Erkin X u d o y b e r d iy e V adabiyotshunoslikka

Suyuningiz:
Ko‘pdan beri zin d o n d a 
Q uyosh k o 'rm a y  zaxlab qolgan ko‘ngillar!
C h iq a r k u n lar yetdi sizga u n d an -d a,
M unda yechib yuborilgach tugunlar.
B irinchi  m israd a  z in a p o y a   b o r  va  u  g o rizo n ta l,  am m o  b an d   vazni 
o ‘zgarayotgani yo‘q,  b u  m isra ham  4+ 4+ 3 vaznida yozilgan.
Lekin erkinlik b u n d a n   keyingi ikkilikda yuz beradi:
Qayg'uringiz:
kishanlarni yasovchi
“ u stalar” ,
Boshqalam i
“tu b a n la r”  deb atovchi
xo ‘jalar.
“ U sta la r”  so ‘zi v a z n d a n   tashqari  va ayni  h o ld a  gorizontal  zinapoyadir, 
u n in g  ajratib  ko‘reatilishini  “ u stalar”  ning  m ustam lakachilar ekanligi bilan 
bo g ‘liq b o ‘lgan kinoya ta q o z o  etadi.
Metrik erkinlik va gorizontal zinapoya bu she’ming davom ibo‘lgan xotimasida
h a m  mavjud:
Sizning u c h u n  alvastining zoridek,
Y ig‘la r  k u n lar  keladir.
C h iq ad irg an  quyoshni siz behuda 
E tik b ila n  to ‘sm oq uchun tirishm ang,
A h m o q  b o ‘lib. Azroilning oldida 
Jo n  talashing, to  oMguncha berishmang!
“Y i g i a r  k u n la r k e la d ir ”  m israsi  kem tik,  u n d a  t o ‘rt  b o ‘g ‘inli b ir tu ro q  
y e tish m a y o tir.  D e m a k ,  s h e ’rd a   ikki  joyda  vazn  erk in lig i  va  g o riz o n ta l 
z in a p o y a d o rlik   u c h ra y d i  v a  u la r  s h e ’rni  e rk in   v a z n d a  y o zilg an  asarga
ay lan tira d i. 
. 
.
B iroq  vertikal  yo  g o riz o n ta l  zinapoyadorlik  s h e ’rni  sodda  vazndaligini 
o ‘zgartirib  yuborm asligi  m um k in :  buni  H am id  O lim jo nn in g  H oy,  yaxshi 
qiz!” she’rida  ko‘ramiz:

---

H oy,  yaxshi  qiz,
yaqinroq kel,
bir-ikki so ‘z s o ‘zlayin,
Shu  holingdan ta ’sir em gan
ko‘nglim dan  s h e ’r kuylayin.
R avshan,  nurli
k o 'm -k o k  k o ‘zing
hali  ko‘pn i  k o ‘rm agan,
Kulcha yuzing
qarilardek,
q a t-q a t  b o ‘!ib so ‘lmagan.
S h e ’r  b o s h d a n - o x ir   4 + 4 + 4 + 3 = 1 5   s o d d a   v a z n id a   y o z ilg a n ,  un i 
zinapoyadorligi uchungina erkin vaznda bitilgan deb bo'lm aydi, zinapoyadorlik 
e rk in   v a z n n in g   y agona  belgisi  e m a s.  u n d a g i  asosiy  fa z ila t  v a z n n in g  
erkinligidadir.
Erkin  vazndagi she’r aralash bandli  h am   b o lish in i yuqorida aytdik,  unda 
qofiyalash ham   metrik erkinlikka bog‘liq ravishda turlicha bo'ladi.  Buni  H am id 
O lim jonning  “T em ir q o n u n ” she’rida yaqqol ko‘ramiz:
0 ‘zbekiston,
yayra,
quvon...
Qayg‘udan
Keng bag‘ringda zarra b o ‘lsin
asar yo‘q.
Bir  polvonning
m adad sochgan
otidan,
Yashin  ko‘zli
b ir p arv oz  ketidan
yuzmoqdasan:
Yo‘llar-o‘tkir,
o d im lar-n u r,
a rm o n -h u r,
Tomirlarda
tebrangan
jo n

---

aytar:
-yur!
Q arashlar-to‘q...
B u -z o ‘r  oqin,
b u -b iry e rd a n   u chg an  o ‘q.
Ketayotir,
o 'tay o tir,
jo n  ko‘rmagan
choMlardan;
O g‘ir,  m ushkul
yo‘llardan.
Porlayotir
yuraklarda
laxcha
nur.
Bu  p a rc h a d a   O ‘zb ek isto n -q u v o n -q ay g ‘u d a n -so c h g a n -o tid a n -k e tid a n - 
teb ra n g an -y u zm o q d asan -arm o n -teb ran g an -jo n -y erd an -u ch g an -k o ‘rm agan- 
c h o ‘llardan-yo‘llardan va o £tkir-nur-hur-yur-zo‘r-bir-ketayot¡r-octayotir-og‘ir- 
p o rla y o tir qofiyalari bor.  Bu  ikki qofíya  m isralar va u larn in g  zinapoyalarini 
o ‘zaro bogMaydi va ritmni uyushtiradi.  Boshqacha qilib aytganda,  “0 ‘zbekiston” 
s o ‘zi,  y a’ni  m isra  boshi shu  m isra oxiri bilan  (quvon),  4-5  misra  oxiri va 6-7- 
8 - 9 - m is r a la r   o ‘rtasi  (a r m ó n ,  te b ra n g a n ),  10-11-m is ra la r  oxiri  b ilan  
q o fiyalangan.  6-m isra o 'rta s i  (o ‘tk ir-n u r) shu  misra oxiri,  7-m isra oxiri  8-9- 
10-11-m isralarning o ‘rtasi va  oxiri bilan qofiyadoshdir,  d em ak,  misra boshi, 
o ‘rtasi yo  oxiri boshqa misra zinapoyalari bilan qofiyalana oladi.  Bu hol erkin 
v azn qofiyasining  m uhim  to m o n id ir.
X ullas,  erkin   vaznda  bitilgan  s h e ’rlarda vazn,  qofiya va  b an d   kabi  sh e’r 
tu zilish i  u n su rlan  erkin  h o ld a  ish  ko‘radi
II.  Qofiya
«Q ofiya,  arabcha,  izidan  b o rish , tizilish m a ’nolarini anglatadi.  Asarning 
g ‘oyaviy  m azm uniga  oid  m u h im   va  obrazli  tu sh u n c h a la m i  t a ’kidlovchi, 
xushohanglikni t a ’minlash va m uayyan vaznda takrorlanayotgan misralam ing 
oxirini eslatish orqali sh e’r ritm i va  musiqiyligini tashkil etishda qatnashuvchi 
yangi-yangi band, poetik ja n r va sh e’r shakllarini yaratuvchi ham da eshitilishda 
bir-biriga ohangdosh bo‘lgan so ‘z la r qofiya deviladi*.1
1 T o 'y c h iy e v  U .  O lzbek sovet  p o e z iy a s id a  b a rm o q  sistem asi. T .,  « F a n » ,  1966,  106-bet.
164

---

Q ofiya  h aqida  h ar  bir xalqning  o ‘z qarashi  b o r,  m usulm on  S h arq id a  bu 
sohada  dastlab  arab -fo rs  nazariyasi  p aydo  boMdi,  u  qofiyalashni  m u ay y an  
tizimga soldi,  am m o  u qofiyalashdagi h am m a am aliyotni  to ‘la qam rab  o ig an  
dcyish qiyin.  U nga k o ‘ra, qofiyadosh so ‘zlar o'zagidagi va qo ‘shim chalaridagi 
unsurlarm avjud.  0 ‘zakdagi  unsurlar quyidagicha:
1)  Raviy.  Q ofiyadosh so'zlar o ‘zagi  oxiridagi tovush  (harf)  raviy deyiladi: 
malak—falak (Cho‘lpon.  Hayoli), k—raviy; ziyoda—piyoda (Vafoiy. Yorab), 
a—raviy; q o n —fig‘on (Munis Shuaro),  n—raviy;  ko‘p—surub (M axm ur. 
T a ’rifi  viloyati  Q uram a),  raviy  ;  p —b.
2)  Qayd.  «0 *   kelmagan yopiq bo‘g kinda,  undosh raviydan oldingi u n d o sh  
tovush  qayddir:  asi—fasl  ( G ‘afu r  G ‘ulom .  Toshkent),  I—raviy,  s— 
qayd.  Q o ‘rq in ch —to 'rtu n ch   (M iriy.  G u ln o m a),  n —qayd;  sirish t— 
sarnavisht  (M axm ur.  D arsifati T u ro b iy  hazor xalta).,  sh—qayd.
3)  Asosiy ridf.  U ndosh  raviydan  o ld in   kelgan  «a» dan  boshqa u n li asosiy 
ridfdir;  shod —obod  (D ushan  Fayziy.  Q ism at),  o —asosiy  ridf;  G u l — 
bulbul  (F u rq a t.  Vistavka  xususida),  u —asosiy  ridf;  d e b —ep   ( S a ’diy. 
G u listo n ),  e —asosiy  ridf;  dil—g ‘ofil  (H uvaydo.  R ohati  d il),  i—asosiy 
ridf.
4)  M u rak k ab   ridf.  «o»  asosiy  ridfi  b ilan   undosh  raviy  orasidagi  u n d o s h  
tovush m urakkab (yo orttirm a)  rid f b o 'lad i:  rost—bexost  (H a y d ar.  G u l 
va N avro‘z),  s—murakkab  ridf.
5) T a’sis.  «o»dan boshqa unlili yopiq b o ‘g ‘indan aw al kelgan  «o» t a ’sisdir: 
C h obuk—nozuk (Navoiy.  Layli va  M ajnu n),  o —ta ’sis.  S ao dat—viloyat 
(N o d ira  N avoiy g ‘azaliga  m u x am m as),  foyiq—sodiq  (K om il.  M u n is 
g ‘azaliga muxammas), o—ta ’sis.
6)  Doxil.  U  ta ’sisdan solng  keluvchi  un dosh d ir.  O lim —zolim   (Yassaviy. 
H ik m at),  1—doxil;  bag‘oyat—salom at  (N odira.  Saltanat  b a h rid a ),  y— 
m —doxil; C hobuk—nozuk  (Navoiy.  Layli va  M ajnun), z—b—doxil.
7)  Hazv.  Qayddan oldin keluvchi unli tovush hazvdir.  H arf—sarf (M u jrim — 
obid.  Arzi ahvoli), a—hazv. Sog‘in c h —tin ch  (Navoiy.  H ayratu l  ab ro r), 
i—hazv.  N uhuft—nashuguft (Navoiy.  Hayratul abror), u —hazv.
8) Tavjih.  Q ayddan boshqa qofiyada u nd osh raviydan oldingi  «a
»
tavjihdir: 
Ravshan—gulshan (Chokar.  N avoiy g'azaliga m uxam m as),  a—tavjih.
Endi  q o ‘shimchali qofiyalardagi qo'shim chalam ing unsurlari haqida t o ‘xtab 
o ‘tamiz.
I)  Vasl.  Raviyga  vositali yo vositasiz bogMangan tovush vasldir:  A x tari— 
akbari (Gadoiy.  Mehrimah), i—vasl.  Akam—dadam  (M uqim iy.  Voqeayi 
Viktor), m —vasl i,m—vositasiz vasl.  Vositali vasl yopiq bo‘g ‘inda b o la d i—

---

bunda undosh raviy bilan  vaslni unli o boglaydi: yoqib—boqib (Nodim . 
H aft gulshan),  q —raviy,  b —vasl.
2 )  Xuruj. Vasldan so ‘ng  keluvchi undosh yo unlidir (yopiq bo ‘g ‘in  nazarda 
tutilayotir): jo n d ir—lu q m o n d ir (Hamza.  K itob),  n —raviy,  d —vasl,  r— 
xuruj. Jo n im a—q o n im a   (Sakkokiy.  Ey jo n d in  o rtu q).  |—|—raviy,  m — 
vasl,  a—xuruj.  X o rd in —dordin  (Amiriy. Yor,  n —xuruj).
3)  M azid.  X urujdan keyin keluvchi tovush  m aziddir.  O ftobidur—kitobidir 
(M unis.  N e xush jo n o n ).  b —raviy, oldingi  i—vasl,  d —xuruj,  r—mazid. 
H aq im n i—yo‘q im n i  (H u vaydo.  Rohati  dil),  q —raviy,  m —vasl,  n — 
xuruj,  i—mazid.
4)  Noyira.  M az id d an so ‘ng keluvchi tovush noyiradin kitoblarga—boblarga 
(A m in  U m ariy.  Ikki  yoshlik),  b—raviy,  1—vasl,  r—xuruj,  g—m azid, 
a—noyira.  •
5)  M ajro.  Raviy va vasl u n d o sh  bo‘lsa, o ‘rtadagi unli tovush majro deyiladi: 
pandim —gulqandim ,  (Amiriy.  Tabibo, Sharbati u n n o b ),  d —raviy,  m — 
vasl,  i—m ajro.
6)  N afoz.  Vasl,  xuruj  va  m azid d a n   so‘ng  kelgan  yopiq  b o ‘g ‘inni  hosil 
etuvchi unli tovush nafozdir: jondin—zamondin (Bobur.  Kim ko‘ribdur), 
n —raviy,  d—vasl,  oxirgi  n —xuruj, i—nafoz.  Ixtiyorim dir—diyorim dir 
(S o b ir  Abdulla.  K o ‘n g lu m   intilur),  m —vasl,  d — m azid,  i—nafoz. 
Yaxshilikdan—ayriliqdan  (Xayriddin Saloh. Sirenlar),  I—vasl,  k—xuruj, 
d —m azid,  a—nafoz.  Q ofiyalardagi  unsurlarni  aniqladik,  endi  ular 
q atn ashgan  qofiya  tu rla rin i  tahlil  qilam iz,  u lar  25  ta,  beshtasi  o ‘zak 
qofiya,  yigirm atasi  q o ‘sh im ch ali qofiyadir:
0 ‘zak qoftyalar quyidagilar:
1)  Y akka  o ‘zak  (m u q ay y a d )  qofiya:  zar—sarbasar  (N ishotiy. 
H usnu 
dil),  bu qofiyada y o p iq  b o ‘g ‘in  «a» tovushi bilan yasaladi:  r—raviy, a — 
tavjih.
2 )  Q aydli  o ‘zak  qofiya.  U   qaydli  o ‘zak  so ‘z d a n   yasaladi:  q ah r—zah r 
(C h o lp o n .  K ishon),  r—raviy,  h—qayd:
C h u st—durust  (Shavqiy.  A nglabon), t—raviy, s—qayd. 
Berk—erk 
(A .O ripov.Q ushchaga),  k—raviy,  r—qayd.
3)  Asosiy ridfli o ‘zak qofiya:  yosh—bag'ritosh  (H abib  S a ’dulla.  Ruchka). 
Bu  qofiyadagi yopiq  b o ‘g ‘in «a»dan boshqa  unli tovush bilan yasaladi: 
s h —raviy,  o —yo—asosiy  ridf.
4 )  M u rak k ab   ridfli  o ‘z a k   qofiya.  Bu  xil  qofiya  h am   yopiq  b o ‘g‘indan 
tu zilad i,  unda  m u ra k k a b   rid f raviy bilan  asosiy  rid f o ‘rtasiga  kiradi: 
ro st—xost  (Sayyid Q osim iy.  Fi  n a’ti nabi): t —raviy,  o —asosiy ridf,  s— 
m urakkab  ridf.

---

5)  T a ’sisli  va  doxilli  o kzak  qofiya  U  ta ’sisli  va  zoxilli  o ‘zak dan   yuzaga 
keladi: komil—moyil  (Yassaviy.  M unojotnom a),  o—t a ’sis,  m —y—doxil: 
hiyonat—diyonat  (Huvaydo.  R o h atid il),  yo—t a ’sis,  n —doxil;  sovuq— 
yovuq  (A bdullaO ripov.H akim  vaajal),  o —t a ’sis,  v—doxil.
Q o'shim chali qofiyalar quyidagilar:
1)  Q o'shim chali  (M u tlaq )  yakka  qofiya  U nda  yakka  o 'z a k   qofiyaga  bir 
yopiq b o ‘g ‘in q o‘shiladi:  talash ib —qam ashib  (B .B oyqobilov.  G ‘alaba 
q o ‘shig‘i), sh—raviy, b—vasl.  Yakka o ‘zak qofiyaga b ir unli tirkalishidan 
ham  qo‘shimchali yakka qofiya paydo bo‘lishi m um kin:  daftara—afsara 
(M uqim iy.  Qildi shaydo ko‘zlaring),  r—raviy,  a—vasl.
2)  Qaydli va vaslli  qo‘shim chali  qofiya.  Qaydli  o 'z a k  qofiyaga unli bilan 
boshlanuvchi bir yopiq bo‘g ‘in  q o ‘shilsa,  shunday qofiya hosil b o ‘ladi: 
dardim —zardim  (Nodim.  Q achonkim  bo'lm isham ),  r—qayd,  d—raviy, 
b—  i—nafoz. H urkib—q o 'rq ib   (Abdulla O n  p o v .B a h o r  tlIaklari).R  — 
qayd,  k—q—raviy,  b—vasl;  g ‘aybi—raybi (Shavqiy.  S ababi taklif),  y— 
qayd,  b —raviy,  i—vasl.
3)  M urakkab radfli va vaslli qokshim chali, qofiya.  B unday qofiyani yaratish 
uchun  m urakkab  ridfli  o ‘za k   qofiyaga  unli  bilan   bo sh lanu vch i  yopiq 
b o ‘g ‘in biriktiriladi:  ortib—to rtib  (E.Vohidov.  R um olik yigit),  o—asosiy 
ridf,  r—m urakkab  ridf,  t —raviy,  b—vasl,  i—m ajro .  R ostin—ostin 
(M uqim iy.  Kim  desun),  o —asosiy  ridf,  s—m u rak k ab   ridf,  t —raviy, 
n —vasl,  i—majro.
4)  Asosiy ridfli  va vaslli  qo‘shim chali  qofiyalar.  B u n d ay   qofiyada  asosiy 
ridfli  o ‘zak qofiyaga unli tovush  bilan boshlanu vch i  b ir yopiq b o ‘g ‘in 
qo'shiladi:  nigorim —b ah o rim   (R oqim .  N e  ku n   o ‘lm ayin),  o —asosiy 
ridf,  r—raviy,  m —vasl,  i—m ajro.  U rub—yurib (B obur.  Eshigingda bosh 
u rarm an),  u—yu—asosiy  ridf,  r—raviy, b —vasl,  oxirgi u —i—majro.
5)  T a ’sisli  va  vaslli  qo‘shim chaJi  qofiya.  B unda  t a ’sisli  va  doxilli  o ‘zak 
qofiyaga  u n li  b ila n   b o sh la n u v c h i  b ir  y o p iq   b o ‘g ‘in  q o ‘shiladi: 
nadom ating—iqom ating  (O gahiy.  U1  sarvi  q ad ),  o —t a ’sis,  m —doxil, 
t—raviy, ng—vasl, i—majro. Vosilim—hosilim (Sayyid Qosimiy. fi tamsil),
o —t a ’sis,  s—doxil,  1—rav iy ,  m —vasl,  i—m a jro .  T a ’sisli, 
vaslli 
q o ‘shim chali qofiya ta ’sisli va  doxilli o ‘zak qofiyaga b ir unli  tovushni 
qo‘shish orqali ham  hosil etiladi: xotam e—m ótam e  (Navoiy. Topm adim  
ahli  zam on  ichra),  o ~ t a ’sis,  m —raviy,  t —doxil,  y e—vasl.
6) Xurujli yakka qo‘shimchali qofiya.  Bu xil qofiyani yaratishda yakka o ‘zak 
qofiyaga xuruj qo‘shiladi: sum andin—badandin (Otoyi. Bo vujudi orazing), 
d—vasl, n—xuruj, d—vasl.  M ehnatdin—kulfatdin ( /oziy. Xotirim g‘amlu), 
t —raviy,  d —vasl,  n —xuruj,  i—nafoz.

---

7)  Q a y d li  va  x u ru jli  q o ‘sh iin c h a li  qofiya.  Bu  tip d a g i  q o fiy an i  hosil 
qilish  u c h u n   qaydli  o ‘zak qofiyaga xuruj  tirkaladi:  nasb d u r—kasbdur 
(G u lx a n iy .  Z arb u lm a sal),  b — raviy, 
s—qay d,  d —vasl,  r—xuruj; 
g u lc h e h r n i—b a d m eh rn i  (B o b u r.  M uxtasar),  r—raviy,  h —q ay d ,  n — 
vasl,  i—xuruj.
8)  Asosiy ridfli  va  xurujli  qo ‘shim chali  qofiya.  B unda asosiy  ridfli  o 'z a k  
qofiyaga  u n li  tovush  bilan  boshlanuvchi  bir  yopiq  b o ‘g ‘in  birikishi 
lozim .  S h ay to n lar—insonlar  (F itrat.  M irrix  yulduziga),  n —raviy,  1— 
vasl,  r—xuruj.
9)  M u ra k k a b  ridfli va xurujli q o'shim chali qofiya.  Bunda  m urakkab ridfli 
o ‘zak qofiyaga  b ir yopiq b o ‘g‘in qo‘shiladi:  T ortgan—o rtg an  (Oybek. 
Q izlar).  t —raviy,  g—vasl,  n —xuruj.
10) T a ’sisli va xurujli qo‘shimchali qofiya. T a ’sisli va daxilli o ‘/a k  qofiyaga 
u n d o sh   b ila n   boshlanuvchi  b ir  yopiq  b o ‘g ‘in  q o ‘shiladi:  /o lib d u r— 
tolib d u r (B obur. Vaslinga ko‘ngul qiyossiz), b—raviy,  d —vasl,  r—xuruj. 
C hob u k lik —nozuklik (Navoiy.  F arh od va Shirin)  k—raviy,  1—vasl,  k— 
xuruj.
11)  M azidli yakka q o ‘shimchali qofiya.  U n d a  yakka o ‘zak qofiyaga mazid 
b irik tirilad i;  n asihatingni—vasiyatingni  (A nbar  O tin.  Ey  shoira),  t — 
raviy,  n g —vasl,  n —xuruj,  i—m azid.
12) Asosiy ridfli va mazidli  qo‘shim chali qofiya.  Bunda asosiy  ridfli o ‘zak 
qofiyaga m azid q o ‘shiladi; o ‘tarsen—tutarsen (Huvaydo.  Rohati dil), t 
raviy,  r—vasl,  s—xuruj,  n —m azid.
13) Qaydli va mazidli qo‘shimchali qofiya.  Bu qofiyada qaydli o ‘zak qofiyaga 
m azid  tutash tirilad i.  P astid an—qastidan  (Zavqiy, A fandilar) t —raviy, 
i—vasl,  d —xuruj,  n —m azid, m ehridan—sehridan  (B.Boyqobilov.  «Oq 
oltin» to g la r i) ,  r—raviy,  i—vasl,  d —xuruj,  n —mazid.  K o‘rkini b o ‘rkini 
(A b d u lla   O rip o v .  Ib lis),  k— raviy,  i - v a s l ,   n - x u r u j ,   i—m azid. 
F ik rin g d an —zikringdin  (B obur.  Jism inga za’fe s a ), r—raviy,  ng—vasl, 
d —xuruj,  n —m azid.
14)  M u ra k k a b  ridfli va mazidli q o ‘shim chali qofiya.  Bu  qofiyani yaratish 
m u ra k k a b   ridfli  o ‘zak  qofiyaga  m azidni  q o ‘shishni  ta q o z o   etadi: 
T o rtilg a n —ortilgan (Avloniy.  G u listo n d an  b ir m anzara),  t —raviy, 1— 
vasl,  g—x u m j,  n —m azid.
15)  T a ’sisli  va  mazidli  qo‘shim chali  qofiya.  Bu  qofiyani  hosil  qilish 
ta ’sisli va mazidli o ‘zak qofiyaga mazidni qo‘shish bilan bog1 liq. Olamiyni— 
o d a m iy n i  (Sayyid  Qosim iy.  H a q iq a tn o m a ),  m —raviy,  y—vasl,  n— 
xuruj,  i— m azid.  M oyildurur—vosildum r (Ogahiy.  Ey ko‘ngil),  1—raviy, 
d —vasl,  r—xuruj,  r—mazid.

---

16) Noyirali yakka qo‘shimchali qofiya.  Bunda yakka o ‘zak qofiyaga  noyira 
birikadi. A dabdindur—talabdindur (Amiriy.  Saodat gavhari), b —raviy, 
d—vasl,  n—xuruj,  d —mazid,  r—noyira.
17)  Farzandlarga orzum andlaiga (B.Boyqobilov.Veteranlar),  d —raviy,  I— 
vasl, r—xuruj, g—mazid, a—noyira.  C hehrlildar—bem ehrliklar (Ogahiy. 
D eboch a),  r—raviy,  1—vasl,  k—xuruj,  1—m azid ,  r— noyira.  Bu q aydli 
va noyirali  qo'shim chali qofiyadir,  u n d a  qaydli o ‘zak qofiyaga n o y ira  
qo ‘shiiadi. Tolibligidan—g‘olibligidan (B.Boyqobilov.  «Oq oltin» togMari), 
b —raviy,  1—vasl,  g —xuruj,  d —m azid ,  n —noy ira.  V ilo y atlarn i— 
shijoatlam i  (M uham m ad  Solih.  S h ayb oniynom a),  t —raviy,  1—vasl, 
r--x u ru j,  n —m azid,  i—noyira.
18)  Asosiy  ridfli  va  noyirali  qo ‘shim chali  qofiya.  Bu  qofiya  asosiy  ridfli 
qo'shim chali qofiyaga noyirani qo‘shishdan iborat: kitoblarda—xitoblarda 
(lb n   Sino.  U rjuza),  b—raviy,  1—vasl,  r—xuruj,  d —m azid, a—noy ira.
19)  M urakkab ridfli  va noyirali qo'shim chali qofiya.  Endi m urakkab ridfli 
o ‘zakqofiyaga noyira tutashadi: tortayotir—ortayotir(A O ripov.T urkision 
bolalariga), t —raviy,  a—vasl,  yo—xu ru j,  t —m azid,  r—noyira.
20)  T a ’sisJi  va  noyirali  qo‘shimchili  qofiya.  Bu  qofiya ta'sisli  va  d o x illi 
o ‘zak qofiyaga noyirani biriktirishni talab qiladi. Viloyatlarni—shijoatlam i 
(M uh am m ad  Solih.  S hayboniynom a),  t —raviy,  1—vasl,  r—x u ru j,  n — 
m azid,  i—noyira.
25 ta  qofiyaning bari o ‘zbek poeziyasida borligi  ayon  bo ‘ldi.  F ors—to jik  
q o ‘lyozm alarida qofiyalarning bu tu rlari h a r xil  k o ‘rsatilgan.  Y e.E.  B e r te ls  
M oskvadagi  S h arqsh unoslik  in stitu ti to p s h irig ‘iga b in o an   tojik q o fiy a s in i 
tek sh irtirib ,  bu   s o h a n i tartibga  solishni  n iy a t  qilgan  va  d u sh a n b a lik   B .I . 
S iru sn i  ta d q iq o tc h i  qilib  tan lag a n ,  c h u n k i  tek sh iru v ch i  sh o ir  boM ishi 
Jozim deb topilgan.  B .I. Sirus bu ishni  ud dalagan,  «Tojik poeziyasida qofiya» 
degan  n o m zo d lik  dissertatsiyasini  h im o y a q ilg a n ,  qofiya tu ri  aso sa n   25  ta  
degan  xulosaga  k elgan ,  biz shu xulosaga su y an d ik .  Bu sirag a k irm a y d ig a n  
«aybli»  qofiya d eb atalgan qofiyalar h am   b o r,  lekin  ular n o to 'la   q o fiy ala rg a 
k iradi.1
0 ‘rta asrlarda yaratilgan arab,  fors-tojik qofiya nazariyasi sxolastik (q o tm a ) 
hususiyatga  ega,  a m m o  u bu sohani  an c h ag in a tartibga soldi, alohida tizim g a 
aylantirdi.
1 С и р у с   Б .И .  Р и ф м а  в  г.щ ж и к с к о й   п о э з и и .  Д у ш а н б а   1963,  T o 'y c h iy e v   U .  0 ‘z b e k  
p o e ziy asid a a ru z  sistcm asi.  T .  «Fan*,  1985,  1 0 2 — 144  b e tla r;  T o 'y c h iy e v   U .  0 ‘z b c k  s h e ’r  
ruzilish i.— A d a b iy o t nazariy-'isi.  I i   to m ,  T .  « F a n * ,  1979,  3 3 7 -3 9 7 -b e tla r.

