho’loq bo’ri», «Bo’ri qiz» kabi ertaklar shular jumlasidandir.
Fetishizm — fransuzcha «fetiche» so’zidan olingan bo’lib, ibtidoiy ajdodlarimizning qadimiy e’tiqodiga ko’ra, narsalarga irim qilib sig’inish yoki ularga magik kuchga ega deb qarash asosida sig’inishni anglatadi. Xalq ertaklarida uchrovchi oyna, qilich, igna, marjon, tosh, taroq va boshqa shu xildagi predmetlar magik kuchi tufayli qahramonlarga yordamchi vositaga aylangan.
Qadimgi ajdodlarimiz o’z turmush-tirikchiligida otdan keng foydalanganlar. Ot ularga ham oziq, ham uzoqni yaqin qiluvchi ulov, ham chorvani boqishda ko’makdosh ish hayvoni sifatida xizmat ko’rsatgan. Hatto otning yolidan turli kasalliklarni davolashda foydalanilgan. Ot kalla suyagi yovuz ruhlardan himoya qiluvchi vosita hisoblangan. Otdan shunchalik katta naf ko’rgan qadimgi odam uni kult darajasida ilohiylashtirib, e’tiqod timsoliga aylantirgan. Tabiiyki, bunga otning jozibadorligi ham ma’lum darajada ta’sir ko’rsatgan.
Ot kultiga aloqador qarashlar natijasida ftlklor asarlarida otning epik badiiy timsoli paydo bo’lgan. Jumiadan, o’zbek xalq dostonlaridagi G’irot, G’irko’k, Boychibor, Jiyronqush, Majnunko’k kabi epik ot obrazlari bunga yorqin dalil bo’la oladi.
Ot kultiga aloqador urug’ nomlari va geografik joy nomlari ham bor. Bu haqda «Hazorasp» nomli toponimik afsona yaratilganligi ma’lum.

Eng qadimgi davr folklorining ilk bosqichida ko’p miflar yaratilgan. Miflar qadimgi davr folklorida alohida o’rin tutadi. Ularda dunyoning paydo bo’lishi, tabiat hodisalari, xudolar va hayvonlar haqida to’qima hikoya qilinadi. Miflarning bizgacha yetib keiishida zardushtiylik (otashparastlik) dinining muqaddas kitobi «Avesto» muhim rol o’ynaganligini alohida e’tirof etish lozim.

Eng qadimgi davr folklorida jangnoma tipidagi epik asarlar ham muhim o’rin egallaydi. Ular tarixiy voqea va hodisalar bilan bog’liq holda yuzaga kelgan. «To’maris» va «Shiroq» kabi rivoyatlar buning yorqin namunalaridir. Bosh qahramoni To’maris va Shiroq bo’lgan ushbu qadimgi epos namunalarida vatanparvarlik va qahramonlik madh etiladi.
«To’maris» rivoyatining qisqacha mazmuni Gerodotning «Tarix» asarida keltirilgan. Unda Eron shohi Kir bilan massagetlar qabilasi o’rtasida yuz bergan jang voqealari tasvirlanadi. Massagetlar qabilasi boshlig’i To’marisning vatanparvarligi va qahramonligi alohida qayd etiladi. Xalq rivoyatida To’maris obrazi qadimgi jangovor ayollarning tipik vakili sifatida talqin etiladi. Uning jasuriigi, o’ktamligi, donoligi tarannum qilinadi.
«To’maris» rivoyatining yaratilishiga matriarxat jamiyatida (onalik saltanati davrida) yashagan qahramon jangchi ayollar — amazonkalar timsoli yetarli ta’sir ko’rsatgan. Rivoyatda hikoya qilinishicha, adolatli, tadbirkor, mustahkam idorali, jasur va jangovor ayol, qabila boshlig’i To’maris Eron shohi Kirning hiyla-nayranglarini donolik bilan idrok etib, Kir boshlagan fitna-jangdan el-yurtini omon saqlab qoladi. Qabila mustaqilligini himoya qilish uchun jang boshida turib kurashadi va mardlarcha g’alaba qozonib, Kirni yo’q qiladi.
Keyinchalik «To’maris» rivoyati asosida «Oysuluv» dostoni yaratilgan.
«Shiroq» rivoyatining yaratilishiga Eron shohi Doro bilan shak qabilalari o’rtasida yuz bergan tarixiy janglar asos bo’lgan. Bu rivoyatning qisqacha mazmuni yunon tarixchisi Polienning «Harbiy hiylalar» nomli kitobi orqali yetib kelgan. Unda hikoya qilinishicha, Doro shak qabilasiga qarshi yurish qilganda, shu qabila otboqari harbiy holatni muhokama qilib o’tirgan qabila boshliqlari Saksfar, Omarg va To’maris huzuriga tashrif buyurib, agar bolalari va nabiralarining tirikchihgi ta’minlansa, Doro qo’shinlariga qarshi borib, ularni bir o’zi yengishini aytadi. Shak hukmdorlari uning taklifiga rozi bo’Igach, otboqar o’z quloq va burnini kesib, go’yo qabiladoshlaridan ozor ko’rgan qiyofada Doro qo’shinlari huzuriga boradi va ularni aldaydi. Shiroqning achinarli holatini ko’rgan Doro uning gaplariga ishonadi va u boshlagan yo’ldan yuradi. Shiroq uni yetti kun yurdirib, jazirama cho’lning o’rtasiga ohb boradi. Shiroqning yetti kunlik suv va ovqat olish taklifi bilan yo’lga chiqqan qo’shinning suvi va ovqati tugab, hammasi charchaydi. Yettinchi kuni ham shaklardan darak topolmagan qo’shin aldanganini sezadi. Qo’shin boshlig’i Shiroqni aldab-suldab yo’lga solmoqchi bo’ladi. Lekin u shuncha qo’shinni bir o’zi yengganligini aytib, faxrlanadi. Qo’shin lashkarboshisi Ranosbat g’azablanib, Shiroqni chopib tashlaydi.