---

1.  E.Toshmatov.  D irijorlik.  “ Sharq”  nashriyoti,  2005 y.
2.  B.Mannonov.  M adaniyat maskanlarida texnika vositalari.  FAN nashriyoti. 
2006  y.
3.  0 ‘.Toshm atov.  C h o lg lushunoslik.  “F a n ” .  2006  y.  Q o ‘shiq  ijrochilik 
a n ’analari.
4. 0 ‘.Toshmatov.  B ad iiy jam o alarb ilan  ishlash  uslubiyati.  “ F a n ” .  2007 y.
5.  N .Q osim ov. 0 ‘zbekiston bastakorlari.  “ S h arq ” ,  2006 y.  E.Toshm atov, 
0 ‘.Toshmatov.
6. Ansam bl sinfi.
7. A.Rasulova.  S ahna nutqi.  “ F an ”  nashriyoti,  2006 y.
8.  Y o .Q a y u m x o ‘ja y e v a .  O 'q u v c h ila m in g   k ito b x o n lik   m a d a n iy a tin i 
shakllantirish  im koniyatlari.  “ F a n ” .  2006  y.  M .X udoynazarov.  A n’anaviy 
ashulachilik ansambli.
9.  B ad iiy jam o alar b ila n   ishlash  uslubiyati  “ F a n ” .  2007 y.
10. Ansambl sinfi.  E.Toshm atov.  “ F an”. 2005 y.
S h e ’rdagi yordamchi ritm ik u n su rlar
Yuqoridagi she’riy ritm ni yuzaga keltirishda turoq, p auza kabi unsurlam ing 
m uayyan vazifa bajarishini ko‘rib o ‘tdik. She’riyatda bunday vazifani bajaruvchi 
u nsurlar ko‘pdir.  U lardan biri qoftya hisoblanadi.  U  deyarli ham m a vaznlardagi 
s h e ’rlarda m uayyan ritm ik vazifasini o ‘taydi.
Qofiya. She’riy m isralar oxiridagi tovushlaming ohangdorligi hodisasi qofiya 
d e b  ataladi.  U she’riy n u tqda tasviriy vosita sifatida ham  yaxshiroq ishtirok etib, 
m u ay y an   m azm unning  y o rq in ro q  ifodalanishiga xizm at  qiladi.  Ritm ik u nsur 
sifa tid a   m isralar oxirini t a ’kidlaydi,  sh e’riy asam ing  m isralarga b o ‘linishini 
t a ’m inlaydi, tasviriy-ifodaviy vosita sifatida she’rdagi asosiy m a’noni tashuvchi 
s o ‘z la rn i  ajratib  ko‘rsatish  vazifasini  bajaradi.  Q ofiyaning  m azm un  bilan 
alo q asin i m ana bu to ‘rtlikda an iq  k o‘rish mumkin:
P oyezd tay y o r j o ‘namoqqa,
Vokzal to ‘la yigitga.
O n a b u k u n  uzatadi;
0 ‘z o ‘g ‘lini  frontga.
(H a m id  Olimjon.  “Yigitlarni  frontga jo ‘natish”).
B u n d a sh e ’rning asosiy  m azm u n ig a aloqador b o 'lg a n   “ yigit”  va  “fro n t” 
s o ‘zlari o ‘zaro qofiyadoshdir.

---

Qofiya ikki xil  nutq tovushi bilan:  unli yo undosh tovush bilan tam om lanishi 
mumkin.  Unli tovush bilan bitgan qofiya ochiq bo‘g‘in bilan tutagan hisoblanadi 
va  u  “ochiq qofiya”  deb yuritiladi.  B uning  nam unasin i  H am id  O lim jon ning 
“0 ‘zbekiston” sh e’ridan olingan quyidagi parchad a uchratam iz:
Kundan kunga o'sadi paxta,
Barg chiqadi  h ar b ir d arax td a 
O lm azorlargulin to ‘kadi,
Meva bog‘lab shoxin bukadi.
Oxiri  u n d o sh   tovush  bilan  tugagan  b o ‘g ‘inlar  “yopiq  b o ‘g‘in ”  d ey iladi, 
shu  xilda  tu g a lla n g a n   ohangdosh  s o ‘z la r  “ yopiq  q o fiy a”  d eb   a ta la d i. 
“0 ‘zbekiston” sh e’ridan bunga  misol sifatida quyidagi  m isralam i o'qiym iz:
0 ‘xshashi yo‘q bu g o ‘zal b o ‘ston,
Dostonlarda bitgan guliston,- 
0 ‘zbekiston deya atalur 
Uni sevib el tilga olur.
Qofiya shaklan sodda va murakkab b o ia d i. Agar misralar oxiridagi bittadan 
so‘z ohangdosh bo ‘lsa, bu hodisa sodda qofiya  hisoblanadi.
Odam lardan tinglab  hikoya,
0 ‘sar edi shoirda g ‘oya.
Daryolardan kuylab o ‘tardim  
Ertaklarga quloq tutardim .
(Hamid O lim jon.  “O 'zbekiston”).
Agar m isralar oxiridagi bir nech a so ‘z o 'z a ro  ohangdosh b o 'lsa,  bu  hodisa 
murakkab qofiya sanaladi.
O hangdoshlik darajasiga ko‘ra,  qofiya ikki xil b o‘ladi.  Agar m isra oxiridagi 
so‘zlarning  asosiy  unli  va  u n d o sh   to vu sh lari  aynan  yoki  b ir  xil  boMsa,  bu 
hodisa to la  qofiya deb ataladi.
Zangori ufqqa tikilib ko‘zing,
Naqling davom ini so ‘zlading o ‘zing.
(G ‘a f u r G ‘ulom .  “Q al’a ”).
Agar  m isra  oxiridagi so‘z la m in g   b a ’zi tovushlarigina a y n a n   yoki  deyarli 
bir xil  yo o ‘xshash ham eshitilishida bir-biriga yaqin b o ‘lsa,  bu  ho disa  n o to ‘la 
qofiya deb ataladi.

---

Shaharlarda ishga chiqib el,
O d am   bilan  t o ‘lar Tekstil
(H a m id   Olimjon.  “0 ‘zbekiston”).
O hangdoshlik faqat  m isralar oxiridagina em as, balki  ularning  ichida  ham  
b o ‘lishi  m um kin.  A gar  b ir  m isra  ichidagi  so‘zlar o ‘zaro   oh angdosh  b o ‘lsa, 
bu  hodisa  ichki qofiya d eb ataladi.  Quyidagi parchada ichki  qollyaning yorqin 
nam u n asi bor:
Q a ro  zulfing firoqida parisho n  ro‘zg‘orim bor,
Y uzingni  ishtiyoqida  n e sab ru ,  ne  qarorim  bor.
L abing bah rim n i q o n  qildi,  k o ‘zim dan qon  ravon
qildi,
N e g a holim  yom on  qildi,  m e n   o n d in b ir s o ‘rorim  bor.
Jah o n d in   m enga g‘am   b o ‘lsa,  ulusdin gar alam  b o ‘lsa,
N e g ‘am  yuz  m uncha ham  b o is a  seningdek g'am guzorim  bor.
(B obur).
A gar ikki  m isra  ichidagi s o ‘z la r o ‘zaro  ohangdosh b o is a ,  bu nday hodisa 
q o ‘sh qofiya deb ataladi.
G ulzorlardan,  b o g ia rd a n  o ‘tdim,
Bozorlardan,  to g ‘lardan o ‘tdim.
(H am id O lim jon. “Zaynab va O m o n ” ).
Q ofiya to ‘rtlik band m isralarida h am  qo'llanadi:
G ‘o lib o n a to ‘y bor edi,
J a n n a t diyor,  Farg‘onada,
S h o d iy o n a kuy bor edi 
H a r  q o ‘ra d a,  h a r  xonada.
(Miftemir. “ Farg‘o n a”).
Q o ‘sh qofiyachilik, eng a w a lo ,  o ‘zbek xalq qo‘shiqlarida paydo b o ig a n .  U 
M ah m u d   Koshg‘ariyning “ D e v o n ” ida  ham  bor.  M um toz  shoirlarim iz qo‘sh 
q o fiy an i xalq  og‘zaki  ijodidan  y o z m a  s h e ’riyatga olib  kirdilar.  U lar b unday 
qoflyani  “qofiyayi tardiaks”  d eb  yuritganlar. Alisher Navoiy esa uni “ Majolis- 
un-nafois” asarida “zulqofiyatayn” deb atagan va Mirzo Alibek shoitdan quyidagi 
m iso ln i  keltirgan:

---

Ko‘zing ne balo qaro bo ‘lubtur,
Kim jonga qaro balo bo‘lubtur.
U lug‘  shoirlar qofïya  ustida k atta q u n t bilan  ish olib b o ra d ila r.  U larning 
she’rlarida qofiya  kutilm agan  qofiya b o la d i. G ‘a f u r G ‘u lo m   “Q ozoq elining 
ulug‘  to 'y i”  sh e’rida  “sh arm a n d ad ir” ,  “vatandadir”  va  “ Q a rag ‘an d ad ir” , 
“kondadir"  kutilmagan  qofiyasini  ishlatgan:
Kechagi dasht,  hattoki o ‘z 
Ismidan sharmandadir,
Jaho n -jah o n  xazinalar 
Saxiy bu Vatandadir.
M anov  o ltin ,  m anov  uran,
M anov Q arag‘andadir. 
iMendeleyev jadvalining 
Barisi bu kondadir.
Antik davr poeziyasida qofiya bo'lm agan.  Bu vaqtda b o ‘g ‘in guruhlarining 
q at’iy qoida asosida joylashtirilishi izchil ritmni tug'dirgan va buning natijasida 
ritm ni kuchaytirish uchun  qo 'sh im ch a  unsurga-qofiyaga  ehtiyoj  bo'lm agan. 
Biroq yangi davr poeziyasida ham  qofiyasiz she’rlar uchraydi.  U lar “oq she’r” 
deb  ataladi.  Bunday  h olda,  ritm   turoqlarning  m uay yan   va  q a t’iy  tartibda 
joylashtirilishi  orqali yuzaga  kelgan.  Shoir  M aqsud  S hayxzo dan ing   “ M irzo 
U lu g ‘b ek ”  fojiasi  oq  s h e ’rda  yozilgan.  B unday  s h e ’r   asarga  m uayyan 
tantanavorlik, t a ’sirchanlik baxsh  etadi.
Q ofiya turlari bilan bir q ato rd a m isralam ing qofiyalanish  usullarini ham  
farqlash  lozim ,  ular  orasida  u c h   xili,  ya’ni  ju ft,  kesishuvchi  va  qoplovchi 
qofiya bir m uncha keng tarqalgan.
A gar  yonm a-yon  joylashgan,  ya’ni  birinchi  b ilan   ikkinchi,  uchinchi 
b ilan   t o ‘rtin ch i,  b esh in ch i  b ila n   o ltin c h i  m is ra la m in g   ox irlari  o 'z a ro  
ohangdosh boMsa,  bu hodisa juft qofiya deb ataladi:
V odiylam i yayov kezganda,
Bir  ajib  his  b o r  edi  m anda...
C h ap p ar urib gullagan bog‘in,
0 ‘p ar edim  V atan tuprog‘in.
O dam lardan tinglab hikoya 
0 ‘sar edi shoirda g ‘oya.
(H am id O lim jon.”  0 ‘zbekiston”)

---

Bu  p a rc h a d a g i ju ft  qofiyadoshlikning  sxem asi  quyidagicha  b o ‘ladi:  a a - 
b b -w .
A gar  s h e ’riy  banddagi  1-misra  bilan  3-m isra,  2-m isra  bilan  4-m isra 
ohangdosh  b o ‘Isa,  kesishgan  qofiya,  d eb ataladi:
U z ilg an b ir  kip rik ab ad  yo‘qolmas,
S hunchalar  m ustahkam   xonayi  xurshid.
Bugun sabza bo‘ldi qishdagi nafas,
H ozir qonda kezar ertangi  umid.
(G ‘a f u r G ‘ulom.  “Sog'inish”).
Bu to ‘rtlikdagi  kesishgan qofiyaning sxemasi quyidagicha boMadi: abab.
Agar  1-m isra  bilan 4 -,  2-m isra bilan  3-m isra o 'z aro  ohangdosh b o ‘lsa,  bu 
hodisa qoplovchi qofiya deb ataladi:
B iroqsoqol  ko‘rd im -b o ‘yi chinordek,
Egnida beqasam,  ko‘kragi ochiq.
Q ora chaqm oq kabi hanuz qorachiq,
Bilaklarda yo'lbars quw ati bordek.
(M irtem ir.  “O qsoqol”).
Bu t o ‘rtlikdagi qoplovchi qofiyaning sxemasi quyidagicha b o ‘ladi:  abba.
Shoirlar q o ‘llaydigan tu rli-tu m a n  qofiyalanish usullari she’rlam ing ritm ik 
ohangdorligini kuchaytiradi va rang-barang shakllaryuzaga kelishiga yo‘l ochadi.
M isralam ing qofiyalanish tartibiga b o g ‘liq holda she’riy asardagi m urakkab 
ritmik birlik,  y a ’ni  band yuzaga keladi.
M uayyan  q o fiy alanish usuliga asoslangan va o ‘zaro birikkan  ham  bu  hoi 
takrorlangan  s h e ’riy  m isralar guruhi  b and  d eb  ataladi.  K o ‘p  h ollarda b an d  
tugal sintaksis yaxlitlik sifatida ko'rinadi.  H ar b irb an d  she’rdagi boshqa bandlar 
bilan  b o g ‘liq lik d a  yashaydi  va  unda  asardagi  asosiy  m azm unning  za ru r  bir 
unsuri ifodalangan b o ‘ladi.
T o ‘rtlik b a n d n in g  eng sodda tu rla rid a n  b o ‘lib,  barm oq vaznidagi o ‘zbek 
she’riyatida ham  nihoyatda  keng qo ‘llanilgan:
1
N a m a n g an  shahridan, g o ‘zal  G ulandom ,
M enga yuboribdi sovg‘a deb anor.
G o ‘yoki  m ujassam  otashin salom ,
H a r b ir donasida tabassum ing bor.

---

2
C heksiz sevinch  bilan  m en   uni  so ‘ydim ,
So‘ydim -u lazzatning zavqiga toldim :
G o ‘yo lablaringga labimni  qo‘ydim ,
G o 'y o  yonog‘ingdan  bo'salar oldim .
3
K.o‘rgan zamoniyoq m eni etd i jalb 
Y oqut donalarkim,  sersuv va b o ia .
G o ‘yo yuboribsan  haroratli qalb,
G o ‘yo  bir  qutikim,  la’lilar  to ‘la.
(Uyg‘un.  “Anor").
Bu yerda band kesishgan qofiya asosida yozilgan bo‘lib, butun she’r shunday 
bandlardan  iboratdir.  Shunga ko‘ra keltirilgan she’m ing band tuzilishi sxem asi 
quyidagicha  b o 'lad i:  a b a b ,  v g v g ,   d e d e .
T o ‘rt m israli o ‘zga bandda boshqacha qofiyalanish tartibi q o ‘llanishi  ham  
m um kin.
Band tuzilishiga  ko‘ra sonct deb ataluvchi sh e’riy shakl o ‘ziga xosligi bilan 
ajralib turadi.  S o n et-o ‘n to ‘rt misrali  lirik ja n r b o iib ,  unda a w a l  ikki t o ‘rtlik, 
so ‘ngra ikkita  uchlik bo'ladi. T o‘rtliklarda yo kesishgan, yo qoplovchi qofiya 
qo'llaniladi.  Uchliklardagi  misralar esa turli tartibda q o ilan ilish i m um k in.
G 'a rb  adabiyotida S hekspirsonetlari nihoyatda m ashhurdir.  P ush kin  ham  
so n etlar yaratgan.  O lzbek  she’riy at ida  h a m   so'nggi  yillarda  so n e tla r  yozila 
boshlandi.  Barot Boyqobilovbu sohada unum li  ijod qilmoqda.  U ning  “ Quyosh 
farzandi” nom li dostoni  butunicha so n e tla r bilan yozilgan,  o ‘sha  so n etlard a n  
birini  keltiram iz:
0 ‘zbek xalqin  o ltin beshigi 
Quyosh bilan  e ru r barobar.
Beshik uzra bir o naizor 
Tillarida-hayot q o ‘shig‘i,
Y etti iqlim uning oshig‘i,
Aflasiga zor-u intizor.
Farzandiga qilib jo n  nisor,
D o‘st-u yorga ochiq eshigi.
Beshigini tebratib shodm o n,
O naizor tu n la r  uyg‘o q d ir,
Jonga berur allasi d arm o n ,
Qalbi uning so 'n m a s  chiroqdir

---

M ehri esa tuganm as bir kon,
U m idlari tongday porloqdir.
Bu  so netning sxem asi  quyid ag ich a bo‘ladi:  a b b a , a b b a ,   v g v , g v g .
Lirik janr
U zoq davrlarda a n ’anaviylikka ega b o ïm a g a n  strofik tuzilish she’r shakli 
h iso b lan ad i,  bu ja n ig a  aylanishi  u c h u n  an ’anaviy tus oladi,  u n d a  puxta  lirik 
q a h ra m o n  obrazi yaratilgan boMadi.
Lirik janrlar ko‘p boMib, ularorasid a o ‘zbek m um toz adabiyotida birm uncha 
keng tarqalganlarini ko‘rib o ‘tam iz. U nday link janrlar orasida g‘azal, masnaviy, 
fa rd ,  m u rab b a,  ruboiy,  tu y u q ,  q it’a ,  imixamm as,  m usam m an,  m usaddas, 
m u stazo d ,  tarjiband,  ta rk ib b a n d   kabilarni  ajratib  ko ‘rsatish  m um kin.
l.G ‘azal. G 'azal fors-tojik va o ‘zbek mumloz adabiyotida juda keng tarqalgan 
lirik jan rla rid an  biri hisob lan ad i.  G ‘azalda k o 'p ro q  ishqiy m avzu-m uhabbat 
tu fay li tu g ‘ilgan  his-tuyg‘u la r yoritilgan.  Ba’zan g 'a zallard a  ijtimoiy-siyosiy 
m asalalar ham  qalamga olingan.  U ning shakliga yaqin b o lg a n  she’riy asarlaming 
dastlabki  nam unalarini  ulug*  fors-tojik shoiri  Rudakiy yaratgan.  Keyinchalik 
S a ’diy,  H ofiz,  Lutfiy  singari  sh o irlar  g‘azal  taraqqiyotiga  m uhim   hissa 
q o ‘shganlar.
X IV -X V  asrlarda, xususan,  A lisher Navoiy zam oniga kelib,  o ‘z b e k g ‘azali 
o ‘z  taraqqiyotining yuksak ch o 'q q isig a  ko‘tarilgan.  Keyingi asrlar davom ida 
h a m  g‘aza! o ‘zbek m um toz adabiyotida yetakchi jan rlard an  biri b o ‘lib qolgan.
G ‘azal  ikki  m israli  b a y tla rd a n   tashkil  topadi.  “ B ayt”  so ‘zi  cho dir,  uy, 
x o n a  m a’nosini ham  anglatadi.
G ‘azal  dastlabki  ikki  m israsi  va  keyingi  b aytlarn ing   ikkinchi  m isralari 
o ‘zaro  qofiyadosh bo‘lgan,  m onorifm a (yakka qofiya) asosiga qurilgan she’rdir. 
U n in g  sxemasi:  a a ,  b a,  v a,  g a ,  d a va hokazo.
K o‘p in ch a,  qofiyadosh  m isralarn in g  oxirida  b ir so ‘z   yoki so ‘zlar guruhi 
ta k ro rla n ib   keladi.  Shu  ta k ro rla n u v c h i  qism  ra d if d eb   ataladi.  R ad if s h e ’r 
m a ’nosi,  ritm i  va  m usiqiyligiga  k atta  ta ’sir  ko‘rsatadi,  uning  hissiy  kuchini 
o rttiradi.
G ‘azalnin g boshidan  o x irig ac h a barcha m isralari b ir xil  vaznda yoziladi. 
N a m u n a  sifatida A lisher N avoiy ning  quyidagi g ‘azalini keltirish m um kin:
Ey nasim i sub h ,  ahvolim  dilorom im g‘a ayt,
Zulfi sunbul,  yuzi gul, sarvi gulandom im g‘a ayt.

---

Buki la’li hasratidin qon yutarm en d am -badam ,
Bazmi aysh ichra labolab boda oshom im g‘a ayt.
Kom  talhu  boda zahru ashk rangin b o ‘lg‘anin,
L a’li shirin,  lafzi  rangin sho‘xi x u d kom im g‘a ayt
Shom i hijron ro ‘zg‘oring tiyra nevch un qildi deb,
So‘rmagiI  m endin  bu so ‘zni, subhi,  y o ‘q  shom im g‘a ayt.
U1 pariy hajrinda nangu nom kim  ta rk  ayladim,
Ko‘ngul otlig‘  hajr vodiysida badnom im g‘a ayt.
Ey karo m atg o ‘y,  ishim og‘ozi xu d   isyon edi,
Sham ’i  rahm at partavi yetgaymu anjom im g‘a ayt.
Y o‘q N avoiy bedil orom i g ‘am   ich ra,  ey rafiq,
H olini zinhorkim , ko'rsang dilorom im g‘a ayt.
Bu g'azalning  sxem asi quyidagicha  b o 'lad i: a a ,  b a, va, ga,  d a,  y ea ,  y o a.
Qofiyadosh  m isralar oxirida takrorlanuvchi  “a y t”  so‘zi  radif hiso blanad i. 
Bu g‘azal aruzning ram al bahrida yozilgan.
Vazni ram ali  m usam m ani aruz va zarb  m aq su r,  y a’ni:
fAilAtun  fAilAtun  fAilAtun  fAilAn
M usam m an-sakkiz  dem akdir,  y a’ni  a ru z d a   ru k n lar  soni  bayt  d o ira sid a  
hisobga olinadi.
G ‘azalning birinchi bayti matla’ yoki m ab da’  d eb ataladi.  Ikkinchi b aytnin g 
ikkala  misrasi  h am   qofiyadosh  b o ‘lsa,  m a tla ’n in g   zebi  (zebi  m a tla ’)  y o k i 
m atla’  husni  (husni  m a tla ’)  deyiladi.  G ‘az aln in g   oxirgi  bayti  m a q ta ’  y o k i 
xotima deb ataladi,  unda ko'pincha shoirning taxallusi bo‘ladi.
G ‘azal hajm an  u n c h a  katta bo'lm aydi.  A dabiyotshunoslar a n iq la sh ic h a , 
she’riyatda kamida  uch baytli va ko‘pi bilan 21 baytli g‘azallar uchraydi. A lisher 
Navoiy g‘azallaming cho‘zilibketmasligini va ko‘proq 7  baytli boMishi maqsiidga 
muvofiq  deb  hisoblangan.  Asosan  7  baytli  qilib  yozgan  va  bu  h a q d a   b ir 
qit’asida quyidagilami aytgan:
Navoiy sh e’ri to 'q q iz bayt-u  o ‘n b ir b a y t-u   o ‘n  uch bayt,
Ki lahza uzra qalam  ziynat beru r ul  d u rri m aknundin.
Bukim,  albatta,  yetti baytin  o ‘ksuk em as, y a’ni- 
Tanazzul aylay olmas rutba ichra yetti gardundin.

---

Baytlar m iqdoridan q a t’i nazar, g‘azal, ko'pincha o ‘zaro bog‘lanib,  muayyan 
kompozitsion yaxlitlik yuzaga kelishiga, ko‘zda tutilgan fikming, his-to‘yg‘uning 
izchil ifodalanishiga xizm at qilgan.
2. Masnaviy.  Masnaviy o‘zbek mumtoz adabiyotida, xususan, dostonchiligida 
keng qoMlanilgan ja n rla rd a n   b in .  U n d a y o n m a -y o n  turgan  ikki m isra o 'z a ro  
qofiyalangan  b o 'la d i.  A n iq ro g 'i,  masnaviy  o ‘z a ro   qofiyadosh  ikki  m israli 
b an d lard an   yoki  b a v tla rd a n   tashkil topgan.  K atta  epik  d o sto n lam i  bitishda 
m asnaviy keng  qoMlanilgan.
Alisher N avoiyning  “X a m sa” si  masnaviyda yozilgan.  M asnaviy shaklini 
ta sa w u r qilm oq u c h u n   “ H ayrat ul-abror”  d ostonida keltirilgan vafo haqidagi 
hikoyatdan quyidagi  p a rc h a n i o ‘qish kifoya:
Q ay birining qatlig'a qilg‘ach shitob,
Y o n a b in  aylar edi iztirob.
Kim   m en i qatl ayla burun tez b o ‘l,
Toki m e n  o ‘lguncha tirik b o ‘lsun ul.
Bazl qilu rlar edi bir-biriga bosh,
Boshlarig‘a tig*  u ch u n  erdi talosh.
M aks ed i b u  n av ’  aroda bir zamon,
Kim el a ro  tu sh ti  nido al-am on.
Bir-biriga k ec h ti alar jonidin,
Shoh d o g ‘i k e c h ti ulus qonidin.
M asnaviyning  qo fiy alan ish   sxemasi  quyidagicha b o ‘ladi:  a a ,  bb,  w ,  gg, 
dd va hokazo.
K attaroq  epik sh e ’riy  a sa rla m i  yozishda  m asnaviy shakli  boshqa turdagi 
qofiya usultariga n isb atan  qulay ro q  boMganligi  u ch u n   ham   Navoiy m asnaviy 
t o ‘g ‘risida so'zlab,  uning  m ay d o n i keng,  “uslubi x u b ”  deb ta ’kidlagan:
M asnaviy kim  burun dedim  oni;
So‘zda  keldi vase’ maydoni.
Vus’atida yuz o ‘lsa m a’rakagir,
K o‘r g u z u r s a n ’atin  b o rib ir-b ir...
Le kin  ul b arch ad in   dag'i  xubi 
B or e r u r  m asnaviyning  uslubi.
3.  F a rd .  F a rd   m u m to z   adabiyotim izdagi  eng  kichik  ja n rla rd a n   biri 
h iso b lan ad i.  F ard,  k o ‘p in c h a ,  b ir baytdan  iborat  b o 'la d i va  u n d a  m uayyan 
fik r,  h is-tuyg‘u  ixcham  h o ld a   ifodalanadi.  Fard  k o ‘p in ch a  axloqiy-ta’limiy,

---

didaktik xususiyatga ega bo‘ladi. Shunga ko‘ra ayrim fardlar aforizm ga aylanib 
ketadi.  O d a td a ,  farddagi  m isralar  o ‘zaro   qofiyadosh  b o 'la d i.  F ard n in g  
qofiyalanish sxemasi quyidagicha  boMadi:  aa.
Bu she’riy shaklning yorqin nam unalari sifatida Alisher N avoiyning quyidagi 
fardlarini  keltirish  mumkin:
T am a’  etm a,  ko‘p o ‘lsa  el  moli,
K o‘rmayin  haq xazinasin  holi.
Takalluf erur tang‘a farsudaliq,
Aning tarkidur jo n g 'a osudaliq.
Q otiq el jism idin an b u rla r olm ay  naqd em as vosil,
Ki tonig‘  pora-pora  qilm ayin,  la’l o ‘lm adi hosil.
A yrim   axloqiy-ta’limiy  fikrlam i  alohida  ta ’kidlab  k o 'rsa tish   m aqsadida 
m u m to z adabiyotdagi  nasriy a s a rla r  ichida  ham   fardlar  keltirilgan.  N avoiy 
“ M ahbub ul-qulub” asarida yom onlik haqida muayyan fikrni ilgari surib, unga 
alohida  urg‘u berish  m aqsadida  fa rd   keltiradi:  “Y o m o n larg ‘a  lu tf-u   karam , 
yaxshilaçg‘a mujibi zarar va alam.  M ushkka  rioyat kabutarg‘a ofatdur.  Shag‘ol 
jo n ib in  tu tm o q  tovuq tuxmin qurutm oqdir.
Fard:
B o'nni ko'zi  bilan   qilgan semiz,
Kiyik jam ’u  xaylig‘adur rahm siz” .
4.Ruboiy. T o‘rt misrali banddan iborat bo‘lgan lirik janrlam ing bin ruboiydir. 
Ruboiydako‘pincha 1-2 v a 4-m isralaro‘zaroqofiyadoshbo‘ladi. Undaruboiyning 
qofiyalanish sxemasi quyidagicha  b o ‘ladi:  a a , ba.
Ayrim hollarda ruboiyning to ‘rttala misrasi ham  o‘zaro qofiyalanadi.  Bunday 
sh e ’riy  shakl  “taronayi  ruboiy”  d e b   ataladi  va  uning   qofiyalanish  sxemasi 
quyidagicha: aaaa.
R uboiyda  insonning  m uayyan  h is-tuyg‘ulari,  k e c h in tn a la ri te ra n   falsafiy 
mushohadalari bilan omuxtalashtirib yuborilgan bo‘ladi.  R uboiyda inson, hayot, 
yashashning  m a’nosi,  borliq  haqidagi  falsafiy  u m u m la sh m a lar  k atta  o ‘rin 
tutadi.
R uboiyning dastlabki  n am u n ala ri qadim gi fors-to jik  xalq  og‘zaki ijodida 
mavjud. U ning yozma nam unalari esa  IX -X  asrlardagi fors-tojik adabiyotida, 
xususan,  Rudakiy ijodida m aydonga kelgan. X I-X II asrlarda yashagan fors-tojik 
shoiri U m ar Xayyom esa ruboiy taraqqiyotiga juda katta hissa qo ‘shgan. Navoiy

---

va  B o b u rlar o ‘lm as  ruboiylar yozganlar.  Navoiyning quyidagi  ruboiylari bu 
sh e’riy shakl  h aqida yorqin ta s a w u r hosil qilishga  imkon  beradi:
G ‘urbatta g ‘arib-u sh o d m o n  bo‘lmas emish,
El anga shafiq-u  m ehrib on bo‘lmas emish,
O ltu n   qafas  ichra gar qizil gui butsa,
Bulbulg'a tikandek oshyon bo‘lmas emish.
*   *   *
Y o 'q  dahrda bir besar-u  som on  m endek,
0 ‘z holig‘a sargashta-u hayron mendek,
H am  quyida xonum oni vayron  mendek,
Y a’niki, aloxon-u  a lo m o n   m endek.
T o ‘rtlik aruzning hazaj  bahrida,  m axsus 24 ta  ruboiy vaznlarida yozilsagina 
ruboiy boM adi,  aksincha,  u to ‘rtlik ja n rig a  m ansubdir.  R uboiy b itta  vaznda, 
misra o ‘sha 2 ta vaznda, yo bir ruboiy 4  ta  vaznda,  ruboiyning axrab va axram 
shajarasi vaznlari  aralashm asi asosida  h am  yozilishi m um kin.
5. 
T uyuq.  0 ‘zbek adabiyotidagi to ‘rt  misrali she’riy shakllarning yana biri 
tuyuqdir.  Bu sh e’riy shakl om onim  (shakldosh, am m o m a’nosi turlicha bo‘lgan) 
so‘z!ardan  m ahorat bilan foydalanish asosida bitiladi. Odatda, bir so‘z tuyuqning 
1-2  va  4 -m is ra la ri  oxirida  ta k ro r  k elad i,  lekin  h ar  m israda  tu rlich a  m a ’no 
anglatadi.  T u y u q d a  ohangdoshlik h am  shu so'zlarning takrorlanishidan  kelib 
chiqadi. Y usuf Amiriy quyidagi tuyug‘ida “ o ‘t ” so'zini uch xil m a’noda qollagan:
S h a m ’ yanglig4  y onadu r boshim da o ‘t,
K o ‘z yoshim din yer yuzida undi o ‘t,
Q o n   yoshim  qildi y o ‘lu n g n i lolazor,
M u n c h a  taqsir ayladim , qon im d in  o ‘t.
Bu  tu y u q d a   “ o ‘t ”  so ‘zi birinchi  m israda  olov,  ikkinchi  m israda  o ‘simlik 
m a ’nosini anglatadi.  T o ‘rtinchi  m israda esa buyruq fe’li sifatida keladi, y a’ni 
“ qonim din o ‘t ”  deyilganda “qon im d an   kech” degan  m a’no ifodalanadi.
T uyuq o m o n im larg a  asoslanganligi sababli turkiy tillardagi adabiyotlarga 
xos link ja n r hisoblanadi, chunki Alisher Navoiy “ M uhokamat ul-lug‘atayn”da 
to ‘g ‘ri isbotlab berganidek,  turkiy tillar om onim  so‘zlaiga boyligi bilan ajralib 
turadi.
T u y u q lar,  o d a td a ,  aru z  v aznining  “ ram ali  m usaddasi  m aq su r”  bahrida 
yozilgan.

---

T uyuqda  ko‘pincha  so ‘z  o 'y in i  vositasida  m uayyan  fikr ixcham   shaklda 
ta ’sirchan, goho yumoristik tarzda ifodalanadi.  Bunga  iqror boMmoq uchun bu 
ja n r ustasi Y usuf A m iriyning y an a  ikki tuyug‘ini  o ‘qish  kifoya:
Telbam an shahlo  k o 'zu n g  olusidin,
Uzmadim bog'ingda vasl olusidin.
Hajr dashtida yugurmoqlik bila 
Yetmadim vaslingg‘a yo‘l olusidin.
*  *   *
Bodasiz betobm an bu  kecha man,
La’ling istab, em di jo n d in  kecham en.
Sohili maqsadg‘a yetgaym anmu deb,
K o‘z yoshim daryosida suv kecham an.
Bu misralardan ayon b o ia d ik i,  tuyuqda om onim  so 'z la r qaysi misrada qay 
m a 'n o d a  qo‘llanilganligi sh e’r  m atnidan anglashiladi.
0 ‘zbek m um toz adabiyotida tuyuqning yorqin nam unalarini Yusuf Amiriy, 
Lutfly va Navoiylar ijod etgan.  D em ak,  tuyuq tajnis (so‘z o ‘yini)ga suyanadi, 
B obur uning bir qancha turini  keltirgan,  birining tajnisli b a n d   qofiyasi abab 
tarzida, boshqasida to 'rtlala  misra ham  tajnisli,  yana birida tajnis radifsifatida 
keladi, boshqa birida tajnisli to ‘rtlik hojibli va hokazo. Ogahiy olti misraii tajnis 
ham  yozgan.
6. 
Q it’a.  M um toz adabiyotdagi kichik she’riy shakllam ing yana bin qit’adir. 
U  k o ‘p incha  ikki  baytli  qilib  yozilgan.  K attaroq  h ajm li,  h a tto   to ‘q q iz-o ‘n 
baytli qh’alar ham bo‘lgan, shaklan qit’a matla’siz va m aqta’siz g‘azalga o ‘xshaydi. 
U nda juft misralar qofiyalanib keladi.  Bu she’riy shaklning qofiyalanish sxemasi 
quyidagicha bo‘ladi: ba, va, ga, d a va hokazo.
Q it’alar aruz vaznining turli bahrlarida yozilgan.  U n in g  yorqin nam unasi 
sifatida Alisher  N avoiyning  quyidagi  m ashhur sh e’rini  eslash  m um kin.
Jah o n  ganjiga shoh erur ajdaho,
Ki  o 'tla r  so ch ar qahri  hangom ida.
Aning nom i birla tirilmak erur 
M aosh aylam ak ajdaho komida.
K o‘ramizki, qit’ada  m uayyan  his-tuyg‘u  falsafiy,  ax loq iy -ta’limiy,  ijtimoiy 
g‘oya bilan birlashib ketadi.  Shunga ko‘ra,  unda didaktika kuchli b o‘ladi.  Buni, 
y a ’ni  q it’an in g   h ik m atg a  boy lig in i  a lo h id a   t a ’k id la b ,  A lisher  N avoiy 
quyidagilam i yozgan  edi:

---

M u n d o q   m uqattaotkim ,  m en  yig'm isham erur.
H a r   b ir  hadiqai  xirad  aylar  u chun  faroh.
M ajm uin  uyla kishvari,  anglaki sothini 
H ikm at suyidin aylam isham  qit’a-q it’a boh.
S hoirning  b u   s o ‘zlari  haqqoniyligiga,  y a’ni  m azkur  she’riy  shaklning 
aforizm ga,  h ik m atg a  boyligiga  iq ro r boMmoq  u ch u n   N avoiyning  y an a  ikki 
q it’asini eslash  m u m k in :
Safih zolim  ila bo‘lma xon uza hamdast,
M unosib o 'lm ad i it  chunki ham tabaqliqqa.
0 ‘zungga ablahi nodonni aylama hamroz,
Ki,  yaxshi erm as eshak do g ‘i hamsabaqliqqa.
H a r kishikim topsa davron ichra jo h u  e’tibor,
K im ,  an ing zotida bedodu sitam b o ‘lg‘ay qiligc.
Y axshiliq g ar  qilm asa,  bori  yom onliq  qilmasa,
K im ,  yom onliq qilm asa,  qilg‘an c h a b o rdu r yaxshilig4.
Qit’aning dastlabki nam unalari Rudakiy ijodida uchraydi. 0 ‘zbekadabiyotida 
bu ja n r rivojiga A lisher N avoiy salm oqli  hissa q o ‘shgan.
7. 
M u sta z o d .  0 ‘zbek  adabiyotida  b ir  q a to r ja n rla r  borki,  u la r g ‘azalga 
bogMiq  h o ld a   tu g ‘ilganligi  va  yaqinligi  bilan  xarakterlanadi.  U n d ay  jan rla r 
jumlasiga m ustazod,  muxamm as,  musaddas,  m usam m an, taijiband, tarkibband 
kiradi.
M ustazod sh u n d ay  janrki,  u n d a aruzning biron vaznida yozilgan she’rning
1-2-m isralaridan so ‘ng bu  m isralarga ulam ing boshlang‘ich va oxirgi ruknlari 
asosida kichik m isra q o ‘shiladi.  Ikkala  toMa  m isra oxiri qofiyadosh,  u lam ing  
kichik misralari esa o ‘zaro o ‘zgacha qofiyalanadi,  so'ng toq misralar va ulam ing 
kichik  m isralari  qofiyasiz,  am m o ju ft  m isralar va  ularning  kichik  m isralari 
sh e’m ing  1-2-m isralari va ularning kichik misralari oxiri singari qofiyalanadi. 
A lisher  N av o iy n in g   “ M ezo n   u l-a v z o n ”  asarida  m ustazodga  sh u nd ay t a ’rif 
beriladi:  “Va  yan a xalq orasida bir surud bor ekandurkim , hazaji m usam m ani 
axrobi m akfufu  m a h z u f vaznida bayt  bo g ‘lab,  h a r m israsidan so 'n g ra ham ul 
b ah m in g  ikki  ru k n i bila ado qilib,  surud nag‘am otig‘a rost keltirurlar erm ish 
va  ani  “ m u sta z o d ”  d e rla r em ish ” .  M usaddas va  m usam m an  ruknli  h am m a 
vaznlarda h am  m ustazod yozsa bolaveradi.
Bu sh e ’riy shakl  h aqida ta sa w u r hosil qilm oq  uchun Navoiyning quyidagi 
m ustazo di b ila n   tan ish ib  chiqish  lozim dir:

---

Ey husnugga zarroti jahon ichra tajallo 
m azhar sanga ashyo.
Sen lu tf bila kavnu makon  ichida mavlo 
olam sanga mavlo.
H aryon kezaram telba sifat toki yashundung 
ko'zdin pari yanglig',
M ajnundin  o ‘zin toki n ih o n   qilm adi  Laylo, 
ul b o ‘lmadi  shaydo.
U ryon badanim  zahmlari  ichra em as qon, 
yuz pora ko‘nguldur,
Bu  ravzanalardin qiladur  h a r  b in ,  ya’ni 
husnungg'a tamosho 
Z u h d  ichida topmadi  Navoiy chu m aqom e 
em di qilur ohang,
K im ,  b o ‘lg‘ay ul bodavu b ir tu rfa  m ug‘anniy 
m ug‘  kulbasi m a’vo.
Bu m ustazod vazni:
—  v / v —  v / v —  v / v -- / 
— --------------------------------------------v / v -/
dir.  U  hazaj bahriga mansub.  U nda  kichik misra vazni:------V / V -------- b o ‘lib,
u vaznning  1  va oxirgi ruknlari asosida tuzilayotir.
X orazm lik shoir C hokam ing:
Husning guli to bo‘ldi ja h o n  m ulkida paydo, 
ey sho'xi parizod,
Soldi ani ishqi boshim a kulfati savdo, 
qilg'm manga im dod.
deb boshlanadigan, xalqorasida ashulaga aylanib ketgan m ash h u r sh e’ri ham  
m ustazod tarzida yozilgandir.  Bu m ustazod ham  yuqoridagi vazndadir.
Sobir Abdulla  1935-yili “ Bang”  nom li hajviy m ustazod yozdi.  Bu m ustazod 
m azm unangina em as, balki shaklan h a m  ohorlidir.  U n d a  1 -2 -to ‘liq  m isralar 
va ularning kichik misralari a a a a  tarz id a qofiyalangan,  keyingi b ay tlard a toq 
m isralar o ‘z  kichik misrasi bilan tu rlic h a  qofiyalanib keladi, ju ft  m isralar esa 
o ‘z  kichik  m isralari  bilan  xuddi  dastlabki  1 -2 -to ‘liq  m isralar  va  u larning  
kichik m isralari singari qofiyalanishlari shart:

---

H ar  kimki,  b o ‘lu r  g o ‘shanishin,  takyachi,  bangi, 
vasvasligi  yangi.
U ldir shu ja h o n  o dam ining latta,  lavangi, 
jonsiz va garangi.
Turgan  yeri b ir k o ‘h n a goMah,  kayfl  ziyoda, 
hulkatga ¡moda,
K o‘klarda bulutlarga minib, goh samoda, 
oy unga uzangi.
Q isqa  misrasi  ikkitadan b o ‘lgan  m ustazodlar ham  bor.
8.  M usam m at uchlikdan o ‘nlikkacha bo‘lgan she’r cham bardir.  U  musallas 
(u c h lik ),  m u ra b b a ’  (to ‘rtlik ),  m uxam m as  (beshlik),  m usaddas  (oltilik), 
m u sa b b a ’  (yettilik),  m u sam m an  (sakkizlik),  m utassa  (to'qqizlik),  m uashshar 
(o ‘nlik)ni  o ‘z  ichiga oladi.
9.  M u sallas.  A ruzda  yozilgan  bunday  ilk  m usallas  Uvaysiy  qalam iga 
m ansubdir:
R ahm  etib,  yorab,  m e n i sen ayla jono ndin  xalos,
B ahrim i qon etti  ul Ia’Ii  badaxshondin xalos,
Jo n n i tan d in  q u tq arib ,  k o ‘nglim ni arm ondin xalos.
Lutfm ga rohib elidin  m en  kabi term ulm ag‘ay,
H ayrati xobi xayoli ichra  hayron o ‘lmag‘ay,
H ech g ‘uncha  sen  kabi  holim ni anglab kulm ag'ay.
J o n  qabul etm as ta n im d in  darm ahal  kelgil desam ,
Y or bovar qilm ag‘ay  jo n  so ‘zig‘a bitgil desam ,
R ahm  etibon Vaslini d o d ig 'a  sen yetgil desam.
X ullas,  bu  m usallas  aa a,  b b b ,  v w   qofiyalanadi.  U ,  ayniqsa,  barm oq 
tizim ida keng rivoj topdi.
10.  M urab b a.  Bu jan m i yozm a adabiyotda boshlagan kishi Ahm ad Yassaviy 
edi,  un i  M ashrab balog‘atga yetkazdi:
H am d -u  sa n o la r aytay xudoga,
Yorga yetar ku n   borm u, yoronlar?
Yetgaymu dodim   nozuk adoga 
Yorga yetar ku n   borm u  yoronlar?
Sham ’i firoqing  ko‘ksimda yondi,
K o‘z yoshim  oqib bag‘rimga tomdi,
G ‘aflatda qolgan  Mashrab uyondi,
Yorga yetar ku n   b o rm u  yoronlar?
(“ H a m d u  sanolar aytay”).

---

Murabbaning  1-bandida aaaa, abab, aaba hamqofiyalanishi mumkin. Murabba 
boshqa shoirg‘azaliga boglana oladi.  Murabbaning boshqa bir ustasi Muqimiydir. 
Bu ja n r musiqada keng shuhrat topdi.  Bunday bandlar,  xuddi juft qofiyali bayt 
(band)  singari,  eng qadim gi ja n rla rd a n  biri.
I I .  
M uxam m as  5  m israli  b an d lard an   iborat  sh e’riy  shakl  b o ‘lib,  unda 
birinchi bandning barcha  misralari o ‘zaro qoflyalanadi:  keyingi bandlarda esa 
aw algi  to ‘rt  misra  o kzaro  qofiyalanib,  beshinchi  m isra  b irin ch i  band  bilan 
qofiyadosh bo‘ladi.  Muxammas, ko‘pincha biron g‘azal asosida yoziladi.  Bunda 
m uayyan  g ‘azalning h ar bir  bayti  oldidan  uchtad an  yangi  m isra  q o ‘shiladi. 
M umtoz adabiyotimizda shoiiiaming o ‘z g‘azallariga ham ,  boshqa mualliflaming 
g‘azallariga ham muxammas bogMaganliklari ma’lum.  Biron g‘azalga muxammas 
bog‘lanar ekan,  uning vazni ham , qofiyalanishi ham  saqlanadi.  Bunday holda, 
u  “taxm is” ,  yo  “tazm in m uxam m as”  deyiladi.  S hoim ing o ‘zi mustaqil yozgan 
m uxam m asi  esa  “ta b ’ix u d ”  m uxam m as  deb  y u ritiladi.  M uxam m asning 
qofiyalanish sxemasi quyidagicha  b o la d i: aa a a a ,  bbbba,  w w a  va hokazo.
Bu she’riy shaklning namunasi sifatida Navoiy tom onidan  o ‘zining “ Koshki” 
radifli g‘aza!iga o ‘zi tom onidan bog‘Iangan  muxammasni eslash mumkin.  Mana, 
uning birinchi,  ikkinchi  va oxirgi bandlari:
Bo‘lmag‘ay erdi jam oling  m uncha zebo koshki,
Bo‘lsa ham   qilg‘ay eding ko‘zlardin  ixfo  koshki,
Qilmag‘ay erding ulus  qatlin tam an n o  koshki,
O chm ag‘ay erding jam o li olam  o ro  koshki,
Solmag‘ay erding bori olam g‘a g‘avg‘o  koshki.
Emdikim ochting jam o lu  xaiq ila  qilding sitez,
K o‘rgach oni xayli  ishqing tortib o n  yuz tig ‘i tez,
Q iidilar ko'nglum ni  hijron  xanjaridin  re z -re z ,
C hun jam oling jilvasi olam g‘a soldi  rustaxez,
Q ilm ag'ay erdi ko‘z u m  oni tam o sho koshki...
D em a ko‘nglum  kosh itsa zulfi anbar soyida,
Yo  agar jo n   m ahv  b o ‘lsa  la ’li shakkar xo yida,
Yo  m agar boshim   em asm u  raxshi  xoki  p o yida,
Ey  Navoiy,  bevafodur yor,  bas ne  foyda,
N echakim ,  desang  agar,  yoxud,  m agar,  yo  koshki.
Muxam m asning boshqa b irtu ri aaaaa,  bbbaa qofiyalanadi:
Ozoda go‘zal o ‘ikam ,  hurm atli diyorim san,
Ko‘p zahm at ila topgan baxtim san-u borim san.

---

J o n im  kabi asraym an,  nom us ila orim san,
K o ‘nglim  ochilur boqsam ,  o ro m -u  qarorim san,
H a r yerda m adadkorim ,  h ar ishda madorim san.
Q o ‘yningda o ‘sar yayrab  eng baxtiyor insonlar,
B oshdan-oyoq oq oltin sahro-yu biyobonlar,
A lbatta o ‘ta r yuzdan zo‘r  ahd ila paym onlar,
O ltinga xazinamsan, bog‘im -la bahorimsan,
H a r yerda m adadkorim ,  h a r ishda madorim san.
(H a b ib iy .  “ Diyorimsan”).
Q olgan b a n d d a  h am   oxirgi  ikki  m isra b irx il qofiyalansa-da,  faqat oxirgi 
m isra ta k ro r  (refre n )  b o ‘lib  keladi.
Agar m uxam m as boshqa shoirg‘azaliga bogiansa, u holda ko'pincha so‘nggi 
b an d d a a w a l  m u x am m as bog‘lovchining,  keyin esa g ‘azalning m uallifining 
taxallusi b o ‘ladi.  B unga dalil sifatida Ogahiyning Navoiy g'azaliga bog‘langan 
m uxam m asidan b irin ch i va oxirgi b an d lam i  keltirish  mumkin:
O ch ib m ay d in   yuzing gul-gul chiqib  m ayxonadin xandon,
Paridek jilva birla toki bo‘lding ozim i maydon,
Ishim dashti ju n u n   ichra yugurm ak har ta ra f nolon,
E ru r sargashta xoki ta n  aro  m ajn u n  ko'ngul  h ar yon,
Tun etgo ndek quyundin jism ig'a m ajnuni sargardon...
C hekib dav ro n  jafosini fuzun e ’d o d u  im kondin,
T o ’yarm an  O gahiydek h a r nafas yuz m ing  karat jondin,
O cta r m u n d in  tu n u   kun  ohu n olam   charx gardondin,
Navoiy, qilm a ayb afg‘onu faryodim ki davrondin,
N a b ir faryodu o ‘n afg'onka yuz faryodu ming afg‘on.
(“ O chib m aydin  yuzing gul-gul”).
M uxam m as  ja n r i  m uayyan  g‘azaldagi  his-tuyg‘u  va  fikrlarni  kengroq, 
m ufassalroq,  c h u q u rro q   ifodalashga,  yangi  k echin m alar  ham da  hayotiy 
um um lashm alar b ila n  boyitishga  im kon beradi.
A gar ro m a n tiz m d a   yozilgan  g ‘azalga  h o zir  m uxam m as bog‘lansa,  u n d a  
realist shoir fikrlari  m azm u n an  va ifoda jihatidan  rom antizm ga uyg‘unlashadi.
0 ‘zbek  m u m to z  ad a b iy o tid a  ko‘p  asrlardan  buyon  Navoiy  g ‘azallariga 
m uxam m as bogMash a n ’anasi  mavjud bo‘lgan.  Shu bilan bogMiq holda  Xiva va 
Q o ‘q on  adabiy  m u h itla rid a ,  xususan,  M unis,  Ogahiy,  M uqim iy,  F u rq at, 
Zavqiy singan  sh o irlar ijodida m uxam m asnavislik rivoj topgan.

---

12. 
M usaddas  olti  misrali  band lardan  iborat  boMgan ja n r  h iso blanad i. 
U nda birinchi banddagi  misralar o ‘zaro qoflyadosh keladi.  Keyingi b an d lard a 
esa aw algi besh misra o 'z aro  qofiyalanadi.  O ltinchi  misra birinchi b and b ila n  
qofiyadosh bo'ladi.  Bimday hollarda musaddasning sxemasi quyidagicha b o cladi: 
a a a a a a ,  bbbbba,  v w w a   va  hokazo.
M usaddasning  bun d ay   nam unasi  h aqida  ta s a w u r  hosil  qilm oq  u c h u n  
Navoiyning quyidagi sh e’ridan olingan birinchi,  ikkinchi va oxirgi b a n d la rn i 
o ‘qish  kifoya:
Subhidam  m axmurluqtin tortibon  d ard i sare,
Azmi  d ay r ettim ki,  ichgaym en sabu hi sag‘are.
C hiqti sog‘a r t o ‘ldurub  kofirvashi  m ahpaykare,
N aqde din   olib,  ichimga soldi m aydin  ozare.
Vahki,  din im  kishvarin toroj qildi  kofire,
Kufr eliga hom iy-u  din ahlig‘a yag‘m ogare.
D em akim ,  nechun hayotingdin  senga yo‘q  hosile,
Ishqdin ollingda  h ard am  m ushkil  uzra  mushkile.
C h u n  bilursen nevchun aylabsen o ‘zungni g ‘ofile.
Buyla bo‘Ig‘ay kimga yori bo‘lsa sendek qotile,
C h o b u k e,  ra ’noqadi,  n o 'sh in la b e ,  x oro dile,
M ahvashe,  nasrinuzore,  gulruxe,  siym in  bare...
O shnalig'  tark  etib,  chun y o r e ta r b ego nalig 4,
M en qila olm on salomat ko'yida farzonalig‘,
Aylayin  dayri fano  ahli bila h am xon alig',
K im ,  m alom at jom idin  hosil  eta y  mastonalig*.
T o bo‘lub behud Navoiydek qilay devonalig4,
K im ,  ta ra h h u m   qilmasa,  qilg‘ay tam o sh o  ul pariy.
M usaddas b iro n  sh o irto m o n id an  yozilishi  ham ,  boshqa m u a llifg ‘azaliga 
bog‘lanishi ham   m um kin. Yuqoridagi keltirilgan m usaddas b utunicha N avoiy 
to m o n id an   bitilgandir.  Agar  bir  sh o ir  ikkinchisining  g ‘azaliga  m u sa d d a s 
boglaydigan b o ‘lsa, o'sha g‘azalning har bayti oldidan to ‘rttadan misra q o ‘shadi 
va  ularni bay tning dastlabki  misrasi  bilan  qofiyalaydi.  Biron sh o ir g ‘a z alig a 
m usaddas  b o g ‘langanda,  o ‘sha  g 'a z a ln in g   vazni,  qofiyasi,  ruh i,  g 'o y a v iy  
yo‘nalishi saqlanadi.
Ba’zi m usaddaslarda har band oxirida birinchi bandning so‘nggi  ikki m israsi 
xuddi naqoratdek aynan takrodanib yo aksincha keladi.  Bunda birinchi b an dn in g 
barcha m isralari o 'z a ro  qofiyadosh b o 'lad i.  Keyingi bandlam ing  a w a lg i to ‘rt

---

m israsi  o 'z a ro   qofiyalanadi.  U n d ay   m usaddaslam ing  qofiyalanish  sxemasi 
quyidagicha b o la d i: a a a a a a ,  bbbbaa, w w a a  va hokazo.
B unday  m u saddasning  y o rq in   nam unasini  F u rq at  yozgan  b o ‘lib,  uning 
b irin ch i,  ikkinchi  va  oxirgi  b an d larin i  keltirish  m azk u r sh c ’riy  shakl  haqida 
t o ‘g ‘ri tasavvur hosil qilishga  im kon beradi:
Sayding q o ’yaber,  sayyod,  sayyora ekan  m endek,
OI dom ini b o ‘y nidin,  bechora ekan  m endek.
0 ‘z yorini to p m asd an ,  ovora ekan  m endek,
Iqboli nigun,  baxti ham  qora ekan m endek,
H ijron o ‘q idin jism i ko ‘p yora ekan m endek.
Kuygan jigari-bag‘ri sadpora ekan mendek.
Kes rishtanikim ,  qilsun  chappaklar otib jasta,
Hajrida alam  to rtib ,  b o id i jigari xasta,
Tog‘laig‘a chiqib b o ‘lsun yon bila payvasta,
Kel,  q o ‘ym a b alo  dom i birla oni po basta,
H ijron o ‘q idin jism i ko‘p yora ekan m endek,
Kuygan jigari-bag‘ri sadpora ekan m endek...
Y o‘q hushi, p ari tekkan devonag‘a o ‘xshaydur,
K o‘z yoshi yana t o ‘lgan paym onag‘a o ‘xshaydur,
G ‘am  seli bilan  ko‘ngli vayronag‘a o ‘xshaydur,
Furqatda bu S a’dullo hayronag‘a o‘xshaydur,
H ijron o ‘qidin jism i k o ‘p yora ekan  m endek,
Kuygan jigari-bag‘ri sadpora ekan mendek.
13. 
M usabba.  Bu  ham —ja n r.  Birinchi musabba (yettilik)ni M ashrab yozgan. 
U   a a a a a a a ,  bbbbbaa qofiyalanadi:
Ey g ‘unchayi navxezi gulistoni m alohat,
Vey, toza niholi  cham anoroi nazokat,
Zulfi siyahing fitn a -y u ,  xolu xating-ofat,
Yo‘lungda teg ar boshim a ming sangi m alom at,
M aqbulsan,  ey  d ilb ari xush lahja,  bag‘oyat,
V ah-vah, na g o 'z alsan ,  na ajoyib,  na qiyomat!
H ay-hay,  na san am  jafo  qilsa jonima rohat!
U1 xolki kunju  labi jo n o n a  tushubdur,
Jo n  olm oq u c h u n   ko‘zlari mastona tushubdur,

---

H indu bachaye mulki Sulaymona tushubdur,
U1 gohi zanaxdonig‘a bir dona tushubdur,
C hun Yusufi Yavqubki zindona tushubdur,
Vah-vah,  na go‘zalsan,  na ajoyib,  na qiyom at!
Hay-hay,  na sanam jafo qilsa jonim a rohat!
(“ Ey g ‘unchayi navxezi”).
Ikkinchi musabbani  Komil yozdi.  Bu musabba aaaaaab , m w abqofiyalanadi:
Ey ko‘rm agan  ishq dostonin,
Sayr etm agan  husn gulistonin!
M endin  eshit  ushbu sir bayonin:
H ar necha fidosi qilsa jonin,
Bir lahzai tark etib fig‘onin,
Bulbul ko‘tarurda oshyonin,
G ul  dediki,  “xas kamu ja h o n   p o k ” .
Bo‘l m ehru vafo yo'lida sobir,
H ar nav’ jafo yetushsa shokir.
O ndin  ne sifat  ish o'lsa sodir,
Z in h o r m alolat o ‘tm a sohir.
K o ‘r  bulbulu  gul  ishini,  oxir.
Bulbul ko‘tarurda oshyonin,
G u l  dediki,  “xas kamu ja h o n   p o k ” .
14. 
M usam m an  8  misrali bandlardan  ib o ra t j a n r  b o ‘lib,  uning  b irin c h i 
bandidagi barcha m isralar o ‘zaro qofiyalanadi,  keyingi bandlarida a w a l y e tti 
misra o ‘zaro qofiyalanib, sakkizinchisi birinchi b an d  misralari bilan qofiyadosh 
b o'ladi.  M usam m anning  qofiyalanish tartibi quyidagicha  boMadi: a a a a a a a a , 
bbbbbbba, v w w w a  va hokazo.
Bu janm ing nam unasi sifatida Navoiy m usam m anlarining biridan dastlabki 
ikki va oxirgi b an dni  keltirib o ‘tamiz:
H a r ta ra f azm aylab  ul  sh o ‘xi sitam g o r,  ey ko'ngul,
Tig‘i hajridin necha b o ‘lglaybiz afgor,  ey ko‘ngul,
C h u n   safar aylar edi  bir q atla  d ild o r,  ey ko‘ngul,
D ardi hajrig'a bo‘lub erduk giriflor, ey ko‘nguI,
Bo‘yIakim ta ’rif e tib g ‘urbatni bisyor,  ey ko‘ngul,
S hahru kishvardin  m alom at ay lab  izhor,  ey ko‘ngul,
A ylading  yo,  yo‘qm ukim ,  a y la r  safaryor,  ey  ko‘ngul, 
V ahki,bo‘lduq yana hajri ilgidin  zo r,  ey ko‘ngul.