Ko’rinyaptiki, rivoyatda vatan uchun jon fidolik, tinchlik va ozodlik uchun kurashda mardlik, jasorat va qahramonlik g’oyalari madh etUmoqda. Bu motivlar esa qadimiy eposga xos an’anaviy motivlardir.
Yana bir qahramonlik eposi xalq qahramoni, pahlavon Rustam nomi bilan bog’liq. Rustam haqidagi qahramonlik eposlari qadimdan O’rta Osiyo, Eron va Afg’onistonda keng tarqalgan. Ularda Rustam obrazi turlicha talqin etiladi. Masalan. bir dostonda u arab bosqinchilariga qarshi kurashuvchi qahramon qiyofasida gavdalansa, yana boshqa birida shaharlar bunyod etgan kuchli bahodir, bunyodkor qiyofasida namoyon bo’ladi. Qadimgi sug’d eposi parchalarida esa Rustam devlar bilan olishib, ularni mahv etgan pahlavon qiyofasida tasvir etiladi. O’t nafasli oti Raxsh hamisha unga hamrohlik va madadkorlik qiladi.
Rustam - ideal qahramon. Qahramonlik eposlarida u hamisha xalq madadkori sifatida talqin etiladi. Rustam — xalq orzu qilgan bemisl kuch-qudratning ramziy ifodasi. U har doim elat va xalq manfaatlarini himoya qilib. o’z kuch-qudrati orqali adolat va tinchlik o’rnatib yuradi. Shu bois u bir joyda muqim turib qolmaydi. U mamlakatdan bu mamlakatga o’tib, hammaga yordam berib yuradi. Rustam haqidagi afsonalar qadimiy dualistik miliar zamirida yaratilgani bois ularda hamisha yaxshilik bilan yomonlik o’rtasida kurash ketadi. Bunda dev, ajdar kabi persohajlar yomonlik timsoli bo’lib kelsa, Rustam va uning vafodor oti Raxsh yaxshilik timsoli sifatida talqin etiladi.
Keyinchalik Rustam haqidagi afsonalar «Rustam», «Rustam Zol o’g’li», «Pahlavon Rustam» kabi ertaklarning yaratilishi uchun zamin bo’lgan.
Rustam Firdavsiyning «Shohnoma»sida ham asosiy qahramonlardan bin vazifasini o’tagan.
Eng qadimiy folklor-qo’shiqlar va maqollardan ham tashkil topgan. Uiarning dastlabki namunaiari Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asari orqali bizgacha yetib kelgan.
«Devon»dagi qo’shiqlar mazmunan rang-barangdir. Jami 750 satr atrofida bo’lib, to’rtlik, uchlik va ikkilik shaklidagi 210 she’riy parchadan iborat. Ular meloddan awalgi VII asrdan meloddan keyingi XI asrgacha 18 asrlik vaqt ichida yaratilgan va o’sha zamonlar voqeligini aks ettiradi. Uiarning ko’pchiligini ovchilik, chorvachilik, mavsum-marosim, lirik-ishqiy, qahramonlik va didaktik qo’shiqlar tashkil etadi. Bu silsilada ayniqsa, ovchilik bilan bog’liq qo’shiqlar katta o’rin egallaydi. Ularda ov qilishning ilk ko’rinishlari - it. qush yordamida, shuningdek, o’q-yoy bilan ov qilish tajribalari haqida kuylangan: Ov qushlarin ushlashib, Tulki to’ng’iz tishlatib, Itlarimiz ishlatib, Hunar bilan gerdaydik.
«Devon»dagi qo’shiqlarda xalqning hayot tajribalari. har bir faslning yaxshi va yomon jihatlari, suv toshqini, uylanish, oilada ota-onaning roli, nasihatlarining ahamiyati, qahramonning jang maydonida el-u yurtini, xalqini deb halok bo’lishiga daxldor ruhiy kechinmalari o’z aksini topgan.
Shuningdek, «Devon»da Alp Er To’nga marsiyasi keltirilgan. Unda xalq qahramoni Alp Er To’nganing vafoti munosabati bilan elning qattiq qayg’uga botganligi, chuqur ruhiy iztirobga tushgani bayon etilgan. Yusuf xos Hojib Alp Er To’ngani forslar Afrosiyob deb atashganini ma’lum qiladi.
Alp Er To’nga - yo’lbars kabi kuchli, bahodir odam degani. Marsiyada Alp Er To’nganing o’limi achchiq qismat, dahshatli fojea, o’mini to’ldirib bo’lmaydigan yo’qotish sifatida baholanadi.
«Devon» orqali bizgacha «Oltin qon» nomli afsona matni hamda afsona janrining qadimda «sav» deb yuritilganligi, uning ijrosi xususidagi malumotlar ham yetib kelgan. Shuningdek, «Devon»dan 300 tacha xalq maqollari o’rin olgan.
Xullas, ibtidoiy kishilarning dunyoqarashi, tasavvur-tushunchalari, ishonch-e’tiqodlari va mehnat, turmush tarzi bilan bog’liq holda vujudga kelgan eng qadimgi folklor namunaiari, dastawal. qadimgi odamlarning qarashlarini ifodalash vazifasini o’tagan va asosan, ta’limiy ahamiyat kasb etib yangidan — yangi afsona, rivoyat. ertak va dostonlarning yaratilishiga asos bo’lgan.
Feodalizm