---

Ahli ishq  ichra  menga dardi firoq o ‘lmish nasib,
Bu em as dardiki ani d a f   etsa olg‘ay tabib.
Y om i g ‘u rb a t  sari targ'ib etar h a r d am  raqib,
Vahki,  ui gul furqatidin o ‘lgusi  bu andalib,
C h u n  safar asbobini om oda aylabtur habib,
Bir ta ra f g o ‘yo  azim at qilg‘u dekd ur anqarib,
U1  hu d   ay lar azm ,  m en  ham  x astadu rm cn ,  ham  g‘arib, 
G o h i-g o h i b o ‘lg‘aysen m endin  xabardor,  ey ko'ngul...
Hajru furqat anduhidin telbalardek chekm a un,
M astlardek so ‘z adosin qilma ko‘p aytib uzun,
Avio  ulk im ,  o h   o ‘tidin  qilmasang  zo h ir tu tu n ,
Etm asang sargashtalik dasht uzra andoqkim  quyun,
Borgohi ayshida b ir go‘shada tutsang o ‘ run,
Jan n at oyin bazm ig‘a el jam ’ b o ‘lm asdin burun,
Iltim osim  budururkim , barcha eldan yoshurun 
Qilg‘asen  m iskin  Navoiy dardin izhor, ey ko‘ngul.
B a’zi m usam m an lard a birinchi bandning so ‘nggi m israsi keyingi b an d lar 
oxirida xuddi n aq o ratd ek  a y n a n  takrorlanib keladi.  B unday m usam m anlarda 
birinchi banddagi b a rc h a   m isralar o ‘zaro qofiyalanadi,  qolgan bandlarda esa 
dastlabki  olti  m isra  o ‘z a ro   qofiyadosh  b o ‘ladi.  U n d a y   m usam m anning 
qofiyalanish  tartib i  q u y id ag ich a  b o ‘ladi:  a a a a a a a a ,  bbbbbbaa,  v v w w a a  va 
hokazo
Ogahiy  m u sa m m a n id a n   olingan  quyidagi  birin chi,  ikkinchi  va  oxirgi 
bandlarda xuddi shunday qofiyalanishni va misralar takrorini uchratish mumkin:
Vaqtinga xushlig‘,  ey ko‘ngul, yetsa bu ayshxonadin,
Topsang  a g a r  n isho tlar  m utribi xush taro n a d in ,
Yuz tarab o ‘lsa hosiling changu  nayu chag‘onadin,
Jom i dugona yetsa gar mug'bachayi yagonadin,
Mast  m u d o m   esang agar sof mayi shab on adin,
Lahzai em in o ‘lm a ham  g‘ussai bikaronadin,
Bilki, bu k o ‘h n a  d ay r aro kajravash zam on ad in,
Komig‘a y etm ad i birov ishrati jovidonadin.
H ar  kishikim   b u   dayr  aro  yor  ila  ham ishin  o i u r ,
Bazm ini g a r qilg‘u ch i  m utribi nozanin  o ‘lur,
Sog‘ari  aysh tu tg ‘uchi  soqiyi guljabin o klur,
Shohidi kom  vaslig‘a h ar nechakim qarin o ‘lur,

---

Bazmig‘a tafriqa yetib, oxir ishi  an in  o ‘lur,
Vasli nishoti bonbon firqat aro  h am in  o ‘lur,
Bilki,  bu k o 'h n a  dayr aro kajravash zam on ad in ,
K om ig'a yetm adi birov ishrati jovidonadin...
Ayshu tarab yeri emas ushbu saroyi bebaqo,
Soqiyi guljabinig‘a d a’b shior em as vafo,
S o f mayi nishotidin zarrayi g ‘am  em as ju d o ,
X andayi suri ham dam i giryau m o tam u   azo,
Ishrati jovidon talab aylamak o n d a d u r xato,
U shbu xatog‘a,  Ogahiy,  qilma o 'z in g n i m ubtalo,
Bilki bu  ko‘hna dayr aro kajravash zam on ad in ,
K om ig'a yetm adi birov ishrati jo vidonadin .
15.  M u tassa.  A ruzda  yozilgan  m utassa  ja n ri  nam un asi  bitta  b o ‘lib,  u 
Navoiyning “T opm adim ”  radifli g'azaliga bog Mangan:
H am m a ish haddan qiyin izlab o so n e topm adim ,
Sevdimu bu haqda hargiz xush b ayone topm adim ,
Elga rohat deb,  uqubatdan poyone topm adim ,
K o 'p n i shod etdim , biroq o‘zni sh o d o n e topm adim ,
H am m ani tutdim  yaqinu jo n ajo n e topm adim ,
M en qadrdon boMdimu,  shunday yo ro n e topm adim ,
X izm at etdim ,  bir um rkim ,  za rra  sh o n e  topm adim ,
M eh r ko‘p   ko‘rguzdum,  am m o   m eh rib o n e topm adim ,
Jo n  base  qildim  fido,  orom i jo n e  topm adim .
H ech  niholni gullaganda,  zarb ila  urm a,  yashin,
G o ‘yo quyoshday yorishdi qoshiday q o pq ora tun,
Bu m uhabbat  yangi sabza singan  undi bu kun 
Koshki bu qisqa um r so‘ng baxt  ila top sa yakun,
Jonim izga qon bo‘lib kirdi asl  sezgi sekin 
“Sizni derm an!”-deb eding sen a w a lo ,
m e n -c h i keyin,
M ehri islom  ummatim der, garchi d o ‘zax ichra sen,
U1  am on ichinda bo'lsun , ey N avoiy,  garchi m en 
Bir zam on ishqida m ehnatdin a m o n e  topm adim .
16. M uashshar. Ko‘p  asrlik o‘zbek adabiyoti tarixida aruzda yozilgan y ag o n a 
m uashshar ja n r  nam unasi  uchraydi.  U n i  T ab ib iy  yozgan:

---

O sh iq   ishi  oh,  zo r  ilandur,
G ‘a m  diydai ashk b o r ilandur,
G ‘a r ja v rd a  ustivor ilandur,
B unlarda ham  iftlxor ilandur,
M a ’shug‘a vale firor ilandur,
O la m  a ro  e ’tibor ilandur,
N e  aylasa  ixtiyor ilandur,
D e sa m ,  bu  ikov  ne  kor  ilandur,
G u l g ‘unchaligida xor ilandur,
O c h ild i b ir o ‘zga yor ilandur,
O lam ga ko‘ngulni berma aslo,
BoMmay desang ar asiri savdo,
Mahvashlarig‘a ham o ‘lma shaydo,
Solm ay desang ushbu jong‘a yag‘ mo,
Bo‘lsang agar,  ey rafiqi dono,
B ir g o ‘shayi  am n  a r o tu tu b jo ,
Yot an d a sabohu shom tanho,
K im   a n d in   eru r bu  ish  huvaydo,
G u l g ‘unchaligida xor ilandur,
O c h ild i b ir o ‘zga yor ilandur.
D em ak,  bu  m uashsharda oxirgi bayt har bandda takrorlanadi.
17. 
T arkibband  s h u n d a y   janrki,  uning  h a r  b ir  b an d id a  a w a l  xuddi 
g ‘azaldagidek o ‘zaro  q o fiy alan g an  bir bayt  bo‘ladÍ, ju ft  m isralargina avvalgi 
baytga qofiyadoshlik qiladi. Turli tarkibband bandlarida baytlar miqdori m uallif 
istagí va  m aqsadiga b o g ‘liq h o ld a har xil bo‘lishi  m um kin,  lekin m uayyan bir 
tarkibband doirasida b a rc h a  bandlardagi baytlar m iqdori,  albatta, teng boMadi. 
A gar tarkibbandning birinchi bandida besh bayt b o ls a , qolgan bandlarda ham  
x u d d i sh u n ch ad an   b o ‘lishi q a t’iy.  Biroq har bir b a n d  so ‘ngida o'zg ach a juft 
q o fiy ala n g an   bayt  k e la d i.  B u  sh e’riy  shakl  n a m u n a si  sifatida  N avoiy 
tark ib b an d id an   olin g an   quyidagi  ikki b a n d b ila n   tanishish  mum kin:
D a h r  b o g ‘ik¡,  ja fo   shoridur  har  cham an i,
Juz vafo ahlig‘a sanchilm adi aning tikani.
K im dakim  d o g ‘i vafo  ko‘rsa,  shahid aylam asa,
Lolasining  ne u c h u n  qong‘a bo‘yalmish kafani?

---

Poymol  etm asa  andinki  kelur m ehr  isi,
O yog1 ostida nedin qoldi giyohi dam ani.
Savhayi xoliri pok o lm a s a  barbod andin.
Bas.  ne  sovruim oq  eru rk im ,  ko‘ra r anin g  saniani.
Rostlar b o lsa  aning areasida badxo‘rdor,
Javrdin, bas,  nega bebarlik erur sarvi  fani.
G a r yaqin  ahlini  M an su r kebi  qatl  etm as,
Bas n edindu r shajaru  sunbuli doru  rasani.
V ar kamol  ahli jaloyi  vatan  erm as an d in ,
Nega tufrog‘d u r ul akm ali davron vatani.
Bahri urfonuduri  Sayid  H asan,  ulkim afloq,
Yetti duiji  aro  b ir k o 'rm a d i andoq duri  pok.
Zoli gardun kishiga m ayli vafo aylamadi, 
K im da-kim  ko‘rdi vafo,  g ‘ayri jafo aylam adi,
Qaysi  bir vasl  kunin  m e h r  ila  qildi  ravshan,
Kim, yana hajr tuni birla qora aylamadi?
Qaysi davlat  quyoshin chekti kam ol  avji  uza,
Kim, yana yer tubida m askan  anga aylam adi.
Qaysi labtashnag‘a tu tti  qadahi so f nishot,
Kim , yana qismi anin g durdi  ano  aylam adi.
Qaysi dilxaslag'a yetkurdi farog‘at n o ‘she,
Kim,  nasibi yana ynz neshi balo aylam adi.
H a rd il  ozurdag‘akim  novaki  zulm  etti  kushod, 
G archi b o r erdi h a tto ,  lek xato  aylam adi.
C hekti bu zulm in a n in g  barcha  xaloyiq,  lekin 
C hora bu dardg‘a ju z  ahli fano aylamadi.
Xossa ul  foni davronki,  b o ‘lub vosili  haq,
Q o'yniadi  ko‘ngli  aro  g ‘ayri ayolin  m utloq.

---

Shu  s h e ’rdagi bandlarning qofiyalanish sxemasi quyidagicha b o ‘ladi: aa , 
ba,  va,  g a ,  d a ,  y e a ,  yo a, jj.
18. 
Tarjiband tarkibbandga juda yaqin turadi.  Uning bandlarida  ham  xuddi 
g ‘azaldagi singan qofiyalangan baytlar keladi.  Lekin tarkibbanddan farqli holda 
laijibandning h a r bandi oxirida o ‘zaro qofiyadosh ikki misra xuddi naqoratdek 
aynan tak ro rlan ib  keladi.  M ana shu takrorlanuvchi m isralarb and lam i o ‘zaro 
b o g la sh g a  xizm at  qiladi va “bayti vosila”  deb ataladi. Xuddi tarkibbanddagi 
kabi m uayyan taijiband doirasida barcha bandlardagi baytlar soni teng bo'ladi. 
Bu jan r nam unasi  sifatida Navoiy tarjibandidan quyidagi ikki bandni keltiramiz:
Ey,  kirpiki  neshu  k o ‘zi  xunxor,
Jonim ni necha qilursen afgor,
L a’ling g‘amidin  ko ‘nguldaerdi,
H a r qonki  sirishkim   etti  izhor.
H ayhotki,  hajring  ilgidindir 
Jonim da alam, tanim da ozor.
Yuzungni ko‘rub  m eni ramida,
Ishq o ‘tigla bo‘lg‘ali giriftor.
Sen erding majlisini  harifi,
Kim yedi hasad si pehri g ‘addor,
Yuz hasrat ila m eni ayirdi 
Vaslingdin,  ayo xujasta diydor.
Emdiki  firoq aro tushubm en,
Topquncha yana harif yo yor.
Yodingni qilay harifi  majlis,
Fikringni etay ko‘ngulga munis...
Ey,  kishvari husn  u zra hokim ,
X o‘b larb o ri hazratingda xodim.
Buzdung bu  ko‘ngulni,  lojaram  mulk 
Vayron bo‘lur,  o i s a  shohi  zolim.
H ijron  m eni ch unki  o ‘lturur zor,
Sen ham  m adad etm aging ne lozim?
H a r nechaki beinoyat o ‘lub,
Qilding  m eni begunoh m ujrim.
U m m ed budurki, yona tengri 
Solsa meni maqdam ing‘a solim,
Iqbol kabi turub qoshingda,
Bo‘lsani yana xizmatingg‘aozim ,
Vaslingda g‘azal tafakkur aylab,
U nutg‘am en  ushbu baylnikim,

---

Yodingni  qilay harifi  m ajlis,
Fikringni etay k o'n g u lg a munis.
Tarkibband va tajribandning dastlabki  nam unalari X -X l  asrdagi  fors-tojik 
adabiyotida yaratilgan. 0 ‘zbck m um toz adabiyotida ular Y usuf Am iriy,  Navoiy 
va boshqa shoirlar ijodida uehraydi. XV asrdan keyingi davrlar o ‘zbek adabiyotida 
esa  bu  ja n r  n am unalari  birm uncha  kam   uchraydi.  U la r  m u m to z   adabiyot 
ilm ida  sh e’rsh a k llari  deyilgan,  hozir ja n rla rd ir.
Tovush  ta k ro r i  va  musiqiylik
S h e’riy  n u tq   kishilarning  jonli  s o ‘zlashuvidan   va  nasr  tilid a n   o ‘zining 
m uayyan ohangdorligi, jarangdorligi,  ritm dorligi  (b o 'g ‘in, tu ro q , vazn, ritm ik 
pauza,  turkiim )  bilan  ajralib  turadi.  M a n a   shu  ohangdorlik  va ja ra n g d o rlik  
bilan  bo g ‘liq  hold a  she’rda m uayyan  m usiqiylik  (ritm , qofiya, b a n d )  yuzaga 
kcladi.  Y uqorida  k o ‘rib o ‘tilgan q a to r u n su rlar,  xususan,  ritm ,  vazn,  qofiya, 
band sh e’rning  musiqiylik kasb etish id a   m uayyan va asosiy vazifani o ‘taydi. 
B ulardan  tashqari,  sh e’rda  tovush larn in g  joylashtirilishi,  ta k ro rla n ish i  ham  
sh e’riy n u tq d a   musiqiylik tu g ‘ilishiga xizm at  qiladi.  In to n a tsiy a ,  y a ’ni  ovoz, 
urg‘u,  pau za,  shuningdek, tovush  ta k ro ri  sh e ’riy m usiqiylikning  yo rd am ch i 
unsurlaridir.
S h e’riyatda  tovushlardan  foy d alan ish ,  ularn i joylashtirish  va  tak ro rlash  
sohasida  q a to r  usullar  vujudga  k elgan.  U n d a y   usullar  o ra sid a  asso n an s  va 
alliteratsiyani ajratib ko‘rsatish zaru r.
A ynan  b ir xil  yoki ohangdosh  u n li to vushlarning   m uayyan  m isra,  b an d , 
sh e’r davom ida tez-tez takrorlanishi a sso n a n s deb ataladi:
Yoz  fasli,  yor vasli,  d o ‘stlarn in g   suhbati,
S h e’r  bahsi,  ishq  d a rd i,  b o d an in g   kayfiyali...
G a r bu  uch  ishni  m uvofiq  top sang  ul  u ch vaqt  ila,
M undin ortuq  bollm ah ay ,  B obur, jah o n n in g   ishrati.
Bu  sh e’riy  parchada,  a,  i  va  u  tovu sh lari  k etm a-k et  ta k ro rla n ib   kelib, 
g'azalning jarangdorligini,  ta ’sirchanligini oshirgan.
M uayyan  m isra,  band  sh e ’r  d a v o m id a   aynan  bir  xil  yoki  o h an g d o sh  
undosh tovushlarning tez-tez tak ro rlan ish i  alliteratsiya d eb  ataladi.
Ro‘zi azal  qiz qism atida 
Eigategm oq odati bordir.

---

Bu  nasiba taq d ir xatida 
Y ozilgandir,  o h  bilan  zordir.
“ Z aynab va O m o n” poem asidan  olingan bu parchada r , z,  q, s tovushlari 
takrorlanib,  she’riy n utqqa  m uayyan  ohangdorlik baxsh etgan.
U lug‘  shoirlar tajribasidan m a ’lum  bo‘lishicha,  she’rda tovushlarni noto‘g‘ri 
q o ‘llash,  alliteratsiya,  assonans  kabi  usullardan  n o o ‘rin va  n ie ’yoridan  ortiq 
foydalan ish  nom aqbul  so ‘z  o ‘yiniga  olib  keladi,  asarni  yuksak  g ‘oyaviylik, 
badiiylikdan va ta ’sirchanlikdan  m ahrum  qiladi.
Aksincha, she’rda nutq tovushlaridan san’atkorona foydalanish, turli usullami 
o ‘rinli  q o lla s h   asarga jo zib ad o rlik ,  musiqiylik  baxsh  etadi.  M usiqiylik  esa 
s h e ’rn in g   kishilar ruhiga,  hissiyotiga kuchli ta ’sir ko‘rsatishi,  ulam ing ongiga 
yetib  borish i  va  xotiralarida  g o ‘zal  q o ‘shiqdek  saqlanib  qolishi  u ch u n   y o‘l 
ochadi.

---

UCHINCHI BO‘LlM 
ADABIYOTNING  RIVOJLAN1SH  QONUNIYATLARI
I  bob
ADABIY JA RAYO N  HAQ1DA T U S H U N C H A
Badiiy adabiyot  kolp  asrlik tarixga ega.  U  m ing yillar davom ida  rivojlanib 
keldi.  Biroq hozirgi daviga qadar bo‘lgan adabiyot tarixi oldinga qarab to'xtovsiz 
yuksalishdangina  iborat  b o im a y ,  balki  adabiyot va  s a n ’at  taraqqiyoti uchun 
za ru r sharoit bo'lm agan.  Yozuvchilar goho adabiy rivojlanishga o ‘z qobiliyati 
va iste’dodi imkoniyatlari darajasida hissa qo‘shm aganlar.  Adabiyot  XV asrda, 
y a’ni  Navoiy zam onida  M arkaziy Osiyoda gullash d av rin i  kechirgan b o is a ,
XVII va XVI11  asrlaiga kelib,  ijtimoiy-siyosiy hayotning tarqoqligi bilan bog‘liq 
holda birmuncha susayib ketdi.
A dabiyotning  tarixiy  taraqq iy oti  jarayonidagi  m a z k u r  h o latlar  uning 
m ushtarak  rivojlanishidagi  u m u m iy  q o n u n iy atlarn i  va  asosiy y o ‘nalish1arni 
ko‘rib o ‘tishni taqozo etadi.
S a n ’atn in g  vujudga  kelishi va tara q q iy o tid a  en g   asosiy  vazifani  inson 
h ayoti  va  m eh n ati  o 'ta g a n .  H a y o t,  m eh n at  b izn in g   q ad im iy  ajdo d larim iz 
m ukam m allashuviga  y o ‘l  o ch d i,  oqibat  n a tija d a   in so n iy at  dah osi  erishgan 
barcha ajoyib yodgoriiklarning bosh sababchisiga aylandi.  M ehnat jarayonida 
san ’atning olg‘a tom on  taraqqiyotidan  iborat  yaxlit  harakat  boshlandi.  Biroq 
hayot,  manfaat  uni  ziddiyatli tusgasoldi.  H ayotning haqqoniy aksettirilishiga 
xayrixoh bo'lgan xalqning ehtiyojlariga m os keluvchi s a n ’atda olg'a rivojlanish 
jarayoni davom  etm oqda.  S an ’at  asarlarining  aniq m azm u n i  va taqdiri tu rli- 
tu m a n   ijtim oiy m u n o sab atlar va  m illiy  ta ra q q iy o tn in g   o ‘ziga  xosligi  b ilan  
belgilanadi.  Shunga k o 'ra san'at  taraqqiyotidagi  h a r b ir bosqich o ‘ziga xos va 
takrorlanm as b o ‘ladi.
S an ’at va adabiyot  asarlarining h a r d oim  m uayyan  ijtim oiy tarixiy sharoit 
taqozosi  bilan  yuzaga  kelishi  va  shu  b o isdan  ta k ro rla n m a s xususiyatga  ega 
b o 'Iish i  haqidagi  fik rd an   s a n ’at  ta ra q q iy o ti  o ‘z a ro   b o g liq   b o ‘lm ag an  
hodisalaming oddiy almashinuvidan iborat b o ‘lib,  u n d a oldinga qarab yuksalish 
b o ‘lm as ekan, degan  xulosa kelib chiqmasligi lozim .  Ayrim  san’at  asarlarining

---

tarix an   nisbiy  xususiyatga  ega  ekanligi  va u ning asos e ’tibori  bilan  oldinga 
qarab  rivojlanishi  o rasida ziddiyat  b o r,  degan  fikrlar soxtadir.
D avom iy aloqadorlik va vorisiylik adabiyot taraqqiyotiga ham  xosdir.  Lekin 
bu davom iylikda o ‘ziga xos farq ham   bor.  Bu  farq  ilmiy-texnikaviy asarlarga 
h am ,  badiiy  ijodga  ham   taalluqlidir.  Ilm iy-texnikaviy  asarlarning  natijalari 
badiiy  asarlarga  h am   o 'tib ,  insoniyat  bilimi  taraqqiyotiga  qo'shilib  ketadi, 
ju m la d a n ,  ta b ia t,  tafakkur, jam iyat  rivoji  qonuniyatlari  davrlar o ‘tishi bilan 
oydinlashib,  ch u q u rlash ib   boradi,  eski  m ashin alar  asosida  ularning  yangi, 
mukammal va zam onaviy turlari yuzaga keladi.  Badiiy asarlar esa adabiyotning 
keyingi taraqqiy otig a t a ’sir ko‘rsatish bilan birga, turli  davrlarda ijod  etilgan 
adabiy  n a m u n a la r  bilan  bir  qatorda  yashayveradi.  N avoiy  lirikasi  500  yil 
davomida  kishilar qalbiga m a’naviy ozuqa berib kelayotgan boMsa, undan aw al 
yashagan Atoiy va  Lutfiy g ‘azallari ham ,  keyingi asrlarda vujudga kelgan  Bobur, 
Muqimiy,  Furqat she’rlari  ham xalqimiz uchun qadrli b o klib qolmoqda. Chunki 
badiiy asar  m ustaqil  va yaxlit  kaShfiyotdir.
T arixda  h ech  b ir davr takrorlanm aydi.  O dam ning   bolaligi,  o ‘smirligi  va 
yoshligi  qaytarilm aganidek,  insoniyatning  m uayyan tarixiy bosqichdagi  fikr- 
tuyg‘ulari ham , badiiy idroki ham aynan takrorlanmaydi. Shu sababli,  insoniyat 
mohiyat e ’tibori bilan boyib borm ogi uchun asrlar davomida kishilik tom onidan 
vujudga  keltirilgan  va  n o d ir badiiy asarlarda  aks etgan  m a’naviy boyliklarni 
ijodiy o ‘zlashtirib,  egaltab  borishi  zarur.
Barcha ijtimoiy ong shakllari kabi adabiyot ham  o ‘zida hayotdagi muqobillik 
kurashini  aks ettirad i va shu  kurashda  ishtirok etadi.  Shunga  ko‘ra,  adabiyot 
taraqqiyoti hayotiy ziddiyatlar o ‘rtasidagi kurash taqozosi bilan yuzaga keladigan 
m uhitlar jaray o n id a  yangilanib boradi.
An’anaviylik va novatorlik
H ar qanday taraqqiyotda o'zaro bogliqlik, davomiylik, an ’anaviylik b oladi. 
A dabiy  taraqqiyotdagi  h ar  b ir  yangi,  ulkan  hodisa  ham   o ‘tm ishdagi  eng 
yaxshi a n ’analarning ijodiy davom ettirilishi natijasida yuzaga keladi. Adabiyot 
taraqqiyotidag'oyalar,  tip la r  vabadiiytasvir  vositalari doirasidagi an’anaviylikni 
farqlash zarur.  Bu  u ch sohadagi  a n ’anaviylik o ‘ziga  xosligi  bilan  bir-biridan 
farqlanib turadi.  A g a rg ‘oyalarsohasidagi an’anaviylik,  asosan,  dunyoqarashi 
bir-biriga yaqin b o lg a n  yozuvchilar ijodida ko‘zga tashlansa, tasviriy vositalar 
borasidagi a n ’anaviylikni turli g'oyaviy yo‘nalishdagi ijodkorlar asarlarida  ham 
uchratish  m u m kin.  Ikkinchi  hol  xuddi  til  kabi  turli  g ‘oyaviy  m aqsadlarda 
q o lla n ish i m um kin b o lg a n   badiiy tasvir vositalari va usullaritaraqqiyotining 
ichki  qo nuniyatlari bilan  izohlanadi.

---

Adabiyjarayondagi g‘oyaviy an ’anaviylik to ‘g‘ridan-to‘g‘ri m uayyan ijtimoiy 
k u c h la r  rivojidagi  davom iylikni,  a n ’a n aviy likni  aks  e ttir a d i.  G loyaviy 
an ’anaviylik o ‘tmishdagi  fikrlar va qarashlam ing yangi sharoitga  m oslashgan, 
o ‘z g a rtirilg a n ,  c h u q u rla sh tirilg a n   h a m d a   toM dirilgan  h o ld a   y an g ic h a  
ifodalanishidir.
K o‘pchilikm illiy ad a b iy o tla rd a o ‘z a ro  bog‘liq,  a n ’anaviy t i p ia r   qatorini 
uchratish  m um kin.  O kzbek  ad a b iy o tid a  ozodlik  u ch u n   k u ra sh g an   ayollar 
tiplari  paydo  bo‘lgan.  U lar  qatoriga  M aysara,  Guisara,  N urxo n,  Sh.Toshm a- 
tovning  “ Erk  qushi”  rom anidagi  M ay n a  H asanova,  H a m id   G ‘ulom ning 
“ M ash’al”  rom anidagi  E ’zozxonlarni  kiritsa boMadi.
Y o z u v c h ila r  to m o n id a n   q a h r a m o n la rn in g   m u a y y a n   t i p l a r i   yuzaga 
keliirilishi  real  hayot  taqozosi  b ila n   so d ir b o ‘ladi.  K o m il  Y a sh in   G u isara 
va  N u rx o n   o b ra z la rin i  hosil  e t a r   e k a n ,  H a m z a n in g   a y o lla r   x a ra k te rin i 
ta s v ir-la s h d a g i  a n ’a n a la rig a  ta y a n d i.  L ek in   u  m a z k u r  t i p l a r n i   H a m z a  
M aysara  o b ra z in i  gavdalantirgani  u c h u n g in a   vujudga  k e ltirm a d i.  G utsara 
v a N u rx o n   singari  tip la rn in g  ta rk ib  to p is h id a a y o lla r  o z o d lig i  m uam m o si 
2 0 -y illa rd a   eng  m u h im   ijtim o iy   m a s a la la rd a n   b irig a   a y la n g a n lig i  bosh 
sabab b o ‘ladi.  Shunga  qaram ay, a n ’a n a n i  boshlab b e rg a n   s a n ’a tk o rlam in g  
xizm ati  k attad ir.  U lar o ‘zlarid an   keyingi  yozuvchilarga  h a y o td a g i  m uhim  
ti p ik h o d is a la r n i,  d o lz a rb   m a s a la la rn i  k o 'r a o lis h   v a y o r q in   ak s  e ttirish  
u c h u n   y o ‘l  o c h ib  b e ra d ila r.  S h u n g a   k o ‘ra,  u la rn in g   a n ’a n a la r i  ad ab iy o t 
ta ra q q iy o tig a  hayotbaxsh t a ’sir k o ‘rsa ta d i.
Badiiy tasvir vositalari  sohasidagi  a n ’anaviylik  o 'z ig a  xos xususiyatga ega. 
H a r bir yozuvchi  o ‘z asarining  m a z m u n in i ifodalash  m a q sa d id a   k o ‘plab til 
v o sitalarini  ishga  soladi.  Bu  v o s ita la r  g ‘o y alardan   farq li  o ‘laro q ,  ijtim oiy 
yo‘nalishlari turlicha b o lg a n  yozuvchilam ing asarlarida q o ‘llanishi  m umkin. 
M uqim iy va  M uhiy kabi shoirlar turli  xildagi,  h a tto  b ir-b irig a   zid g ‘oyalarni 
ilgari  su rg an larid a  ularni  ifo d alash d a  a n ’anaviy  yoki  o ‘z a ro   yaqin  epitet, 
m etafora, o ‘xshatish singari tasviriy vositalardan foydalanganlar.  S he’r vazni, 
qofiyalash  va b an d   usullari  h a m d a   b o sh q a  nazm   u n s u rla ri  taraqq iyo tid agi 
a n ’anaviylik tasviriy vositalar sohasidagi a n ’anaviylikka kiradi.  S he’r tuzilishida 
h a m   tu rli  g ‘oyaviy  y o 'n a lis h d a g i  s h o irla r,  k o ‘p i n c h a ,  a y n a n   b ir  xil 
vositalardan:  y a’ni,  vazn,  qofiya,  tu ro q  va  b a n d la rd a n   n a f  olad ilar.  Bu  hoi 
sh e’r tuzilishining,  milliy m adan iy atn in g  quroli  hiso b lan u v ch i  tilga bevosita 
bog‘liq.  K o‘pincha muayyan  milliy tilning gram m atik qurilishiga m os keladigan 
sh e’riy usullar va  vositalar ijo d d an   m ustahkam   o ‘rin  o la d i  va rivojlanadi.
Adabiy tasviming epik, link va dram atik yo‘llari taraqqiyotidagi a n ’anaviylik 
o ‘zining birm uncha murakkabligi bilan ajralib turadi.  Ba’zid a bu sohada mavjud 
shakllarning  to ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri  rivojlanganligi  k o ‘zg a  tash lan a d i.  Qadim gi 
G retsiyad a  Esxil  vaS ofokl  ijodidagi  tragediya ja n ri  Y e v rip id   to m o n id an

---

rivojlantirildi.  Lermontov poenialari bevosita Pushkinning shu janrdagi asarían 
ta ’sirida oziqlandi. Ayrim janrlar o'tm ish tajribasini umumlashtirish, birlashtirish 
natijasida vujudga keladi.  S hunday sintez tufayli L.N.  Tolsloyning  “ Urush va 
tin c h lik ” ro m an id a tarixiy o cherk,  falsafiy traktat va badiiy belletristik tasvir 
xususiyatlari o ‘zaro chatishib ketgan.  G ohida san’atkorlar o ‘lm ishdagi adabiy 
tu r va ja n rla rn in g   ayrim  belgilarinigina olib,  yangi  shakllarni  k ash f etadilar. 
M uqim iy qadim   va o ‘zbek  m um toz adabiyotida uzoq davrlardan  beri  mavjud 
b o 'lg a n   to ‘rt  misralik  band d an   foydalanib,  “ S ay o hatno m a”  deb  ataluvchi 
yangi ja n rn i  ijod  etdi.
H a r  b ir  asa r  yozuvchilar  m uayyan  tasvir  usulini  tan lag an larid a  badiiy 
m a z m u n in i  ch u q u rro q   ochishga  xizm at  qiluvchi  m uqobil  shakl  topishga 
intiladilar.  Biroq b a ’zida  bir xil  tasvir usulining,  ifodaviy vositalarning  o ‘zi 
qan d a y d ir boshqa  m azniunni yuzaga chiqarishga muvofiq  kelgan  hollar ham  
uchraydi.  H a tto  shunday ham  b o ‘ladiki, yangi zamon san ’atkorlari gohida o ‘z 
um rini o 'ta b  b o lg a n  eski shakllarni qayta tiriltiradilar.  C hunki yangi mazrnun 
eski shaklda ham   ko‘rina oladi.
Asrlar davom ida o ‘zbek  m um toz adabiyotida she’riyatning q it’a, mustazod, 
m usaddas,  m usam m an, taijiband,  tarkiband kabi janrlarida ijod qilish a n ’anasi 
mavjud  edi.  H ozirgi  davrga  kelib,  m azkur jan rlard a yozish  susaydi;  hozirgi 
sh id d a tk o r ijtim oiy hayotning m azm u n in i,  ruhini  ch uq urroq ,  t a ’sirchanroq 
yoritishga  im k o n   beruvchi  yangi  zam onaviy  sh e’riy shakl  va ja n rla r  paydo 
bo‘ldi.
S h u n d ay   qilib,  adabiyot  va  s a n ’at  taraqqiyotidagi  a n ’anaviylik  h ar  bir 
san ’atkor u ch u n  zamonaviy,  m u h im v a z a ru rb o ‘lgan ijtimoiy adabiy ehtiyojlar 
taqozosi bilan yuzaga  keladi ham da davom  etadi.  San’atkor insoniyat  ro ‘yobga 
chiqarayotgan poelik usullar hanida tasviriy vositalarxazinasiga  m urojaat qilar 
ekan,  u lar  o ra sid a n   o 'z   oldida tu rg an   dolzarb  m asalalarni  hal  qilish  uchun 
eng  m uno sib  va  loyiq  b o 'lg an larin i  ta n la b   oladi.  Shunga  k o ‘ra,  chinakam  
san’at asariarida o ‘tmishdagi tasviriy vositalarning qo‘llanishi qadim zamonlarga 
qaytisliga em as,  balki  hoziigi  kunning eng  muhim m uam m olarini,  istiqbolini 
yorqinroq  y o ritish   ishiga  xizm at  qiladi.  Bu  tasviriy  vositalar  shu jaray on da 
sayqallanadi,  yangilanadi va boyitiladi.
U lug‘  s a n ’atk o rla r badiiy ijod tajribasiga tayanganlari va o ‘sha tajribaning 
eng yaxshi to n io n la rin i o ‘z asariarida niujassamlashtirganlari holda,  h ard o im  
biron yangilikka erishganlar,  yangi  fikmi  ilgari surganlar yoki g o ‘yo ham m aga 
tan ish d ek   tu y u lg a n   m asalalarni  y an g ic h a   yoritganlar.  U larg a  yangicha 
yondashganlar.  Ilm iy tafakkur taraqqiyotidagi kabi badiiy ijodda  ham  o ‘tmish 
adabiy  tajribasi  va  m alakasi  yangi-yangi  avlodlar  tom o n id an   o'zlashtirilib, 
tanqidiy ravishda qayta  ishlanib, boyitilib,  chuqurlashtirilib va yangi bosqichga 
ko‘tarilib  k elin g an .  Shu  tufayli,  o ‘tm ishdagi  eng  yaxshi,  ilg‘o r  a n ’an alam i

---

davom  ettiruvchi san'atkorlar badiiy ijod taraqqiyotiga o ‘z hissalarini q o 'sh g a n  
novalorlar (yangilik  yaratuvchilar)  sifatida h a m  nam oyon b o la d ila r.
Y ozuvchilar  o 'tm ish d o sh la rin in g   o ‘y -flk rla rin i,  g ‘o y alarin i  ta n q id iy  
o'zlashtirish va  rivojlantirish,  yangi g ‘oyaviy nodirliklam i  ijod etish b ila n  b ir 
qalorda, badiiy tasvir sohasidagi a n ’a n a la rn i ravnaq toptirib boradilar.
0 ‘zbek  m u m to z adabiyotida  a srla r  d avom ida  ko‘plab  a n 'a n a v iy   tasviriy 
vositalar,  xususan,  qayta-qayta qoM lanadigan  o ‘xshatishlar vujudga  kelgan. 
C hunonchi, go‘zal  qizning qom atini  sarvga,  yuzini  oyga,  ko ‘zlarini yulduzga, 
qoshlarini  yoyga,  sochlarini  ilonga,  lablarini  o lchaga o ‘xshatish  o d a l  tu siga 
kirib qolgan. C h o ‘lpon ham  o ‘z ijodida bunday obrazlardan ko ‘p foydalangan. 
Shu  bilan  birga,  u  bunday  tak ro rla n ish la m i  ko‘p  ham   m a’q u llam ay ,  “ Bir 
xil,  b ir  xil.  b ir  xil”  deb  ta ’riflagan.  “ G o ‘z a l”  nom li  sh e’rida  esa  C hoM pon 
yuqoridagilarga o ‘xshagan obrazlar bilan b irq a to rd a  lirik qahram onning yorug‘ 
yulduz bilan  suhbatini beradi:
Qorong‘u kechada k o ‘kka ko‘z tikib,
Eng yorug*  yulduzdan  seni  so‘rayman.
U1  yulduz,  uyalib,  b o sh in i bukib,
Aytadur:  men  uni tu sh d a k o lraman.
Tushumda ko‘ram an sh u n ch a )arg o ‘zal,
Bizdan-da go‘zaldir,  o y d an -d ag o ‘zal!
Bu  yerda  s h o ir g o ‘yo g o ‘zal  qiz  qiyofasiga  yulduzning  k o‘zi  b ila n   n a z a r 
tashlaydi.
Ilgari  ad ab iy o td a yulduzni jo n la n tirish d e k   bun d ay  tasviriy vosita  d ey arli 
uchram asdi.  D em ak,  C h o 'lp o n   o lz g ‘oyaviy m aqsadini  ifodalashda  tasviriy  
vositalardan  foydalanish sohasida  n o v ato r (yangilik)likka erishdi.
Y ozuvchining  o ‘z  o ‘tm ishdoshlari  b ilan   b o ‘lgan  a n ’anaviy  alo q asin i  va 
ijodidagi yangi  belgilarni,  yangi  n o v ato rlig in i  aniq ta s a w u r etish  n ih o y a td a  
katta  aham iyatga  ega.  Buni aniq  id ro k   e tm a y   turib ,  m azk ur  y o zu v c h in in g  
adabiyot tarixidagi o ‘rnini ham, adabiy jarayondagi rolini ham  t o ‘g “ri tu sh u n ib  
b o lm a y d i.  Y angilik yaratolm agan  sh o ir n o v a to r b o ‘la  olm aydi.  Y angiliksiz 
a n ’ana yo ‘q,  a n ’anasiz yangilik yo‘q.
A dabiyot  taraqqiyoti  ikki  asosiy  y o ‘ld an   boradi.  B irin ch id an ,  u   b ad iiy  
asarlam ing tu r va janriari ko‘payib,  o ‘zgarib va  m urakkabîashib b o rish i bilan  
bog‘liq  holda  davom   etadi,  ik k in ch id an ,  tu rli  ijodiy  m ctod   (usul)  la m in g  
vujudga kelishi va almashinishi bilan bog‘liq ravishda rivojlanadi. A dabryotning 
mazkur ikki asosiy yo'nalishini to ‘g ‘ri ta sa w u r etm oq uchun ulam ing taraqqiyot 
qonuniyatlarini  ko‘rib o'tm oq lozim.

---

II  b o b
A D A B IY O TN IN G   ADABIY  T U R   VA  JA N RLA RI 
Adabiy  turlar
S a n ’at ju d a   qadim   z a m o n la rd a ,  inson  o ‘zin i-o ‘zi  tanig an,  insoniyligini 
anglay boshlagan paytlarda  qorishiq holda yuzaga kelgan.  Raqs, musiqa, badiiy 
so ‘z, yozuv kelib chiqqungacha b o ‘lgan davrdagi qadimgi san’at o ‘zaro birlikda 
n am o y o n   b o ‘lgan.  Bu  q orishiq  fan  va  san’atda  sinkretizm   (qo‘shilgan)  deb 
ataladi. Sinkretik san’atda inson mehnatining taraqqiyoti,  unda ritmning muhim 
o ‘rin tutishi hayotda turli sohalam ing vujudga kelishi,  his-tuyg‘ular olamining 
kengayishi va tafakkur rivoji bilan  bog‘liq  holda turii o ‘zgarishIar sodir boMgan. 
N atijad a san’atning bir q an ch a shakllari, lurlari va janrlari  m aydonga kelgan. 
U la r  orasidagi  eng  qadim iy  shakllardan  biri  poeziya,  y a’ni  so ‘z  san ’ati 
hisoblanadi.  S an'at  tu rla ri,  o d a td a ,  voqelikni  qay d arajad a,  qay tarzd a  aks 
ettirishiga,  ifodaviy vositalariga va boshqa  xususiyatlariga qarab,  bir-biridan 
farqlanadi. Jum ladan, m usiqa voqelikni fizik tovushlar yordam ida aks ettirsa, 
tasviriy  san ’at  b o ‘yoqlar,  turli  ran g lar  bilan,  raqs  sa n ’ati-g o ‘zal  harak atlar 
vositasida gavdalantiradi.  Poeziya  esa, san’atning oliy turi b o ‘lib,  “erkin  inson 
s o ‘zida  ifodalanadi,  s o ‘z esa h am   n u tq to v u sh i,  ham   m an zara,  ham   aniq  va 
ravshan  aytilgan  ta sa w u rd ir” .  S huning uchun poeziya boshqa sa n ’atlam in g 
h a m m a   unsurlarini  o ‘z  ichiga  o ladi,  b o ‘lak  san ’atlarning  h ar  biriga  ayrim 
ravishda berilgan hamma vositalardan birvarakay va to‘la suratda foydalanadi.
Poeziya, ya’ni so‘z vositasida hosil etilgan adabiy ijod qadimgi zam onlarda 
o g ‘zaki shaklda vujudga kelgan.  Keyinchalik uning ham turli xillari,  ko‘rinishlari 
paydo b olg an . Yozuvning vujudga kelishi bilan bogMiq holda esa,  poeziya asarían 
xalq  o g ‘zaki  ijodidan  farqli  ravishda,  muayyan  tu rg ‘un  shakllar kasb  etgan, 
b ir-b irid a n  aniq farqlanuvchi adabiy tu r  va janrlarga ajratilgan.
A dabiyot,  odatda,  uzoq d avrlard an beri epos,  lirika va dram a singari uch 
adabiy turga boMinadi.  Bular hayotning qaysi tom oniga ko‘proq e’tibor berishi 
va qay tarzda aks ettirishiga qarab bir-biridan farqlanadi, epos, Gegel aytganidek, 
“obyektivlikni o ‘z obyektiv holida”  ko‘rsatadi, lirika “subyektivlikni o ‘z obyektiv 
h o lid a ”  ko ‘rsatadi,  lirika  “subyektivlikni,  ichki  dunyoni” aks ettiradi,  dram a 
esa ,  “sh un day  bayon  usu li”dirki,  u nda  “obyektivlik  aksi”  bilan  “shaxsning 
ichki  dunyosi birlashadi” .
S od d aro q   qilib aytganda,  e p o sd a yozuvchini qurshagan  tashqi  dunyo va 
u n d a g i  voqea-hodisalar,  lirikada  lirik  qahram ondagi  shaxsiy  his-tuyg‘ular, 
o ‘y -fik rla r,  d ra m a d a   y o zu v c h i  ishtirokisiz  b o ‘lgan  h a ra k a tla r,  o ‘zaro  
m u nosabatlar yetakchi o ‘rinda turadi.

---

So‘z san 'ati a w a l  poeziyada, y a 'n i ep o s va  lirikada,  keyinchalik  u larn in g  
sintezi b o lg a n  dram ada  rivojlanib kelgan.
Adabiyot  tajribasida m azkuruch tasvir usuli o 'z a ro  chatishib ketgan ho llar, 
ularning tu rli-tu m an   ko'rinishlarida q o ‘llangan  paytlari  uchrashiga q aram ay , 
bu  turlarga  xos  asosiy  qoidalar  m ing  yillar  d avom ida  saqlanib  k e lm o q d a . 
A dabiyotning tasviriy usullaridagi b u n d ay  tu rg ‘unlik shu  bilan  izo h lan a d ik i, 
aw alo,  uchala asosiy adabiy tu rv o q elik  q onuniyatlarini  haqqoniy aks ettirish  
imkoniyatlariga ega,  ikkinchidan,  ular badiiy adabiyotning tabiati va vazifalariga 
to ‘liq  mos  kcladi.
Kishilar  m uayyan  ijtimoiy sharo itlar b ilan  b o g liq   holda  yash ay dilar,  o ‘z 
qiyofalarini his-tuyg‘ularda, o ‘y-fikrlaida,  xatti-harakatlarda nam oyon qiladilar, 
boshqa shaxslar, jam iyat vatabiat bilan  m unosabatga kirishadilar. A dabiyotning 
uch asosiy turi  inson  hayoti, faoliyati  va  o ngin ing  m ana shu  q irra la rin i  keng 
miqyosda qam rab olish imkoniyatiga ega. Epos,  lirika va dram a o ‘zaro biigalikda 
inson  hayoti  va  ongini  to ‘liq  ham da c h u q u r aks ettirishda bit m a s-tu g a n  m as 
imkoniyatlaiga ega.  Ularxalqhayotida butun  birdavm itashkil etuvchi m urakkab 
ijtimoiy jarayonlardan tortib,  “llia d a”  d o sto n i,  “G a m let”  fojiasi  ham   “ U ru sh  
va tinchlik”,  “Tinch  D on” va MUlug‘  y o l ”  (romanlari)dagi kabi  inson qalbidagi 
m uayyan  bir  tuyg‘uning  o lzini  (N a v o iy n in g   “ K echa  kelgu m dir  d e b o n ,  ul 
saivi gulru kelm adi” dcb boshlanuvchi g ‘azalidagi,  Uyglunning  “Tonggi b o s a ” 
she’ridagi  kabi)  um umlashtirilgan  holda qam rab  olish qudratiga ega.
Tasvir  usullari  yoki  turlari  bevosita  ad ab iy   asar  shakli  h iso b lan m ay d i. 
U la ro 'z id a  voqelikni aks ettirishnin gum u m iy qoidalarini m ujassam lashtiradi. 
Bu qoidalar adabiyot taraqqiyoti jaray o n id a yuzaga keluvchi  ko‘plab ep ik ,  lirik 
va dramatik shakllarda aniq tarzda qo'llanndi,  epik tasvirepopeyada ham ,  masal, 
bailada,  p o e m a d a   ham ,  ocherk,  h ik o y a,  povest,  ro m a n d a   h a m ,  badiiy 
m em uarlarda  ham   q o lla n ib  keladi.  L irik  tasvir g ‘azal,  ruboiy,  q asid a,  o d a, 
elegiya,  m arsiya,  qo‘shiq,  epigram m a kabi  she'riy asarlarda  keng o ‘rin  tutadi.
D ram atik tasvir qoidalari esa traged iy a,  kom ediya, d ram a  (to r m a ’n o d a), 
vodevil,  interm ediya singari janrlarda yorqin  nam oyon b o ‘ladi.
B undan  tash q ari,  adabiyotning   h a r   b ir  tu rig a  m an su b   s h a k lla r,  o lz 
navbatida,  rivojlanish jarayonida m uayyan guruhlarga,  ko'rinishlarga boMingan; 
rom án jan rin in g   ijtim oiy-m a’naviy,  oilaviy-m aishiy,  falsafiy,  satirik ,  ilm iy- 
fantastik,  tarixiy shakllari  va boshqa  k o ‘p la b  o'ziga xos ko ‘rinishlari  m avjud. 
Shular asosida  adabiyot  nazariyasida badiiy asarlar adabiy tu r, ja n r va ularning 
ko'rinishlariga b o ‘linadi.  Bu tushunchalarni adabiyotshunc^slikda turli m a ’noda, 
y a’n i  b ir-b iri  b ilan   alm ash tirib   qoM lash  hoLlari  k o ‘p  u c h ra y d i.  B a ’zi 
adabiyotshunoslar adabiy “tu r”  tu sh u n ch asi o ‘rn»da  “jin s ”  (ru * tilid a g i  “ ro d  
literatum o‘y”) tushunchasini,  “ja n r k o ‘rinishi” o ‘m ida  “ja n r ” tu shunchalarini 
qollaydi.

---

H a r holda adabiyotdagi epik, link, dramatik usullami adabiy tu r va mazkur 
ad a b iy   tu rla r  doirasidagi  sh ak llam i  (rom an,  kom ediya,  p o e m a   kabilarni) 
ja n r   h a m d a   shu  jan rla rn in g   ayrim   xillarini  (tarixiy  ro m an ,  satirik  hikoya, 
link doston,  fantastik rom an  kabilarni) ularning ko‘rinishlari deb atash  ancha 
keng yoyilgan  va u m aqsadga  m uvofiq qoidadir.  Epik,  lirik,  dram atik asarlar, 
adabiy tu r va janrlarning ko‘pligi ham da turli-tumanligi  kishilarning g'oyaviy- 
m a ’rifiy ehtiyojlari, talablari  ortib ,  rivojlanib,  rang-baranglashib borishi bilan 
cham barch as bogMiq.  Biroq  badiiy asaming u yoki bu  adabiy tu rv a ja n rid a  hal 
qiluvchi  vazifani  tasvir  m an b ay i  (predm eti)  o ‘taydi.  D ram atu rg   M aqsud 
Shayxzoda buyuk o‘zbek olimi U lug‘bek hayotining fojiaga to liq  so‘nggi davrini 
sa h n a d a   gavdalantirishni  o ‘z oldiga  maqsad  qilib q o ’yadi.  U  o ‘z  niyatining 
yuzaga chiqishi uchun  eng m uvofiq dram atik  shakl  sifatida tragediya janrini 
tanlaydi.  U lug‘bekning fojiaviy xarakteri shuni taqozo etadi.
D e m a k , barcha badiiy shakl  unsurlari kabi  adabiy tu r va jan rla r ham  asar 
m azm u n in i chuqurroq ochish,  to 'liq ro q  ifodalash vositalaridandir.  Am m o bu 
m asalani qo‘pol tarzda biryoqlam a tushunish noto‘g ‘ri b o la d i. Yozuvchining u 
yoki  bu  adabiy  tu r  va  ja n m i  tanlash i  ko‘p  jih atd an   u ning   m ahoratiga, 
qobiliyatiga,  iste’dodining  o ‘ziga  xos  tom onlariga  ham   b o g 'liq   ekanligini 
u nutm aslik  lozim.
K o ‘p in c h a  yozuvchi  iq tid o ri,  m ahorati  bir  yoki  b ir  n ec h a  adabiy tu r va 
jan rla rd a yorqinroq nam oyon b o ‘ladi.  Hamid Olimjon sh e’r va dostonlar bilan 
b ir q ato rd a ocherk, hikoya h am d a dram alar ham yozgan.  Lekin u o ‘zining eng 
asosiy ijodiy maqsadlarini n az m d a , ya’ni she’r va poem alarda to ‘liqroq yuzaga 
chiqargan ham da shu jan rlard a eng katta muvaffaqiyatlatga erishgan. Abdulla 
Q a h h o r ijodining boshlarida  hikoyalar bilan bir qatorda sh e ’rlar ham  yozgan; 
u keyinchalik o ‘zida nasr va dramaturgiya sohasida ijod qilishga ko‘proq moyillik 
sez g an ,  hayotining oxirigacha  m azk u r adabiy tu r va ja n rla rd a   asarlar yozib, 
jid d iy  yutuqlarga erishgan. Y ozuvchi Oybek ko‘plab sh e’r va dostonlar bitgan 
b o ‘lsa-d a,  uning iste’dodi rom anchilik sohasida yanada  yorqinroq  nam oyon 
boM gan,  ulk an  sam aralar bergan.
B adiiy  asam ing  adabiy  tu r   yoki jan ri  uning  m azm uniga  mosligi  haqida 
fikr yuritganda,  u yo bu jan r faqat muayyan mazmunnigina ifodalashga muvofiq 
b o ‘la r e k a n ,  degan  xulosa chiqarm aslik lozim.  Bir adabiy tu r  yoki jan m in g  
o ‘zi  h a r   xil  g ‘oyaviy  yo‘nalishdagi  yozuvchilar  to m o n id a n   tu rli-tu m a n  
m a z m u n n i  ifodalash  m aqsadiga b o ‘ysundirilgan  hollar h am  k o ‘p  uchraydi.
Y ozuvchi ijodining g ‘oyaviy-badiiy xususiyatlari uning asarlaridagi adabiy 
t u r   va jan rla rn in g   o ‘ziga  xosligini  yuzaga keltiradi.  B iroq,  bu  o ‘ziga  xoslik 
s a n ’atk o rn in g   m uayyan ja n r sohasida xalqning badiiy  ijod  xazinasida asrlar 
d a v o m id a   m avjud  b o 'lg an   p o e tik   tasvir  vosilalaridan  ijodiy  foydalanishiga 
t o ‘sqinlik qilmaydi.

---

S an'atning ko'plab tarm oqlarga va ayniqsa,  adabiyolning uch  adabiy turga 
bolinishi uzoq tarixiy taraqqiyot natijasida sodir b o lg a n .  Badiiy ijod taraqqiyoti 
b archa xalqlarda  b irx il  izchillikda  d av o m   etm ag an   va  shu tufayli  xususiyati 
ham  aynan b ir xil b o lm ag an .  ijtimoiy  m unosabatlam in g o ‘ziga xosligi,  hayot 
tarzining tu rü -tu m an lig i bilan  bog‘liq h o ld a  turli xalq  va m illatlar ad ab iy o ti 
taraqqiyoti o ‘ziga xos tarzda davom etgan.
O lim lar qadim gi  yunonlarda  p o eziy an in g   adabiy tu rlari  m uay yan   izchil 
tartibda  yuzaga  kelganligini  ta’kidlash  bilan  b ir  qato rd a,  b o sh q a  x alq lar 
adabiyotida ham   bevosita xuddi sh u n d ay  izchillik  b o ‘lgan  deb ta s a w u r qilish 
n o to 'g 'n  ekanligini alohida uqtirgan cdilar.
Alohida  bir  xalq  adabiyotida  ad abiy  tu r   va jan rla rn in g   tu g 'ilish i  h a m d a  
rivoji milliy va estetik taraqqiyoti ehtiyojlari  bilan b o g liq  h old a sod ir b o ‘ladi. 
U  yo bu m am lakatdagi  ijtimoiy taraqqiyotning milliy va tarixiy jih atd an  o ‘ziga 
xosligi adabiy tu r va janrlar sohasida h am   ko‘zga tashlanadi.
D em ak,  ayrim   adabiy asarlarning  m illiy va tarixiy o ‘ziga xosligi u larn in g  
j a n r   x u su siy a tla rid a   ham   k o ‘rin a d i.  S h u   sab a b li  m u a y y a n   a d a b iy o t 
nam unalarining adabiy tu r va ja n r xususiyatlari tahlil qilinganda,  h o disaning  
takrorlanm as murakkabligi va aniq sharoit  hisobga olinishi  lozim.
Adabiy tu r  va ja n rla r to lg*risida ay tilg an lar ularning tarixiy taraq q iy o tig a 
xos  quyidagi  u m um iy,  obyektiv  q o n u n iy a tn i  keltirib  chiq arish  im k o n in i 
beradi: adabiy tu r va janrlarning vujudga kelishi, shakllanishi va o ‘zgarib borishi 
ijtim oiy  eh tiy o jla rg a  ham da  k is h ila rn in g   k u n d a lik   m a ’n aviy   ta la b la ri, 
m anfaatlariga  muvofiq  holda yuz berad i.  M uayyan jan rn in g  b ir d avrd a ulkan 
aham iyat  kasb etib,  boshqa za m o n la rd a b u   q a d a r aham iyatsiz b o ‘lib  qolishi 
shu qonuniyat  bilan  izohlanadi.
Adabiy tu rla r qahram onlarni tasvirlash  usulidir.  Lirikada lirik q a h ra m o n  
obrazi hosil etiladi. Shu bilan biiga,  u nda lirik personajlar ham  b o ‘lishi m um kin. 
H ayot,  d un yo  lirik  qahram on  orq ali  aks etad i.  E posda yozuvchi o d a m la rn i 
xolis, tashqaridan turib, obyektiv ravishda tasvirlaydi. U ning qahram oni epikdir; 
dram ada yozuvchi o ‘zini chetga oladi (faqat  qavs ichida “rem arka” deb ataluvchi 
ba’zi izohlami havola qiladi xolos);  hayot o dam lar munozarasi tarzida nam oyon 
b o ‘lib,  q ah ram o n i  dram abopdir,  y a ’ni  d ra m a tik d ir,  vo qea lia y o td a   q an d a y  
b o ‘lsa, o ‘sh anday  ko‘rinadi.
P redm et  jih atid an   qaraganda,  lirikada  d unyo  sh o im in g   ru h iy a ti,  ichki 
olam i  va  o n g id an   o ‘tib,  o ‘y,  h is -tu y g ‘u ,  hayajon ,  fikr,  ichki  d u n y o   ham  
kechinm a tarz id a in ’ikos etadi;  e p o s k en g , batafsil,  h a r to m o n la m a  tasvirdir, 
bu tasvir voqea tasviridir; d ram ada iro d a,  b iro n   m aqsad,  fe ’l-u   atv o r va biron 
faoliyatdan kelib chiquvchi faol h a ra k a t hu km rondir.
K onflikt jih atid an   qaraganda,  lirika konflikti lirikdir,  ru h iy d ir,  y a ’ni  his- 
tu y g 'u   va  fikrlar  ziddiyatiga  su y an a d i,  ra d   qilish  yoki  tasd iq lash   o rq a li  hal

---

boMadi;  epos  konflikti epikdir,  ya’ni personajlarning tashqi qaram a-qarshiligi 
va ochiq kurashiga tayanadi,  biroq  obrazlarga  xarakteristika,  iirik chekinish, 
p o rtre t,  peyzaj tufayli  sekin  rivojlanadi; dram ada konflikt  dram atikdir, y a’ni 
jiddiy va keskindir, bu liol  harakatni tezlashtiradi va tezkor harakatga suyanadi.
Sujet jihatidan q araganda,  lirika sujeti lirikdir,  y a’ni  u  his-tuyg‘u,  ko‘ngil 
va  qalb  sirlari,  hayajon,  eh tiro s,  ruhiyat,  kechinm a,  fikr rivojini k o 'rsatad i, 
u n d a   voqea  rivoji  yo‘q;  epos sujeti  buning teskarisidir,  ya’ni voqea  rivojidir, 
e p ik d ir,  boshi  va  oxiriga  ega  b o ‘lgan  hodisadir,  yaxlit  va  tugaldir  va  u nda 
ekspozitsiya,  tugun,  voqea  rivoji,  kulminatsiya yechim i  aniq k o ‘rinib turadi; 
dram a sujeti  dram atikdir, voqea u n d a te z o ‘sib boradi, bu  hoi xarakterlam ing 
o ‘tk ir ziddiyatli,  hayot-m am ot kurashi  v a q a t’iy harakatlarida shakllanadi.
V aq t,  za m o n  jih atid a n   lirikada  ham m a  davrlar  oniy  kechinm a  shaklini 
o ladi,  voqea vaziyat  xuddi  h ozir yuz berayotganday his qilinadi;  eposda tasvir 
xuddi b o 'lib  o ‘tgan voqea tusini oladi;  dramada b o iib  o ‘tgan voqea sahnada 
g o ‘yo h ozir yuz berayotganday tuyuladi.
Til jih atid a n   qaralsa,  voqea,  fakt  va  vaziyat,  lahza  “ m e n ”  tilidan  bayon 
qilinadi,  subyektning fikri, so'zi,  gapi tarziga kiradi; chunki lirikada subyekt va 
u n in g  qarashlari hukm ron.
E po s  obyektivlik  saltanati.  bu  saltanat  ishlari  av to r  n utqi  orqali  xolis 
h ikoyalanadi;  d ram ad a avtor  n u tq i yo‘q,  voqea,  hayot dialog shaklida ayon 
b o la d i,  dialoglar esa asosan ziddiyatli, fikriy “duel”,  dahanaki “jang” qiyofasida 
z u h u r etad i,  bunda  xarakterlar yorqinlashadi.
H ajm  jih atid an  qaralsa,  lirika,  Iirik sh e’r hikm atdir,  y a’ni diniy va im onli 
h is-tu y g ‘u  ju d a   qisqa  bayon  etilgan  mustaqil  asardir,  u  b ir  baytli,  yo  bir 
b a n d li,  yo  b ir  nech a  b andli  b o ‘lishi  m um kin,  link  sh e ’r  q an ch a  cho'zilsa, 
sh u n c h a  sovuqdir,  zerikarlidir;  eposdagi eng qisqa ja n r hikoyadir, povest esa 
b ir necha hikoyaga tengdir,  rom an esa bir necha povestning chatishib ketishidir. 
D ra m a   asosi  tom osha  va  sah n a d ir,  tom osha  esa  uzog‘i  bilan  2  yo  3  soatga 
m o ija lla n a d i,  aks holda,  tom oshabin  charchaydi, zerikadi,  sahnadan  chiqib 
ketishi  ham   m um kin.
Adabiy turlam ing um um iy va o ‘ziga xos tomonlari bor,  um um iy tom onlari 
q a h ra m o n   obrazini  hosil  qilish  usuli  ekanligi,  ijtim oiy  ongni  ifoda  etishi, 
tarbiyaviy, m a’rifiy va estetik ahamiyatga egaligidir, o‘ziga xos tomonlari to‘g‘risida 
esa yuqorida to ‘xtab o ‘tdik, ya’ni, voqea lirikada his etiladi,  eposda tasvirlanadi, 
d ra m a d a ko‘rsaliladi; eposda voqea, dram ada inson hukm ron,  lirikada hissiyot 
k etid ag i  o h o rli  fikr  (hikm at)  yakka hokim dir.
M az k u r qonuniyat  asosida  ad ab iy o t  taraqqiyotini  tarixiy jih a td a n   tahlil 
qilib chiqish  nihoyatda  niurakkab va ulkan  ish.  Shu sababli, bu  o ‘rinda asosiy 
ad a b iy  tu rla r, jan rla r va ulam ing k o ‘rinishlarini  nazariy jih atd an   ko‘r i b o ltish 
m u h im d ir.

---

Epos
Dastlab badiiy proza emas, balki poeziya  kelib chiqqan.  Shu  sababli, gapni 
sh e’riy  ep o sd an   boshlaym iz.  C h u n k i  e p o s   poeziyaning  eng   q ad im g i  luri 
hisoblanadi.  U ning tug‘ilishi  insonning m ehnat faoliyati bilan bog‘liq.  M a’lumki, 
qadim   z a m o n la rd a  odam ning  m e h n a t  faoliyati,  asosan,  ov ch ilik d an   iborat 
boMgan. Agar u  shimol dengizlarida  kit  va boshqa katta baliqlar ovlagan b o ‘lsa, 
jaziram a jan u b d a sher va yo'lbarslami tutgan.  Natijada m ana shu  ov jarayonida 
inson turli jasoratlar,  botirliklar k o ‘rsatgan,  hayratom uz ishlar qilgan.  U ning 
qahram onlari xalq ongida va qalbida turli o ‘y-tuyg4ular uyg‘otgan.  O q ib atd a bu 
q ah ram o n lik lar  muayyan  badiiy  a s a r  u c h u n   m anba  b o 'lib   x izm at  qilgan. 
A w al  alo h id a-alo h id a  qo‘shiqlar,  keyin  esa  u lar birlashib,  e p o s   yoki  uning 
eng  yirik ja n ri  epopeya  vujudga  k elgan.  Q adim gi  epos  n a m u n a la ri  h aqida 
gapirilganda,  “e p o s”  va “ep opeya”  tu sh u n c h a la ri,  ko ‘p in ch a,  b ir  m a ’noda 
q o ‘llaniladi.  O vchining quyon  yoki  b u g ‘u  tutishdagi  h arakatlari  e p o s u c h u n  
asosiy mavzu qilib olinmagan. D em ak,  epos qayerda yuzaga kelganligidan q a t’i 
nazar qahram onlikni  m adh  etuvchi  ijod  nam unasi sifatida  m ay do ng a kelgan. 
M ashhur “ lliada” va “Odisseya” ,  “A lpom ish”  va “ M anas”,  “Sosunlik  D o v ud ” 
va “ M ahobxorat”,  “Ramayana” sin g a n barcha yirikeposlarasosida qahram onlik 
m adhi yotadi.
Inson  faoliyati murakkablashuvi b ilan  b o g liq  holda epos h a m  teran lash ib  
borgan. A m m o uning asosiy tom oni b arib ir qahram onlikni kuylashdan  iborat 
b o ‘lib  qolavergan.  Inson  faoliyatining  o ‘zgarishi  natijasida  e p o s d a   unin g 
janglardagi,  m uhabbat  va  haqiqat,  g o 'z a llik   va  adolat  u c h u n   k u rash lard ag i 
qahram onliklari ham   kuylana bo sh lag an .  Shu  tariqa eposda  xalq  ideallari  va 
um um an  hayot  keng ko'lam da qam rab olingan.
Eposga ba’zan hayotdagi katta voqea tayanch qilib olingan.  M asalan,  “ lliada” 
uchun  asosiy m azm un sifatida o g 'ir T ro y a  urushi tanlang an.  G o h id a  eposga 
kichik,  epizodik,  am m o  katta  u m u m la sh m a la r chiqarishga  im k o n   b eru v ch i 
voqealar  negiz  b o 'lg an .  Jum lad an ,  “A lp o m ish ”dagi  h o d isalar  q adim g i  ikki 
urug‘ orasida zakot  masalasi tufayli kelib chiqqan  nizodan boshlanad i.
Epos, odalda, u yoki bu xalq, b a ’zida, u m um an, butun  insoniyat  hayolidagi 
katta b ird av m in g  ko‘zgusidir.  Bu ko‘zguda faqatgina tashqi voqealar,  m aishat- 
u  od atlarg in a  em as,  balki  davrning  ru h i,  falsafasi,  xalq  kayfiyati,  istiqboli 
ham  aks etadi.  C hunonchi, “ lliada” va “ Odisseya” qadimgi y u n o n lar davrining 
janglari, xudolari,  kishilari,  qahram onliklari,  axloqiy va afsonaviy qarashlari, 
o rz u -u m id la ri  haqida  keng  ta s a w u r b e rsa ,  “A lpom ish”  eposi  xalq im izn in g  
urug‘chilik va qabilachilik zamonidagi hayoti, urf-odallari, dunyoqarashi, insoniy 
m uhabbat  uchun  kurashishlari m an zarasin i yaqqol gavdalantiradi.

---

E posning  tug‘ilish  davrida  h an im a yerda to ‘!ig‘icha  xalq, jam o a jjodining 
samarasi bo‘lgan. Ammo eposning jam oa tomonidan ijod etilganligi unda alohida 
ku ch lar,  iste’dodlar ishtirok etganligini inkor qilmaydi.  “A lpom ish” qadim da 
xalq  to m o n id a n   aytilgan  b o ‘lsa -d a ,  davrlar 
0
‘tishi  bilan  u  sayqallanib, 
niukam m allashib kelgan. Albatta,  bu  mukammallashuvda alohida baxshilaming 
xizm ati  h am   katta  b o 'lg an .  F ozil  YoMdosh  o ‘g ‘li  tilid an   yozib  olingan 
“A lp o m ish ”ning boshqa ko‘p variantlaridan,  hatto  P o ‘lkan  shoirvariantidan 
h a m   m ukam m alligi,  badiiy pishiqligi  xalq eposining takom iliashuvida ayrim 
iste’d odlarn in g hissasi kattaligini tasdiqlovchi  misol  b o ‘la oladi.
E p o s  taraqqiyotida  alo h id a  is te ’dodlarning  hissasi  yozuv  kashf qilinishi 
bilan bog‘liq holda aniqroq nam oyon b o ‘la boshlagan. Qadimda “ I liada” eposidagi 
q o ‘shiqlar,  afsonalar,  voqealar b o ‘lak -b o ‘lak holda turli  shoiralar tom onidan 
tu rlic h a  aytib yurilgan.  Buyuk G o m e re s a   ulami jam lab,  tanlab,  ijodiy ishlab, 
sayqal berib; tugallangan,  vaxlit,  katta t a ’sir quw atiga ega b o ‘lgan  asar holiga 
keltirib,  yozib qoldirgan.
Yozuvning vujudga kelishi bilan epos awalgi m a’nodagi epos b o ’lmay qoldi. 
Endi  u shaxs ijodining mahsuliga aylana bordi.  Rim shoiri Vergiliy,  G om em ing 
“ U iad a”  sini  nam unaviy  asa r  q ilib  olib,  “ E neida”  do sto nini  yozdi.  Kiyev 
R usidagi  n o m a ’lum  m uallif q ahram onlikni  kuylovchi  “ Ig o r jan g n o m asi”  ni 
k a sh f etdi.  Qadimgi  Sharq xalqlarining qahramonliklari,  kurashlari to ‘g‘risida 
u lu g ‘  Firdavsiy  “ S h o h n o m a” ,  S h o ta   Rustaveli  “Y o‘lbars  terisini  yopingan 
pah lav o n ” eposlarini yozdilar.  Bu  asarlar,  folklor nam unalaridan o ‘sib chiqqan 
b o ‘lsalar-da, ko'proq o ‘sha  nam unalarga emas, balki bir-birlariga yaqin edilar. 
O g ‘zaki  eposdan farqli  holda,  u lard a  mifologik, afsonaviy dastak em as,  balki 
b ad iiy   tafa k k u r yetakchi  o 'r in g a   chiqqan  edi.  Voqelikni  xolis  ko ‘rsatishdek 
eposga  xos xususiyat bilan  b ir q ato rd a  m azkur asarlarda shaxsiy  ibtido yaqqol 
k o ‘zga  tash lan ar,  ya’ni  sh o im in g   shaxsiyati  sezilib  tu rard i.  Shu  bilan  birga 
v o q e a la m i  keng  m iqyosda  q a m ra b   olish,  d avrning  ta rix iy   tajrib asin i 
um u m lash tirish , axloqiy m e ’yorlarn i gavdalantirish,  milliy va um um insoniy 
ideallam i  uyg‘unlikda ifodalash  singari qadimgi eposga xos asosiy xususiyatlar 
ham  yuqorida sanab o ‘tilgan asarlarda saqlab qolingan edi.
Q adim g i  zam on  eposi  tip id a a s a r la r  ijod  qilishgaurinishlar  keyin  ham  
b o ‘lgan,  nem is shoiri  Klopshtok “ M essiada”, rus shoiri Xyereskov “ Rossiyada” 
kabi d o sto n larn i  yozib,  u larda  qadim gi  epos xususiyatlarini saqlab qolishga 
harak at  qilganlar.  A m m o bu  asa rla r muay>'an g‘oyaviy-badiiy qim m atga cga 
b o l s a - d a ,  ilgarigi  eposlar  kabi  shuhrat  qozonolm adi,  faqat  o ‘z  xalqlari 
adabiy o tin in g   m uayyan hodisasi  b o ‘!ib qoldi.
Shu  tariq a  rivojlangan  yetuk  davlatchilik  tuzum i  davriga  kelib.  G ‘arb 
mam lakatlarida qahramonlik eposi  ikkinchi o‘ringa o‘tib qoladi. G 'arb da drama, 
Sharq  m am lakatlarida  esa  lirika yetakchi o ‘ringa ko‘tariladi.  Biroq xalqlarning

---

estetik  ehtiyojlari  niana  shu  adabiy  tu rlarn in g   o ‘zi  bilan  t o i i q   qondirilishi 
qiyin.  U lard a  “ poeziyaning  oliy  tu ri,  sa n ’atning  g u lto ji”  h iso b lan g an   epos 
xususiyatlarini  o ‘zida jam langan,  u n in g  o ‘m ini  bosa  o lad ig an   yangi  adabiy 
janrgaehtiyoj tug‘iladi. Shundayjanrlardan bin sifatida poem a vujudga keladi.
Poem a.  Poem a janri o ‘z tarixiy taraqqiyoti davom ida k o 'p la b  k o ‘rinishlar 
kasb etgan.  Shuning uchun  u n g a a n iq  va  q at’iy ta ’rifb erish   qiyin.  Biroq  ko‘p 
hollarda poem a she’r bilan yozilgan  lirik-epik asarsifalida p ay d o  b o lib , unda 
u lu g 'v o r  voqealar,  yuksak  x arak terlar,  g o 'z al  insoniy  fa z ila tla r  k o‘tarinki 
tarzda m adh etiladi.
Poemalarda link va epik unsurlam ing nisbati,  m e’yori turlicha b o la d i. Ayrim 
p o em ala rd a  epiklik,  ya’ni  v o q e a la r  hikoyasi  katta  o ‘rin   tu ta d i.  H am id 
O lim jonnin g  afsonaga  suyangan  “O ygul  bilan  B axtiyor”  asari  shunday 
p o em ala rd an   hisoblanadi.  B irq a to r  poem alard a  epiklikka  n isbatan   lirizm , 
ya’ni  shoir his-tuyg‘ulari,  o ‘y -fik rlari,  lirik  chekinishlar,  tu rli  q ah ram o n lar 
va hodisalaiga munosabal  ifodasi ustunlik qiladi.  Bunday poem alam ing namunasi 
sifatida  Hamid Olimjonning  “Z aynab va O m on” dostonini k o ‘rsatish mumkin. 
Lekin  poem aning qayd qilib o ‘tilgan  ikkala ko ‘rinishida  h a m  epiklikka lirizm 
chatishib ketgan  b o lib ,  u  asarga m uayyan  harorat  va j o ‘sh qin lik  baxsh  etadi. 
Shu  xususiyatni ko‘zda tutib,  m utaxassislar poem a hayotning yuksak,  ulug‘vor 
lahzalarini  qam rab olishini alo h id a ta ’kidlagan  edilar.
Adabiyot tarixida butunicha liriklik negiziga qurilgan p o e m a la r ham  ko ‘p. 
U larda  shoir  m uayyan  v o q ea -h o d isa,  hayotiy  m asala  y u zasid an   o ‘z  fikr- 
tuyg'ularini,  o ‘y-m ulohazalarini  m ufassai, ehtirosü ta rz d a  ifodalaydi,  poem a 
esa qalb q o ‘shig‘iga  aylanadi.  B u n d ay  epik sujetga su y an m ag a n   asarlar lirik 
p o en iala r deb yuritiladi.
M um toz o ‘zbek adabiyotidagi k o ‘plab dostonlar,  xu susan,  X orazm iyning 
“ M u h a b b a tn o m a ” ,  X o ‘ja n d iy n in g   “ L a to fa tn o m a ” ,  S a id   A h n ia d n in g  
“T aash u q n o m a”  singari  asarlari  xat  tarzida bitilgan  lirik p o e m a   nam unalari 
sifatida qaralishi mumkin.  N avoiyning “ H ayrat-ul a b ro r”  dostoni  ham  lirikdir. 
B izning  zam onam izda  yozilayotgan  o ‘zbek  lirik  p o e m a la ri  m uhim   hayotiy 
masalalar, umumbashariy m uam m olar yuzasidan teran  falsafiy mushohadalarga 
boyligi,  gum anistik  teranligi,  t a ’sirchanligi  bilan  ajralib   tu ra d i.  O ybekning 
“ D avrim   ja ro h a ti” ,  M aqsud  S h ayx zo d an in g   “ T o s h k e n tn o m a ” ,  S u lto n 
A kbariyning  “ M ening  m a h a lla m ” ,  H usniddin  S h a rip o v n in g   “ Quyoshga 
oshiqm an” ,  Erkin Vohidovning “ Palatkada yozilgan  d o sto n ”  singari poemalari 
fikrim izning dalili  bo‘la oladi.
“ M e n ”  q ah ram o n   b o ‘lg a n ,  s o d ir  etilgan  v o q e a n in g   subyektiv  his- 
tu y g ‘ulariga suyangan.  M u m to z  adabiyo tda u c h ray d ig an   lirik  poem a  (lirik 
d o sto n )n in g tip ik  misoli buyuk realist  Oybekning “ D avrim  ja ro h a ti”  asaridir. 
U  Y aponiyaning Xirosim a sh ah rig a  1945-yil  6 -av gustd a A m erika aviatsiyasi

---

to m o n id a n  atom   bombasi tashlanishi va  140 ming kishining halok va yarador 
qilinishiga qarshi yozilgan.  X irosim a  XVI  asrdan beri  port shahardir,  Xonsu 
orolining jan u b i-g ‘arbiy qismida joylashgan,  1974-yil hisobiga qaraganda unda 
b ir m illio n g a yaqin  aholi  yashaydi.  Bu jo y d a  m ashinasozlik,  stanoksozlik, 
kem asozlik,  t o ‘qim achilik,  xim iya,  q o g ‘oz,  yog‘och  san o ati  rivojlangan, 
sholikor,  o ‘rm onzorlar bilan  qoplangan.  D oston qaynoq pafosga ega. Tasvirlar 
va hissiyotlar bir-birini o ‘stirib b o ra d i,  his va sezgilar orqasida kuchli estetik 
tafakkur shakllanadi.  Shaham ing atom  bombasi tashlagungacha b o ‘lgan go ‘zal 
k o ‘rin ish i,  b o m b a   p ortlagan  asno  va  b u n d an   keyingi  xarobalik  k o ‘p sonli 
q u rb o n la r  qiy -ch u v i  realistik  n o ro z i  tafakkurning  tu g ‘yonli  qalb  sadosiga 
aylanadi:
Yoz! Mevalaiga g‘arq Yaponiya go‘zal,
T o ‘ladir,  to sh q in d ir yozning suprasi.
Daryolar dengizga qovushgan joyda 
Xirosima topgan o ‘z qarorgohin.
0 ‘rm onga,  quyoshga boy bir o lk a d a  
“ Otakva” daryosi  yastangan shahar,
S hu’la shalolasi quyulurshunda:
Quyosh bosh  k o ‘ta r u r  chaqnab  h ar sahar,
Sokin  bir kanorda  ikki yosh  qalblar,
Shafaqtay sof sevgi  qilurlar izhor.
B o‘sa otashidan yoqildi lablar- 
M uqaddas bir lavha-boqm angiz zinhor.
Shu  payt  a to m  bom basi tashlanadi:
O sm ondan keladi atom lar-buzg‘un,
Janglar hech ko ‘rm agan bunday qurolni.
Kim bilur-osm onda b ir qopchiq og‘u!
Davrim  balosining shum  qanotidan 
Qarsillab qo‘yildi  yalm og‘iz o ‘ti!
Azroil,  insondan,  kel,  ol saboqni!
Chaqirim larga quloch yoydi ajal-nur,
M inglarcha uylardan zum da bir kaft  kul.
Zilzila samoda, zilzilada yer,
Y ig‘ilar,  faiyodlar qorishdi butkul.

---

Million darajaga oshgan harorat!
Tirik qolganlar hayoti  ham   fojiali edi:
Q op-qoraipaksoch  yapon qizlari,
Endi kal.  sochlarin tolalab to ‘kkan,
Shafaqni yo‘qotgan gulro1 yuzlari...
Insonlaming b o ‘g ‘im -b o ‘g‘imlariga 
Suqulibdi ajal-jon  qaroqchisi.
H a r qadam   vahim a,  h ar  on  vahim a,
Q onlargayashirindi  nuraldoqchisi.
Oybek ato m n i  olim lar xayrli  ish  uchun  kashf etg an lig in i  yozadi:
Fikr uch q u n i-la yoqdilar m ash’al,
Xayrli  ishni  d e b   quchdilar qabr.
Shoir bu  ishda aybdor bo‘lgan  kishilarga o ‘z  nafratin i q aratadi:
lnsonning iflosi-bir guruh  palid,
Hayot cham aniga o ‘t-o!ov sochdi.
A’lo  ado  etg an ,  afsuski,  b ir shaxs 
Sepdi u  ajalning  shum  urug'ini.
Unga Oybek shunday deydi:
Sen  ham  insonm isan?  Bu  ishm i  halol?!
Tarix un u tm ay d i,  m angudir q ah riL  
N ahotki, seni  h am  bir o na tuqqan?
Shoir tili  charxlangan,  n aqshin,  haroratli,  ra n g d o r tasv ird a ham   kontrast 
(qaram a-qarshi)  farq sezilib tu rad i:  “ olcha gul sh ah ri” - ”yiqiq X irosim a  ham 
kul, ham  m ajruh” ,  “oqshom... qora m otam  choyshabda shahar, olovlar, tutunlar 
ko‘kka chirm ashur”. Shoir atom  bom basini “o fat-n u r” ,  “ ajal-n u r”  deb ataydi. 
Atom  bombasi  mislsiz yangi ofat,  u haqdagi ifoda ham   oh orli.  Shoir shunday 
deydi:  “Arshi  a ’lodan  u ag‘dardi  tam u g “ ‘,  “ B iro n d a  x o ‘p ladi  atom  q u ro li” , 
“ U chdi ofat-quyosh, balolarcha b osh” ,  “C hang solar m a ’nosiz o ‘lim panjasi” , 
“T arixda misli yo‘q,  tengi yo‘q ja llo d ” .
Lirik qahram on  ato m  bom basi  va uning X irosim a  sh ah rig a tashlanishiga 
qarshi,  estetik ideali-tinchlik,  o z o d ,  osuda  hayot,  sh o ir bu   m ash ’um   voqea 
tashkilotchilarini ayovsiz la’natlaydi.  D ostonning konflikti  ham  tinchlik bilan 
ato m  urushi o ‘rtasidagi ziddiyatga tayangan. A tom  urush i  qattiq qoralangan. 
D ostonning tinchliksevarg'oyasi  hayotbaxsh va  insonparvardir.

---

“ Davrim  jaro h a ti”  Xorazmiyning m ashhur “ M uhabbatnom a”  lirik poemasi 
a n ’anasini yangicha davom ettiradi.
XX asrda  b unday lirik d o sto n iar k o ‘p yozildi.
L irik  p o e m a la r  hajm i  qisq a,  “ D avrim   ja ro h a ti”  lirik  p oem asi  o ‘n 
sahifaginadir.
X IX  
asm in g   boshlarida  Y e vro pada  rom antizm   oqim ining  rivojlanishi 
m unosabati  bilan  rom antik p o em ala r taraqqiy qiladi.  Bu  p o em alarda ajoyib 
qahram onlar va voqealami aks ettirish,  uslubda keskinlik, o ‘tkir his-hayajonlilik 
kabi belgilar an iq   ko'zga tashlanar edi.  M azkur belgilami  Bayronning “Chayld 
G a ro ld ” ,  G yu g o n in g   “Asm ing  afson asi”  singari  p oem alarida  ham   k o‘rish 
m um kin.  V e n g er  shoiri  S h.P etefining  “Pahlavon  Y anosh” ,  G .G ey n e n in g  
“G e rm an iy a.  Q ish ertagi” ,  P u shkin ning  “ Lo‘lilar” ,  M.Yu.  L erm ontovning 
“ M siri” kabi  rom antik poem alarida esa realizm ham  yorqin ko‘rinaboshlaydi.
X IX   asrn in g   ikkinchi  yarm ida  realistik  poem aning  gullashi  N.A.  N ekrasov 
ijodi b ilan 'b o g ‘liqdir.  Uning  “R usiyada kim yaxshi yashaydi?”  poem asida rus 
dehqonlari  hayo tin ing keng,  real  m anzaralari aks ettiriladi.
D oston.  0 ‘zbek  m um toz adabiyotining eng  katta va qadim iy janrlaridan  
biri dostondir.
A lisher N avoiyning  “ F arhod va S h irin ”  dostoni lirik-epik eposdir,  hajmi 
ham   lirik  p o em ag a  qaraganda  k atta,  shu   sababli  uni  “she’riy  ro m a n ”  ham  
deyishadi,  haqiqatan  unda epizm -yetakchi.
C h in   m am lak ati  shohi Xisrav  o ‘z  vaziri  M ulkoroga  buyurib,  g ‘am gin  va 
xom ush  o ‘g ‘li  F arhodning  ko'n g lin i  ochish  u ch un ,  to ‘rtta  qasr  qurdiradi. 
F arhod  X isravning bird an -b ir o ‘g £li.  Podsho o ‘z farzandining tarbiyasi bilan 
maxsus shug‘ullanadi,  dilbandi orzu-havaslarining amalga oshishi  uchun hech 
narsani  ayam aydi.  U  m ehribon  o ta ,  bolasiga  ko‘p hunar,  bilim   va  fanlarni 
o ‘rg attirad i,  b u n in g   uchun  b u tu n   sh aro itn i yaratadi.  F arh od   ilm -u  fan  va 
hunar o ‘rganishga ko‘p ahamiyat berish haqidagi xalq ideallarining mujassami, 
aqlli,  d o n o  b o i i b   yetishadi;  u —m ard,  qah ram o n ,  ishchan,  am m o  m ansabga 
qiziqm aydi. O tasi  unga podsho b o 'lish n i taklif qiladi,  F arhod esa unam aydi, 
hali yosh m an,  tajrib a va ilmi ozligini aytadi.  Bu  hoi tem uriyzodalam ing taxt 
talashib,  qirpichoq bo'lishlariga N avoiyning achchiq kinoyasidir.
Farhod otasining xazinasida  Iskandaming sandiqqa o lxshash oynasida Shirinni 
ko‘radi va unga oshiq bo‘ladi.
U ning  qism ati  shunday  shakllanadiki,  otasi  bilan  Y unonistonga  borib, 
d uch  kelgan  ajd a h o  va A hram an  dev kabi yom on jon zodlarni  yengadi,  Xizr 
bilan  u ch rash ad i,  so ‘ng S hirinni  izlab,  y o 'ld a  qaroqchilarni to r-m o r qiladi, 
A rm anistonga  b o rad i;  to g ‘da ariq qazib,  chashm adan suv olib  kelish  uchun 
m eh n at  qilay o tg an   xalqqa  ko‘m ak lashadi,  u  bu  ishda  mislsiz  q ahram onlik 
ko‘rsatadi, b u n i A rm aniston hukm dori  M ehinbonu va Shirin  kelib k o‘radi va

---

F arhoddan  m in n atd o r b o ‘ladi. Shu sababli, doston  q ah ram o n lik  eposi tusini 
oladi va buning yozma adabiyotdagi namunasiga  aylanadi.  F arh od  sevgi,  ilm va 
h u narlufayli  m ehnat va jang  qahram oniga aylanadi.
Shoh Xusrav Parviz  Shiringa sovchi yuboradi,  rad jav ob in i olgach,  qo ‘shin 
tortib kelib, Armanistonni bosib oladi:  Farhodni asir etadi va Salosil qo‘rg‘oniga 
qam aydi.  D oston sujetining kulm inatsiyasi  F arh o d n in g  X usrav bilan qilgan 
bahsidir.
Dedi:  qaydinsen, ey M ajnuni gum rah?
Dedi:  M ajnun vatanidin qayda ogah.
Dedi: nedursanga olam da pesha?
Dedi:  ishq ichra  m ajnunluq hamisha.
Dedi:  bu  ishdin  o ‘lm as kasb ro‘zi,
Dedi: kasb o ‘lsa b asd u r ishq so‘zi.
Dedikim:  ishq o ‘tidin de  fasona!
Dedi:  kuym ay kishi  to pm as nishona.
Dedikim: kuymagingni  ayla  m a’lum!
Dedi:  an d in   e r u r jo h   ahli  m ahrum !
Dedi: qay chog‘din  o ‘ldung ishq  aro  m ast?
Dedi: ruh erm as erdi tan g ‘a payvast.
Dedi:  bu  ishqdin  in k o r qilg‘il!
Dedi:  bu so'zdin  istig 'fo r qilg*il!
D edi:  oshiqqa  ne  ish  ko‘p   qilur z o ‘r?
Dedi:  furqat kuni  ishqi balosho‘r.
Dedi:  ishq  ahlining  n ed u r hayoti?
Dedi: vasl  ichra jo n o n   iltifoti.
Dedikim : dilbaringning de sifatin!
Dedi: til g'ayratidin tu tm o n  o tin'
Dedikim:  ishqiga ko‘nglung o ‘rundur,
Dedi: ko‘nglumda jondek yoshurundur.

---

Dedi: vaslig‘a borsen orzumand?
D edi: borm en xayoli birla xursand.
D edi:  n o ‘shi  labidin  topqay el bahr? 
D e d i:  ul  n o ‘shdin  el  qism idur zahr.
D edi: joningni olsa la’li yodi?
D edi:  ushbudur jonim   m urodi.
D edi:  ko'ksungni gar chok etsa bebok? 
D edi: ko‘nglum tutat ham  ayla deb chok!
D edi:  ko‘nglung fido qilsa jafosi?
D ed i: jo n im n i ham  aylay fidosi.
D edi:  ishqdin  yo‘q ju z  ziyon bud,
D edi: bu keldi savdo ahlig‘a sud.
D edi:  bu ishq tarki yaxshiroqdur!
D edi: bu sheva oshiqdin yiroqdur!
D edi:  ol  ganju  q o ‘y m ehrin  nihoniy, 
D edi: bu sheva oshiqdin yiroqdur!
D edi: joningg‘a hijron kinakashdur,
D e d i:  ch u n   b o r vasl  um m idi xushdur.
Dedikim : shahg'a bo‘lma shirkat andesh! 
D edi:  ishq ichra teng dur shoh-u darvesh!
Dedi: joningg‘a bu  ishdin alam bor,
D edi:  ishq ichra jondin kiniga ham  bor?
D edi:  kishvar beray,  kech  bu  havasdin! 
D edi: bech o ra,  kech bu  multamasdan!
D edi:  ishq ichra qatling hukm  etgum! 
Dedi:  ishqida maqsudumg‘a yetgum.
D edi: bu  ishda yo‘q sendan yiroq qatl, 
Dedi:  bu  so'zlaringdin yaxshiroq qatl.

---

Bu bahsli  m unozarada  F arhodning donoligi, X usravning q o ‘po!ligi sezilib 
turadi.  Xusrav—johil bo‘lsa,  Farhod—mutafakkir,  Xusrav—p o ‘pisachi, te z b o ‘lsa, 
F arhod—bosiq va to ‘g‘ri so'zli.
Boshqa xalqlar “doslonlarida ikkinchi darajali o ‘ringa ega b o lg a n  F arh od ” 
N avoiy tom o n id an   “yirik asarning m arkaziy q a h ra m o n i sifatid a”  jshlandi.
X usrav  A m ian istonni  bosib  oladi,  m akkor  k a m p ir  orqali  M eh in bo nu  
Xusrav bilan  sulh tuzadi.  “ Shirin o 'zini o'ld ird i” d eb  yolg‘on  xabar yetkazadi, 
buni eshitgan  F arhod  o ‘ladi.
X usrav—bosqinchi,  ayyor,  pastkash,  vijdonsiz,  z o ‘ravo n,  zolim   kishi.
S hirin q o n x o ‘r X usrav va  uning  hayosiz o ‘g ‘li  S h eru y a n in g  sevgisini  rad 
etadi,  unga tekkuncha,  o iim n ia fz a l  ko‘radi.  C h u n k i  X usrav zulm korboM sa, 
Sheruya  Shiringa erishish  uchun  otasini qatl  ettirad i.  Bu,  ulug‘  shoim ing o ‘z 
otasi U!ug‘bekni old irishda qatnasligan Abdullatifga shaniasidir.  Shirin—go ‘zal, 
sofdil, vafodor.  Shirin  Farhodga xat eltishda ayblangan  Shopum i bandilikdan 
ozod qiladi.  Farhod jasadini quchganicha Shirin h am  vafot etadi.  Buni eshitgan 
M ehinbonu esa o ‘zini oMdiradi.  S hunday  qilib,  adolatsiz hukm dorlar fojiaga 
sababchi boMadilar.  F arhodning am akivachchasi  B ahrom   qo ‘shin bilan kelib, 
Sheruyani o ‘z yurtiga jo'natib yuboradi va Armaniyaga yangi hukm dor tayinlaydi. 
Adolat q a ro rto p a d i,  z o lim la ro ‘z ayblariga yarasha ja z o  oladilar.
25-bo bda  ilohiy  (haqiqiy)  va  m ajoziy  (dunyoviy)  sevgi  dangalroq  ifo d a 
qilingan;  bu  ikki  sevgi  aralash,  om uxta  tasv irlan a d i.  Ilohiy  sevgi  tufayli 
sevishganlar  visolga  yetisha  olm aydilar.  X alq  a n ’an aviy   og'zaki  ep o slarid a 
sevishganlar  m u ro d -u   m aqsadlariga  yetish ad ilar,  ch u n k i  ularda  aks  e tg a n  
m uhabbat dunyoviydir.
Dunyoviy sevgi (ishqi  majoziy) konsepsiyasi samoviy sevgiga,  xudoga b o lg a n  
sevgiga  allegoriya  sifatida  ilohiy sevgi  (m ajoziy  sevgi,  lo ‘liq  sevgi va  d e m a k  
“ allegorik sevgi”) bilan  q o ‘shilishi  m usulm on  S h arq id a soTizm a n ’anasi b ilan  
uzviy bo g liq .  Bu  yerdagi soTizm a n ’analari esa Yevropadagi panteizm  falsafasi 
b ilan   alo q ad o r.  V .M .  Jirm u n sk iy   o ‘z in in g   “ A lish e r  N avoiy  va  S h a rq  
adabiyotlarida Renessans muammosi” nomli m aqolasida bu fikmi davom ettirib 
deydiki:  “ R enessans bilan tu g ‘ishgan  N av oiyning  sh oirsifatid ag i  m afk u rasi 
o ‘z  ijodiga xos asosiy intilishlari jihatdan  “ F arhod  va Shirin” dostonida t o i a r o q  
och ilad i”  (179-bet).  H aqiqatan,  d o sto n n in g   asosiy  g‘oyasi  X usrav  b ila n  
Farhodning sevgi haqidagi munozarasi va Suqrot bashoratidan  m a’lum b o ia d i. 
Y unonistondatog‘ yonidagi g ‘orda yashovchi  S uqrot  Farhodga shunday deydi: 
“ M en  m ing  yildan  buyon  shu  to g l a r   o ra sid a  poyi  qadam ingga  in tiz o rlik  
tortaman... Xudo insonni vujudga keltirgan ekan,  insonning dunyoda yashashdan 
ko'zlagan  m aqsadi  T angrining  buyurganiga  x u rsa n d   b o lis h ,  b u y u rg a n id a n  
boshqasini qilishdan tortinish boMmogM kerak.  Inso nga haqiqiy m ahbub u n in g  
o ‘zi b o ‘lib,  uning vasliga yetishish u ch u n   y o ‘l bosishi zarur.  Kishining  u m id i

---

o ‘sha  m ah b u b  b o l i b   qolsa,  uning  katta o m ad i,  abadiy baxti  shudir...  U nga 
erishish  ju d a   h am   m ushkul...  Buning  u c h u n   inson,  a w a lo ,  o ‘zligidan  voz 
kechishi,  un i  y o ‘q qilishi,  so‘ng o ‘sha m ahbubini qidirib topishi kerak.  Kishi 
o ‘zligini yo‘q o tm a y  turib ,  uni topa  olm aydi.  Kishiga  o ‘z!igini yo ‘qotishning 
birdan-bir chorasi  ishqi  majoziy b o ‘lib,  b uning uchu n boshqa  narsani qidirib 
o ‘tirishning  hojati  y o ‘q...  Majoziy ishq bam isoli b ir nurli tong b o ‘lib,  haqiqiy 
ishq esa  u ning  S h arq d an   chiqqan  quyoshidir...  Sening oldingda  tu rg an   ishq 
ishqi  m ajoziydir.  U   sening vujudingni kuydirib,  o ‘rtantiradi...  Agar m ajoziy 
ishqdan jo n in g  o ‘rtan ib ,  fano selidan  xonum oning buzilsa,  u vaqtda haqiqiy 
ishqdan m ayin  sh ab ad a esib,  uning yengil  shabadasidan  dim og'ingga yaxshi 
hid uriladi. Asl  m a ’shuqang yordam qo'lini c h o ‘zib,  majoziy ishqing haqiqiyga 
aylanadi” .  (440-441-b etlar,  nasriy bayon).
“Nazm ... balog‘ati ham isha xalq balog‘ati bilan y old o sh  b o‘ladi” . Xalqning 
Farhodga  xayrixohligi  bejiz  emas.  D o sto n d a  turli  xalqlarning  vakillari  b ir- 
birlariga ahil ko‘rsatilgan.  Farhod o ‘zbek, u  arm an qizi Shirinni sevadi.  Farhod 
ham ,  uning  ishqi  h am   ideal,  lekin  bu  ideal  realistik  yo ‘nalishlar  bilan 
yo‘g‘rilgan.
“ Farhod va S hirin” dostoni urush va bosqinchilikni qoralaydi, sevgi fojiasiga 
davr  sababchi  d eb   k o ‘rsatadi,  u  rom antizm   va  realizm   (sintetik)  m eto d d a 
yozilgan badiiy asardir. S.Erkinov:  “Asarda yaratuvchilik m ehnatini kuylash, 
o ‘z navbatida,  m ustaqillik sam aralarini  yer bilan  yakson  qiluvchi istilochilik 
urushlariga qarshi  kurash g‘oyasi bilan uyg‘unlashib ketadi” ,-deydi  (271-bet). 
A .H a y itm e to v   a y tis h ic h a ,  N a v o iy   h am   o ‘z  d a v rin in g   m islsiz  z o ‘r 
gum anistlaridan  b o i i b ,   davrining  deyarli  h am m a  m asalalarini  gum anizm  
masalasi bilan b o g ‘lagan  va o ‘zining barcha she’riy talantini shuni kuylashga 
bag‘ishlagan edi.
Sharqshunos  o lim lar  aytishiga  qaraganda,  Iskandar  davrida  H irot  va 
S am arqandda universalizm   hukm   surgan,  so‘ng  esa  islom  m adaniyati  rivoj 
topdi.  XV  asr  esa  N avoiyning  hayotiy  g ‘oyalari  davridir.  “Agar  fors-tojik 
adabiyotining deyarli besh asr niobaynida juda  katta tajriba egallab olganligini 
nazarda tutsak, bu  adabiyot bilan musobaqalashmoqchi bo ‘lgan  m uallifoldida 
qanchalarqiyinchilik  mavjudligi o ‘z-o ‘zidan m a ’lum  b o ‘ladi” .
Akademik N .I.  K onrad  “0 ‘rta Sharq  Uyg‘onishi va Alisher Navoiy”  degan 
maqolasida deydiki,  “ A lisher N avoiy degan shoir bolgan lig id an  quvonam iz! 
Bizga shunday shoirni hadya qilib keltiigan o ‘zbek xalqiga buyuk nihniat aytamiz. 
U ni o ‘rganibgina qolm aym iz, o ‘qiymiz ham. Nafaqat  mutolaa qilamiz,  u haqida 
o ‘ylaym iz  ham .  U n i  o ‘zim izniki  qilib  olamiz!  U  R enessansning  b ir buyuk 
m ilodidan boshqa  y a n a d a k attaroq tarixiy m azm undagi  Renessansga keldi” . 
N avoiy g ‘oyalari va  ideallari ja h o n  xalqlari adabiyotlari g ‘oyalari va ideallari 
bilan bog'langan. O ’zbek adabiyotida “Farhod va Shirin” dostoni bilan tenglasha

---

oladigan  asar  hali  yozilgan  em as.  Navoiy  ijo d in in g   olam shum ulligi  ham  
shundadir.
XV asrgacha bo ‘lgan jahon  adabiyoli tarixiga kam olot  timsoli boMgan, bosh 
qahram on   F arhod  obrazini  N izom iy va Xisrav  D eh lav iy  em as,  balki  N avoiy 
olib kirgan. 0 ‘zbek xalqi ju d a boy bo‘lgan og'zaki o ‘zbek poemalarining vujudga 
kelishida xalq og‘zaki  ijodi m uhim  o ‘rin tutgan.  C h u n k i  o 'zb ek xalqi ju d a boy 
og‘zaki an ’anaviy dostonlar xazinasiga ega. Qadimgi xalq q o ‘shiq va term alarida 
an ’anaviy xalq dostonlarining dastlabki unsurlari vujudga  kela boshlagan edi. 
B uni  inashhu r  tilshunos  olim   M ahm ud  K o sh g 'ariy n in g   “ D evonu  lu g 'o tit- 
turk” asaridagi qo‘shiq va link parchalarda ko'rish m um kin.  U lar orasida muayyan 
b iro r  voqeani  epik  la rz d a   bayon  qiluvchi  b a y o n c h in in g   u  voqeaga  b o ‘lgan 
m unosabati  ifodalangan  o ‘rinlar bo r; jang tasviriga b a g ‘ishlangan q o ‘shiqlar 
sodda kompozitsiya va o ‘suvchi sujetga ega bolib, unda bir qabilaning dushmanga 
qarshi  hujum i,  u la r  o ‘rtasidagi  shiddatli  ja n g ,  d u sh m a n n in g   q o ch ish i, 
g ‘alabadan  keyin  za far q o ‘shig‘ining kuylanishi  b a y o n   qilinadi.  K eyinchalik 
xalqning yovuz bosqinchi  dushmanlarga qarshi olib borgan  kurashlari natijasida 
o 'sh a  voqealarga  bag‘ishlangan dostonlar (“G o ‘r o ‘g ‘li”  turkum idagi asarlar) 
paydo bo‘lib,  ular yozm a adabiyotdagi poem achilikning tu g ‘ilishida poydevor 
vazifasini o'taydi. Y ozm a adabiyotda xalq dostonlari zam inida tarixiy davrdagi 
ijtimoiy-siyosiy hayot bilan uzviy bog‘langan poem alar vujudga keldi.  Durbekning 
“Y u su fva Zulayho” ,  H aydarning “ G ui va  N avro‘z ” ,  N avoiyning “ F arh od  va 
Shirin” , “Layli va M ajnun” dostonlari shunday asarlar jum lasiga kiradi; b unday 
dostonlar uchun xalq og‘zaki ijodida vujudga kelgan e rta k  va afsonalar m anb a 
b o 'lg an ,  lekin  ular ham  shakl,  ham   m azm un jih a tid a n  qayta  ishlangan.  A niq  
shart-sharoitlarga,  m uhim   ijtimoiy-siyosiy.  axloqiy m asalalarga bag‘ishlangan.
M um toz adabiyotimizda qahramonlik,  rom antik,  didaktik-falsafiy dostonlar 
ham  y o ‘q  em as.  N avoiyning “ X am sa”siga  kirgan  asa rlard a ,  “ Lison  u t-ta y r” 
do sto n id a  va  boshqa  k o 4pchilik  poem alardagi  ro m a n tik   sujet  ch iziqlarid a, 
p erionajlarning q ah ram o n a xatti-harakatlarida,  lin k  chekinishlar va  falsafiy 
mushohadalarda adolat,  insonparvarlik, olijanoblik, do'stlik hamda sof m uhabbat 
g ‘oyalari olg‘a suriladi.  M uallifning  o ‘z  davridagi  siyosiy vaziyatga  b o i g a n  
m unosabati  ifodalanadi.  Bu asarlarda ishtirok etu v ch i  q ahram onlarning so n i 
ko‘p va xilma-xildir.  U lar ko‘pincha katta  k u ch-qudratg a  ega bo ‘lgan  kishilar, 
lashkarboshilar,  pod sh o h lar,  donish m an d lar,  m u n ajjim lar,  oddiy  o d a m la r, 
qanotli otlar,  ajdarlar,  sirli  qushlar va ilohiy k u c h la r qiyofasida  kokrin ad ilar. 
M um toz d o sto n lar “ G u i  va  N a v ro ‘z ” yoki  N av o iy n in g  “ Farhod  va  S h irin ” 
asarlari  kom pozitsiyasi va  shakli  ham   hozirgi p o e m a la m in g  kom pozitsiya va 
shaklidan  farq  qiladi.  B unday  dosto n lard a  a lo h id a   kirish  qismi  ( “ h a m d ” , 
“ m uqaddim a” ,  “ n a ’t ” ,  “ m ad h ”  va “sababi  n azm i  k ito b ”)  b o ‘lib,  u lard a shu  
dostonning aham iyati va  qim m ati,  shu  m avzuda b o sh q a shoirlar to m o n id a n

---

aw al yozilgan  d o sto n larn in g   yutuq  va  kam chiliklari,  o ‘z  asarining  ulardan 
farqi,  badiiy  a d a b iy o tn in g   aham iyati,  s h e ’riy  nutqning  nasriy  nu lq d an  
ustunligi, asam ing yozilish  sababi, kimga bag‘ishlanganligi haqida gapiriladi va 
so‘ngra voqea boshlanadi.  Navoiyning “ Hayrat  ul-ab ro r”  asarida asosiy qism 
(voqea)  18-bobdan,  “ Farhod va Shirin”da  12-bobdan boshlanadi.  D ostonning 
xotim asidaesa  m u a llif o ‘zi va o ‘z m ehnati, zam oni va zam ondoshlari haqida 
fikr  yuritadi.
0 ‘zbek m um toz dostonlarining kom pozitsion tuzilishi va tasviriy vositalari 
ju d a  rang-barangdir.  U larda  rom antik tasvir,  kuchli  m ubolag‘a va m urakkab 
o ‘xshatishlar,  q a h ra n io n   nom idan gapirish,  m onolog va dialoglam i  berish, 
m aktublar  k ellirish   kabi  usullar  keng  q o ila n ilg a n .  B ulam ing  ham m asi 
qahram on obrazini yuzaga keltirishga xizmat qiladi.
XX asrda  o ‘zb ek  m um toz dostonchiligining a n ’anaviy  m avzular doirasi, 
g ‘oya va obrazlari, kom pozitsiya va uslubi o ‘zgaradi; bunda uning eng m uhim  
belgilari va o'ziga xos tomonlari saqlanib qoldi hamda o ‘zbek realistik poemachiligi 
uchun dastak vazifasini o ‘tadi.
XX 
a s r o ‘zbek  po em alari  o ‘zlarining  realizm i,  epik  va  lirik jih atlarn in g 
birikib  ketishi,  v oqealarning  kolam liligi  va  tarixiy  aniqligi,  shaxs  va  xalq 
taqdiri  q o ‘shib  ifodalanishi,  m uallif h am d a  q ah ram o n  g'oyalarining  o ‘zaro 
bogliqlikda yuzaga chiqishi bilangina emas, balki kompozitsiya va sujetni sozlash, 
obrazlarni tipiklashtirish  va individuallashtirish,  xarakterlam i tasvirlash  yo‘l- 
lari, uslubi va she’r tuzilishidagi o ‘ziga xosliklar bilan ham mumtoz dostonlardan 
farqianib turadi.
Yevropa va rus adabiyoti ta’sirida shakllangan, qisqa lirik-epik asariami “doston” 
deb emas,  balki  “p o e m a ” deb  a ta s h to ‘g ‘riroqdir.
P o v estd a  tu r m u s h n in g   k o ‘p la b   q irra la ri  q a n ira b   o lin a d i,  ay rim  
personajlarning  hayo t y o ‘li xuddi  rom andagidek mufassal  aks ettiriladi.  A.S. 
Pushkinning “ K apitan  qizi”,  L.N. Tolstoyning  “ H ojiniurod”, A .Q ahhom ing 
“ Sinchalak” , Asqad  M uxtorning “Qoraqalpoq qissasi”  povesllari ana shunday 
asarlardandir.  S hu nga  ko‘ra.  rom an,  povest  va  hikoyani katta, o ‘rta va kichik 
janrlarga ajratish  u m u m an  to ‘g‘ridir.
Povest va hikoya rivoji  rom an taraqqiyoti bilan yonm a-yon ravishda davom 
etgan va ko‘plab  m ushtarak belgilarga ega.  R om an janri oldida turgan ayrim  
vazifalar ular zim m asiga  ham  yuklangan.  Faqat bu jan rla r m azkur vazifalam i 
ado etishda hayotni turli k o lam d a qamrab olishiga ko‘ra farqlangan.  Shu sababli 
V.G.  Belinskiy o ‘z zam onidagi  roman va povest  haqida gapirib,  (u davrlarda 
“ hikoya”  atam asi ju d a  kam  qoMlanilar va  ko‘pincha hikoyalar ham  povest deb 
atalardi)  ularning  m an b alari  orasida jiddiy tafovut  yo‘qligini va bu  m anbalar 
faqat hajmiga ko‘ra farqlanishini alohida qayd qilib o ‘tgan edi. “Hoziigi zamondagi 
bizning h ay otim iz,-deb yozgan edi tanqidchi,  o ‘ta rang-barang,  ko ‘p qirrali,

---

tarqoqdir;  biz uni poeziyadagi o brazlarda k o 'p  qirrali, b u rc h ak li b illu r kabi... 
aks  etishini  xohlaym iz...  S hunday  h o d isalar,  sh un day   v o q e a la r  borki,  ular 
d ra m a  u ch u n   kamlik qiladi,  ro m an   u c h u n  yetarli boM maydi.  L ekin  u la r shu 
q a d a r   c h u q u r  boM adiki,  b ir  la h z a n in g   o ‘z id a  a s r la rg a   t e n g   h ay o tn i 
mujassam lashtiradi: povest  ularni...  o ‘zin in g to rd o ira sig a  birlashtiradi.  Uning 
shakli o ‘z  ichiga ham m a narsani... xulq-atvor ocherkni h a m ,  inson  va jamiyat 
u s tid a n   a c h c h iq   k in o y ali  k u lg in i  h a m ,  y a sh irin   q a lb   s ir la r in i  ham , 
e h tiro slam in g  shafqatsiz o ‘yinini h a m   qam rab olishi  m u m k in ” .
Ocherk.  Badiiy ocherk epik turning birmuncha keyin vujudga kelgan janiiaridan 
hisoblanadi.  Ko‘pchilik ocherklar real  faktlarasosida va h ay o td a chindan ham 
mavjud b o ig a n  shaxslar to ‘g ‘risida yoziladi.  Bunday h ollarda badiiy to'qim aga 
ju d a   kam   o ‘rin  beriladi,  chunki  ocherk navis  hayo td a  c h in d a n   h am   mavjud 
kishilar va  ularning  tu rm ushidan  olingan  voqealar h a q id a  h iko ya  qila turib, 
o ‘sha o d am lar bajargan  ishlar to ‘g ‘risida gapira olm aydi.  O c h e rk d a  shunday 
dalil  va  shaxslar  tasvirlanadiki,  ulurda  kishilarning  tip ik  xususiyatlari  va 
ijtim oiy qonuniyatiari  aks etadi.
O c h erk  vaqtli  m atbuot  uchun  yozilgan oddiy x a b a rd a n  b ad iiy asarga xos 
b a ’zi  xususiyatlarga,  ya’ni  voqelikni  tip ik  o b razlar  va  m an zaralard a  aks 
ettirish fazilatiga cga ekanligi bilan  ajralib turadi.
O cherkda  ko‘pincha qahram onning portreti (siym osi),  m a ’naviy qiyofasi, 
m h iy  va  nutqiy tavsifi  beriladi.  Bu janrdagi asarlarda x a ra k te m i tasvirlovchi 
v oqealar tizm asi q ah ram o n larn in g   ish-harakati  so d ir b o ‘lgan jo y  va undagi 
tab iat  m anzarasi  bilan  b o g la n ib ,  ocherkning  g ‘oyaviy  m azm u n in i  badiiy 
sh a k ld a   o ch a d i.  O c h e rk d a  h a m   k o 'p in c h a   x a r a k te r  tip ik la s h tirila d i  va 
individuallashtiriladi va  m a’lum darajada rivojlanishda k o ‘rsatiladi.  Bu janrning 
m uam m oli ocherk. yo‘l ochcrklari, xotiraviy ocherk singari  ko‘plab ko‘rinishlari 
mavjud.
O cherk  m urakkab  ijtim oiy  sh aroitlarda  yuzaga  keld i  va  rivojlandi.  U 
kishilarning  voqelikdagi  hali  o ‘rganilm agan  hodisalari  m o hiyatin i va asosiy 
belgilarini bilib  olishga intilishi  bilan  b o g iiq   holda  vu ju dg a  kelgan.  O cherk 
faktik  m aterial  zam inid a  yozilishi,  hajm ining  b irm u n c h a   kichikligi  tufayli 
hayotdagi  yangiliklar  haqida  tezro q   va  aniqroq  u m u m la sh m a la r  chiqarish 
h am d a kitobxonga yetkazish  qudratiga ega.  Shu sab ab li,  hoziijavob ja n r deb 
qaralgan ocherk XX  asr o ‘zbek adabiyotida tez s u r’a tla r  b ilan   taraqqiy etdi. 
U ning  rivojiga A bdulla  Q odiriy,  H am id  O lim jon,  G ‘a fu r G ‘ulom ,  A bdulla 
Q ahhor, Y o'ldosh Sham sharov,  Ibrohim  Rahim ,  H ak im   N azir,  N azir Safarov 
kabi yozuvchilar salmoqli  hissa q o ‘shdilar ham da o c h e rk n i  chinakam  hayotiy 
janrga aylantirishga harakat qildilar.
M asai.  Masai epik poeziyaning eng qadim iy ja n rla rid a n   biri.  U  m iloddan 
aw al Y unoniston,  H indiston,  M isr singari qadim iy  m am lak atlard a tu g ‘ilgan.

---

Ayniqsa,  y u n o n   masalchisi  Ezop asarlari katta shuhrat  qozondi va bu janrning 
kcyingi taraq q iy o tig a kuchli  ta ’sir ko'rsatdi.  Keyinchalik  masal jan ri  rivojiga 
F ransiyada  L afonten,  Rossiyada  I.A.  Krilov va o ‘zbek adabiyotida  G ulxaniy 
katta hissa q o lshdilar.
Asrlar davom ida masal janriga xos xususiyatlar deyarli bir xil b o ‘lib kelgan. 
Bu hoi  u n in g  tasvir manbayi va oldiga qo‘yiladigan vazifalar bilan izohlanadi.
M asal  a x lo q iy -ta ’limiy  m aqsadlam i  ko'zlovchi  kichik  allegorik  she’riy 
hikoyadir.  M asalda  insonga xos turli salbiy xususiyatlami kulgi ostiga olish yo ‘li 
bilan  a x lo q iy -ta ’limiy,  nasihatom uz  fikrlar o lg 'a suriladi.
Ko‘pchilik m asallarda odam ga xos qusur va illatlar hayvonlar,  parrandalar, 
baliqlar obrazi orqali  ko‘rsatiladi;  allegoriya ertaklardagi  kabi m asallarda ham  
hayvonlarga xos b o ‘lgan ko‘pchilikka m a ’lum  xususiyatlar (tulkining ayyorligi, 
b o ‘rining o c h k o ‘zligi,  eshakning axm oqligi, quyonning qo ‘rqoqligi, sherning 
qudratliligi, bulbulning xushovozligi) tarzida m aydonga keladi.  Masal mazmuni 
ko‘pincha siqiq, o ‘tkir va kichik voqea  orqali ifodalanadi.
M asalga xos b unday sujet unda ifodalanayotgan  m azm un  ruhiyatini aniq- 
ravshan yuzaga chiqarish,  allegorik shakl esa asardagi  personajlar xarakterini 
qiyosiy  y o ‘l  b ilan   yorqin  ko‘rsatishga  olib  keladi.  K o‘pchilik  m asallar  ikki 
qismga  b o 'lin a d i.  Birinchi  qism da,  o d atd a,  hajv  ostiga  olinayotgan  narsa, 
hodisa yoki  p erso n aj,  ya’ni qissa beriladi.  Ikkinchi  qism da esa,  tasvirlangan 
voqeadan  kelib  chiqadigan  axloqiy-ta’limiy, nasihatom uz fikr dashnom , xulosa 
tasvir etiladi, ya’ni qissadan hissa chiqariladi. Hamzaning “Toshbaqa va chayon” 
nom li  m asalining   birinchi  qism ida  to shbaq a  bilan  chayonning  d o ‘st  b o ‘lib 
safarga ch iq ish g an i,  anhorga yetishganda, toshbaqa d o ‘stini ustiga m indirib 
olgani,  lekin  suvda  chayon xiyonat  qilib,  unga  nishini  sanchigani,  keyin  esa 
toshbaqa suvga sh o ‘ng‘iganida, xiyonatkom ing oqib ketganligi  hikoya qilinadi. 
Masai oxirida qissadan quyidagicha hissa chiqariladi:
Hissa:  kim ig ‘ayri ulfat  etar,
O ‘z-o ‘zicha boshiga kulfat etar.
Biroq  m asallam ing ham m asi ham  bu tarzda ikki qismga bo'linaverm aydi. 
Ba’zan birinchi  q ism ning o ‘zi  keltirilib,  asarda ifodalanm oqchi b o 'lg an   fikr 
undan ju d a yaqqol kelib chiqqanligi sababli  ikkinchi qismga ehtiyoj qolmaydi.
Masal  nasrda h am ,  nazm da ham  yozilaveradi va  hayotdagi illatlarni kulgi 
ostiga olinishiga ko‘ra satiraga kiradi, komizmga mansub, komizm esa pafosning 
dramatizm, yum or, geroizm,  (qahramonlik),  ko'tarinkilik, romantika va boshqa 
turlaridan biridir.
Masal o ‘zbek m um toz adabiyotida dastaw al folklorda, shuningdek, Navoiy, 
G ulxaniy,  H a m z a  kabi  shoirlar ijodida  h am   m uayyan  o ‘rin tutgan.  Bu ja n r
XX  asr  o ‘zbek  ad a b iy o tid a   Sami  A b d u q a h h o r,  Y am in  Q u rb o n ,  O lim

---

Q o‘chqorbekov,  M uxtor Xudoyqulov singan shoirlar ijodidn  m uayyan darajada 
rivoj topdi.
H ayot  o ch e rk ,  hikoya,  povest,  ro m a n   tarixini  alo h id a-alo h id a  va  yaxlit 
holda ilmiy tekshirishni,  bu sohalarda k apital  ilmiy asarlar y aratish n i  taq o zo  
etayotir.
H ikoya.  B a’zan  hikoya uchun  m a n b a   qilib olingan  b iro r ijtim oiy hodisa 
tasviridan  katta um um lash m alarch iq arish ,  m uayyan davr hay ot  ta rz in i  keng 
m iqyosda  gavdalantirish  im koniyati  tu g ‘iladi.  M .G orkiyning  “ C h e k la s h ” 
hikoyasi  m ana shunday asarlardandir.
0 ‘zbek  m u m to z  adabiyotida  “ h ik o y a ”  va  “hikoyat”  d eb  atalg a n   asa rlar 
an ch a ko‘p b o ‘lgan.  U lar ham  nasrda,  h a m   n azm da yo¿itíb.  k o 'p in c h a  yirik 
asarlar ichida y o ‘l-y o ‘lakay berib  o 'tilg a n .  A lisher N avoiyning  “ X a m sa ”sida 
ularning ko‘p!ab  nam unalarin iu ch ratish  m um kin. X ojaning  “ M ifto h  u l-a d l” 
va  “G u lz o r”  asarlari  esa,  asosan,  n a srd a   yozilgan  h ik oy alard an  ib o rat.  U  
hikoyalar o ‘z ichiga kichik-kichik,  qiziq-qiziq voqealam i qam rab  oigan bo 'lib, 
asos e ’tibori bilan didaktik tairdagi asarlardir. 0 ‘zbek adabiyotida realistik hikoya 
ja n ri  XX  asr  boshlarida Abdulla  Q o d iriy n in g   ijodi bilan  b o sh lan ad i.  U ning  
“ U loqda”  nom li asari hikoyaning dastlabki nam unalaridan hisoblanadi.  U nd an  
keyin  o ‘zbek  hikoyanavisligi  k a tta   rivojlanish  yo'lin i  bosib  o ‘td i.  U ning  
taraqqiyotiga Abdulla Qodiriy, A bdulla Q ahhor,  G 'a fu r G ‘ulo m ,  Said A hm ad 
va S hukur X olm irzayev singan y o zu v c h ila r salm oqli hissa q o ‘shdilar.
Badiiy adabiyotda hikoya cpikjanri rivojlanib keldi.  Hikoya ko‘pincha muayyan 
ijtm oiy sharoit  uch un  xos b o ‘lgan b itta ,  b a ’zan bir nechta kichik  voqeani aks 
ettiruvchi,  xarakterni  ko‘pincha ta y y o r h o ld a  ko'rsatuvchi j a n r  h isoblanadi. 
S hunga  k o ‘ra,  hikoya  hajmi  ch o g ‘ro q   va  ishtirok  etuvchi  shaxslari  kam roq 
b o la d i.  Bunga  iqror bo'lm oq u ch u n   C hexov va Abdulla Q a h h o r hikoyalarini 
eslash  kifoya.
H ikoya-eposning kichik janri, povest va  rom anlar katta jan rlard ir.
Said  A hm ad  hikoyachilikda  u sto zi  A bdulla  Q a h h o rd an   keyin  tu rad i. 
“T u rn a la r”  uning eng yaxshi  h ik o y alarid an  biri.  U ning  m ark a zid a  Sobirjon 
chol  obrazi  turadi.  U ning  ikki  o ‘g ‘li  b o ‘lgan,  S h am sid d in n in g   b ir  k o 'zi 
yoshligidato‘ydagi  mushakbozlikdan ko ‘r b o ‘lgan, ulg‘aygach,  m eh n at frontida 
yerga  sanchilib  qolgan  t o ‘p  o ‘q in i  zararsizlan tiram an   d eb   h alo k   b o ‘lgan; 
Fazliddini frontda dengizga cho‘kib o'lgan. Oqibatda chol yolg‘iz qoladi. Cholning 
hovlisiga  Raisa  boshqa bir od am n i  k o ‘ch irib   keltiradi,  ch o lg a  h a m ro h   deb 
o ‘ylaydi.  Hikoyada hamma  narsa m antiqan asoslangan. Chol yctim  Andryushani 
boqib o lad i,  am m o  u ham   oxir o p asin i  to p ib , unikiga  ketib   qoladi.
Bir tu rn a   yaralanib,  cholning  k ap asiga  tushadi,  lekin  u  h a m   tu zalg ach , 
u chib  ketadi.  C hol  qovun  ekadi  va  k ap a  qilib,  k o 'c h ib   ch iq ad i.  H a tto   it 
saqlam aydi,  kapadagi turnani g ‘ajib q o ’yadi  d e b o ‘ylaydi.

---

Hikoyada ikki kishi harakat qiladi, birichol bo isa, boshqasi-avtor, yuqorida 
z ik r  ctilgan  voqealar  c h o ln in g   hikoyasidan  ayonlashadi.  C hol  goh  “hay, 
m ayli,  du ny o n in g   ishlari  sh u n a q a   ekan”  deydi,  goh  yig‘laydi,  goh  o ‘ziga 
X u d o d a n   oMim tilaydi.  C hol  k o ‘p   narsani y o ‘qotadi,  biroq o ‘z  insoniyligini 
o m o n   saqlab qoladi,  qalbida og‘ir va  achchiq xotiralar bilan  yashaydi.  Tuzoq 
q o ‘yib,  b ed a n alarn i  tu tad i,  lekin  so ‘yib  yemaydi,  b e d a n a   sayratiladi.  C hol 
ra h m d il,  aqlli,  ayni  holda,  hissiyotli  kishi,  begunoh ,  biro q   boriga  shukur 
q ilib  yashaydi,  bardoshli.
H ayot  qonunlari bizdan tashqarida yashaydi,  irodam izga b o ‘ysunmaydi,  u 
b e sh a fq a t,  stixiyaliday  k o ‘rin ad i,  gunohkorlam i  h an i,  gunohsizlam i  ham  
jazolayveradi.  Bu jihatdan uni tushun ib bo‘lmaydi.  U nda taso d ifk o ‘p.
H ik oyada cholning  ruhiyatinigina emas, balki avtorning o ‘zining ruhiyati 
h am  ochiladi. Tum alam ing uchib o ‘tib turishi bo‘lib o ‘tgan ham m a voqealami 
avtorg a eslatib turadi.  U  faqat  voqeani  hikoya qilibgina qolm ay,  voqeaga o ‘z 
m u n o sa b a tin i  ham   bildiradi,  u n g a   faol  aralashadi,  u n i t o ‘ldiradi,  boyitadi. 
V oqea tasviri va unga bunday m uom ala avtorning kimligini ham  anglatib turadi. 
“0 ‘sha mayib turna cholning qo‘lida shifo topib, yana o ‘z karvoniga qo‘shilganini 
b ilarm ik in ?  H a r ko ‘klam   o ‘sha ch ay la ustidan o 'tay o tg an d a ,  bobosini eslab 
q o ’yarm ik an ? Eslasa kerak  d eym an!  M en uning shu  chayla  ustidan chiroyli 
binafsha kokillarini silkib, boboga ta ’zim  qilib o ‘tishini jud a-ju d a istardim” .
Said A hm ad hikoya realizm ini teranlashtirish uchun detallarga zo‘rberadi: 
“ K arvon yarim doira yasab, unga peshvoz chiqdi” .  Karvon to ‘zib ketadi.  So‘ng 
“safi tuzildi” . Tum alar karvoni sog‘aygan tumani shunday qabul qiladi. Tum alar 
h avoda a rg ‘im choq solib uchadi.  Bu  detallar yorqin  tasvirni  ko‘z o ‘ngimizda 
gavdalantiradi.
A vtor kelgach,  chol qum g‘o n n i  o ‘tga qo’yadi,  qum g‘ondagi  qaynoq suvda 
chapishtirib , qovun shirasini  ketgizish uchun,  avtorning q o ‘liga quyadi. Avtor 
qovun  y eg a n d a,  barm oqlari  b ir-b irig a   yopishib qoladi.  Q ovunning  “haqini 
to ‘laym an” degan avtoiga cholning ensasi qotadi. Chol deydi:  “ Paykal boshidan 
q o vun  u z ib  sotgan  dehqon  n o k as d e h q o n  bo ‘ladi,  bolam ...  Bu  yerda qovun 
tek in ... Yaxshisi o ‘zingiz uzing,  h a ,  buning gashti boshqacha b o ‘)adi” . Y ana 
ch o l  sh u n d a y   deydi:  “S h ah ar bolasiligingiz shatta bilinib  qoldi-da?!  Qovun 
deganda paykalning kesagiga yorib yem agan odam , qovun yedim  dem asa ham 
b o ‘ladi.  C h o l  kula-kula  q in id an   p ich o g ‘ini  sug‘urib  m enga  u zatd i” .  Chol 
“d astu rx o n ” yozadi.  Bular ham m asi mahalliy koloritni aniq ko‘rsatadi, tasvirni 
quyuqlashtiradi. Voqeaga bizni ishontiradi. Biz buni m ana bu detallarda yanada 
yaqqolroq ko‘ramiz: Chaylaga bcgona odam  kelganda, turna yotsiraydi, seskanib, 
chayla orqasiga o ‘tib ketadi. Y ozuvchi  oddiy kishi  ko‘rm agan  narsalam i ham 
ilg‘aydi:  ch o l  ko‘rpacha yózib,  m eni yuqoriga taklif qildi.  Bu, milliy ruh. Chol 
tu z o q q a   ilingan bedanalarni  xaltaga solib, olib  keladi.  B unda  yozuvchining

---

sinchkovligi  ish  beradi.  Hikoya til jih a td a n   hayron  qolarli  d ara ja d a  jilo  berib 
ishlangan.  M an ab u   mubolag‘adayozuvchiningbadiiyto‘qimasi ochiq ko ‘rinadi: 
“Xuddi  m agazinda chit  yirtayotgandek ta r-ta rq ilib ,  anan aslar y orilar,  u ru g 'i 
kesaklar ustiga shitirlab sochilib ketardi” .  Bu, Aristotel aytgan, b o lis h i m um kin 
voqeadir va u  adabiyotda yashashga haqli.
Said Ahm ad hikoya tilini ishlashda bu safar Abdulla Q ahhordan qolishmaydi: 
bolalarjavdirab qarashadi.  U “odatda poliz qorovullarining iti b o ‘lg‘uvchi ed i”. 
H ikoya voqeasi  P oytug4 to m onida so d ir b o ‘ladi.  A ndijonliklar  “b o klg‘uvchi 
e d i”  jum lasini  ishlatishi  rost.  “Q izg ‘is h ”  deyishi  m um kin  e d i,  lekin  Said 
A hm ad  “ K o‘kim tir” degan  so‘zdan gula  (nusxa)  ko‘tarib,  “qizg‘im tir”  degan 
yangi  so ‘zni  yasaydi  va  u  tushunarlidir.  C hoi  farzand  kolrm a g a n d e k   yana 
so'qqabosh b o ‘lib qoldi.  Bunday p ay td a,  faqat  “ So‘qqabosh”  s o ‘zini ishlatish 
m um kin  edi.  C hoi  avtordan so‘raydi:  “ X o ‘sh,  bolam ,  qaysi  sh am o l  uchirdi? 
0 ‘zlari  kim  b o la d ila r?   U lu g la rim iz d a n  b o la d ila rm i? ”  Bu  o lrin d a   “q an d a y  
sham ol  u ch ird i”  d an  boshqacha  s o ‘zlash   m um kin  em as.  “C h o i  q u m g ‘o n n i 
ariqqa botirib, yero‘choqqa qo‘ydi”  (“o 'ch o q q a qo‘ydi” desa ham  b o ‘lardi).  “ U 
tizzasida  qarsillatib,  shox  sindirar  e k a n ,  orq am dan   q ich q ird i” .  B u,  ajoyib 
tasvir. X o‘rozgina em as, balki odam  h a m  qichqirishi m um kin  (o d a m  baqirsa, 
qichqirgani  bo'ladi).
C hoi avtorga qanday qovunni  uzish t o ‘g ‘risida shunday  m aslahat  beradi: 
“ Shudring tcgib tars yorilganini uzing ,  an a o ‘shanisida gap k o ‘p ” .
Hikoya voqeasi  avtor nutqi va ch o l  hikoyasi orqali  ayon b o 'la d i.
Sujet  (voqea) asosida hayot mushkulliklari bilan insonning irodasi, ezgulikka 
intilishining  so ‘nmasligi  haqidagi  ziddiyat  turadi.  H ikoya  bizga  yaxshilik, 
saxovatpeshalik, sabr va iroda hamda insoniylik his-tuyg‘usi va g ‘oyasini yuqtiradi.
Povest.  Povest,  hikoya  va  nov ella jan rlari  tarixini  m ufassal  b ayo n  qilish 
shart emas.  F aqat avanturo rom anlari bilan   bir qatorda av an tu ra povestlari va 
hikoyalari tu g ‘ilganligi  hamda rivojlanganligini,  realistik rom an  bilan  yon m a- 
yon taizd a esa shu  metoddagi hikoya va povestlar vujudga  kelganligini ham da 
taraqqiy etganligini aytib o ‘tish za ru r.
0 ‘zbek mumtoz adabiyotida m a’lum  darajada povest va hikoyaga o ‘xshaydigan 
asa rla r  b o ‘lgan.  C h u n o n ch i,  “ Q isasi  R ab g ‘u ziy ” ,  M ajlisiy n in g   “ Q issai 
Sayfulm uluk”  singari  asarlari  o ‘zIarining epik xususiyati,  v o qealarga boyligi 
bilan  povest jan rig a  birm uncha  y aq in   tu rad i.  Biroq  u la r  aso s  e ’tib o ri  bilan 
n azm da  yozilganligiga  yoki  o ‘z la rid a ,  ham   nasr,  ham   n az m   u n su rlarin i 
birlashtirganligiga ko‘ra ko‘proq poem aga yaqin turadi.  Realistik o 'z b ek  povesti, 
asosan XX  asrda tu g ‘ildi. Yozuvchi  S adriddin Ayniyning  “ B uxoro jallo d la ri” , 
“O dina” ,  “ Sudxo‘m ing o lim i” ; A bdulla Qodiriyning “O bid  k e tm o n ” ;  G ‘afur 
G ‘ulom ning  “ N etay ” ,  “Y odgor”  singari asarlari uning dastlab ki  nam u n alari 
hisoblanadi.

---

G ‘a fu r G ‘ulom ning “ S hum  b o la ”  asari povest jan rig a  m ansub,  hajviydir, 
y a’ni y u m o r va satira om uxta,  bu n d ay  nam unalar n ium toz adabiyotda (XIX 
asrgach a b o ‘lgan  davrda)  k o ‘p  edi,  dem okratik adabiyotdan boshlab,  yum or 
satiradan ajralgan holda ham  yashay boshladi.  M uqimiyning  “O t’\  “Aravang” , 
“ B o 'q o q ” , “Pashshalar” kabi  ko‘pgina she’dari bunga misol b o la  oladi.  “Shum 
b o la ”  tarixiy shaxssiz b o ‘lgan tarixiy asar.  Chunki  undagi  asosiy qahram onlar 
lo ‘qim adir. Voqea sarguzashtlar negiziga qurilgan, xronikali tasvir usuli hukmron 
em as.  A vtobiograflk asar  em as,  lekin  unda  avtobiografik  u nsurlar  m utlaqo 
y o ‘q  d eb   boMmaydi.  X alq  o g ‘zaki  ijodi,  ertaklar,  N asriddin  A fandi,  “ M ing 
b ir  k e c h a ” ,  soldat  Shveyk va b o sh q a  m anbalardan  ijodiy  n a f olingan.  T o ‘rt 
qism li,  IV qism   60-yillarda,  qayta  ishlash vaqtida  kiritilgan.  G ‘a f u r G kulom  
o ‘n to m lig in in n g  5-tom ida  “ ’’S hum  bola”  dan sahifalar”  (1941)  dcgan  ilova 
ham  berilgan.
1 -qism da  yosh  kitobxon  shum   bola va  uning  o ‘rtoqlari  bilan  tanishadi. 
S hum  bola eski  m aktabda savod chiqargan, So‘fi Olloyorgacha o ‘qigan, otasiz- 
yetim ,  am m o  o ‘zbilarm on,  oshiq q im o ro ‘ynab qarz b o lib  qoladi,  m ardikor 
ishlab  y u rad i;  O m o n ,  YoMdosh,  H usniboy,  Solih,  A bdulla,  P o ‘latxo‘ja, 
M iraziz  u n in g   oshnalaridir.  Shu  qism da  u  uydan  ketadi,  “ q o 'li  qing‘ir”ligi 
sabab b o la d i va darbadarlik hayoti boshlanadi.  Demak, asam ing voqeasi tuguni 
ham  shu  qism da,  lekin  u asar bosh id an   oxirigacha izchil  rivojlanib boruvchi 
bitta voqeaga suyanmaydi.
S hum  bola,  O m on va dom laning sherikchilik kelishuvidan voqea rivojlanib 
boradi.  A m m asinikida qushlarni o'ld irib  qo‘yishi, dashtda o ‘lik yuvish voqeasi, 
eshakni so ‘yib qo‘yish, tom dan yertandirga tushib ketish va o'ynashlarga duch 
kelish  va  b o sh q a  hodisalar  shum   bolaning  beparvoligi,  tajribasizligi  tufayli 
k o ‘p  k o ‘ngilsizliklarga  d u c h o r b o lis h ig a   olib  boradi.  A nim o  sharoilga  tez 
m oslashadi va tushkunlikka tushmaydi.
S hum   b o la   Sariboy  bog‘ida  xizm at  qilishga  o ‘tad i,  am m o  yolglonchilik 
odati  borligini  eslatadi.  Bir kun  u  boyning huzuriga kelib,  uni sog‘inganligini 
aytib tilyoglam alik qiladi;  “sham dan yong‘in chiqdi,  o'glingiz  Bo'riboyvachcha 
o td an   yiqilib o ‘ldi” deb yolg‘on gapiradi.  “Adal  oparn tu g ‘d i”  deydi, afsuski, 
b o y n in g   bu  qizi  hali turm ushg a chiq m agandi,  bu  voqeani  “ xushxabar”  deb 
ataydi.  C h aqalog'i  Badal aravakashning xuddi o ‘zi’  deydi ham  o ‘zini go‘llikka 
soladi.  Boy yig‘lasa, unga qo‘shilib yigiaydi, u  artistga o ‘xshaydi, uddaburon 
va ta d b irk o r h am   cpchil  sifatida  k o 'rin a d i.  Shu  sababli,  bu  o ‘rin  voqeaning 
yuqori  c h o ‘qqisiga  aylanadi,  chunki  shum  bola  bu v oqeada  o ‘zining  butun 
borlig‘ini ko‘rsatadi,  u -d o v y u rak , ayyor.  Boyning ziqnaligi unga yoqmaydi.
P ovest oxirro g ‘ida shum   b o lada insoniylik jihatidan  k o ‘p  ijobiy fazilatlar 
u n a d i.  U  on asi va ukalarini sog‘inadi,  lekin ular yoniga ust-boshlarini  biroz 
tu z a tib  b o rish ,  biroz  pul  ishlash  lozim   d eb o ‘ylaydi,  qirq so 'm d a n   ortiq  pul

---

ishlaydi,  o ‘ziga d o ‘ppi,  etik,  to ‘n oladi.  U   uyga quruq borm aslik  lo zim ,  d eb  
íushunadi,  u n d a   uyat,  o r-u   nom us p a y d o   b o ‘Iadi,  ta b ’i  nazm i  borligi u c h u n  
aruzda q o r xat  yozadi,  “X am sa”ni sotib  olad i. X ullas, voqea yechim i  yaxshi, 
shum  bola o ‘zgarishda,  ko‘zi ochilishi y o ‘li bilan, xarakteri  realistik tak o m ild a 
ko'rsatilishi  ayonlashadi.  Shum  b o lan in g  fe ’l-u   alvori  o ‘z  m an tig ‘i  negizida 
rivojlanadi, xalq ichida,  xalq taqdiri bilan  aloqadorlikda ko‘rsatilgan.  Povestda 
tarixiy voqea ruhidagi badiiy to‘qima yetakchilik qiladi.  “Shum bola”—bolalam ing 
qiziqarli kitobi.
“Shum  b o la ” ning tuzilishi,  kom pozitsiyaviy qurilishi  ham  g'o y ag a  va  bola 
xarakterining o ‘sib borishiga tayanadi.  Konflikt o ‘quvsizlik,  qiyinchilik. sho'xlik 
bilan  aql,  ishbilarm onlik  ham   insoniylik  orasida.  K am olga  yetishga  intilish 
povest g‘oyasidir.  Ko‘proq katta yoshdagi kishilaming aybi va insofsizligi ochiladi, 
am m o do im o   ijobiy jarayon so'nm aydi,  g ‘alaba to m o n  intiladi.
Rom án.  R o m án   alohida  olingan  shaxsni,  uning  xarakterini  sh ak llam sn , 
taraqqiyot va o ‘zini  anglash jaray o n larid a tasvir qiladigan  epik asar.  U ,  ayni 
holda,  ja n r   h am d ir.  in s o n n itip   sifatid a,  individual  tarzd a,  v oq ean i  en i  va 
b o ‘yiga  o ‘stirib boruvchi  goho  ep o p e y a   tusini  oluvchi,  m ufassal  va  c h u q u r 
ko‘rsaluvchi  shakl;  unga  ko‘p  te m a lik ,  k o ‘p  planlilik,  keng  m iqyoslilik, 
sujet va kom pozitsiya jihatidan m urakkablik xos.
Román janri jahonda, xususan, Y evropa va  Shaiqda o ‘ziga xos, katta takom il 
(evolutsiya) davrini bosib o'tgan.
0 ‘rta asrlarda doston bilan bir q ato rd a , eposdagi kabi voqealam i o ‘z ichiga 
oigan, qahram onlarning sarguzashtlarini,  ishlarini aks ettirgan  turli  shakldagi 
nasriy asarlar m aydonga keladi.  U n d a y  asa rlam in g  G ‘arb   m am lakatlaridagi 
eng aw algi ko ‘rinishlaridan biri sifatida ritsarlik rom anlari  paydo b o l d i .  Shu 
tariqa ja h o n d a ,  birinchi  m arta “ ro m á n ”  d eb  atalgan asarlar yozildi.  Bu  nom  
m azkur asarlarn in g  dastlab rom án  x alqlari  tillarida bunyo d  etilgan lig i bilan 
b o g liq .  U n d a y   tillar  jum lasiga  italyan,  fransuz,  ispan,  p o rtu g al,  rum in , 
m oldavan,  provansal,  sardin,  k atalo n   tillari  kiradi.
Ritsarlik rom anlari bilan  deyarii b ir davrda yozilgan  avantu ra ro m an larid a 
sirli xususiyatga  ega b o lg a n   m urakkab,  “chig al”  voqealar yetakchilik  qilgan. 
M azkur  yirik  asarlar t o l a   m a’n o dagi  ro m á n   darajasiga  k o 4ta rilm a g a n   edi, 
chunki  u lard a  qahram onlarning ichki o lam i  a n c h a sayoz va b ad iiy  dalillash 
birm uncha kuchsiz bo‘lgan.
Sanab o ‘tilgan barcha turkumlarga m ansub b o klgan asarlarda eposning ayrim 
belgilari  saqlab  qolindi.  Lekin  u lar,  yaxlit  va  alo h id a  h o ld a,  ep o s  o ‘rnini 
bosish darajasiga ko‘tarila olmadi.  Shu bilan birga, ularda epos o ‘m iga keladigan 
yangi  ja n rn in g ,  y a’ni  ro m an n in g   q a to r   alom atlari  q a ro r  to p a   b osh lad i. 
R om anda, Gegel  to ‘g‘ri p ay q ^ a n id ek ,  “yana m anfaatlar,  holatlar, xarakteriar.

---

hay o tiy   m un osabatlam ing  boyligi  va  ko‘p  qirraliligi,  yaxlit  olam ning  keng 
m anzarasi to ‘liq ravishda  nam oyon b o ‘ladi”.  Romandagi boylik va ko4pqirralilik 
m u m to z  eposdagiga  nisbatan  a n c h a  farqli b o ig a n  batafsillik va siqiqlik ham  
badiiy kuch bilan  qayta tu g ‘iladi.
R o m an n in g  sifat belgilari  X V III  asrda shakllandi. Y angi eposning,  y a’ni 
ro m an n in g  alom atlari  q ato ríg a  m aishiy turm ushning  ikir-chikirlarigacha va 
in tim   ruhiyatga beqiyos d a ra ja d a  e ’tibor berilishi, o ‘ta  “ pro zaik ”  hayotning 
realistik  poeziyasini  g av d a la n tirish ,  kishilar  taq diridagi  q ah ram o n lik   va 
fojiaviylikni ochib berish  kiradi.  M azm un bilan  bog'liq b o ‘lgan bu  alom atlar 
m u q a rra r  ravishda  n o v a to ro n a   shakl  kashf  etishni,  sujet,  kom pozitsiya, 
o brazlilik,  nutq,  ritm  sohasida  ilgari  ko‘rilmagan  belgilar  vujudga  kelishini 
taqozo qilar edi. V.G. Belinskiy rom anni vujudga keltiigan  m anbalar va sharoitni 
izohlab,  quyidagilami yozgan:  “ R om án, ismidan m a’lu m k i,...  butun fuqarolik 
m unosab atlari,  ijtimoiy,  oilaviy va um um an,  insoniy  m u n o sab atlar cheksiz, 
k o ‘p  unsurlari bilan h a r tara flam a o ‘sib ketgan bir davrda paydo b o ‘ldi” .
XVI11 
asrda  sanab  o ‘tilg a n   q a to r  m anbalar  ta ’sirida,  u lam in g   m uhim  
b e lg ila rin i,  sh u n in g d ek ,  m u m to z   eposning  asosiy  a lo m a tla rin i  o 'z id a  
m ujassam lashtirgan  holda,  to m   m a ’nodagi  haqiqiy ro m án   m aydonga keldi. 
A dabiyotshunoslikda aytilishicha, uning dastlabki nam unasi yozuvchi Antuan 
P rev o n in g   “ Kavaler  de  G riy e  va  M anon  Lesko  tarix i”  deb  nom li  asari 
hisoblanadi.  Keyinchalik “ M an o n   Lesko” deb atalib kelgan  bu  rom án birinchi 
m arta  1731-yildaAngliyada,  1733-yilda Fransiyadabosilibchiqqan.  U ndaPrevo 
o ‘z  davrinin g  ruhini,  d u n y o q arash in i,  ruhiyatini  yangi  shaklda jon lan tirib 
berdi va keyinchalik rom án janri u chu n muhim bo‘lib qoladigan  “o'itam iyona” 
xarakterlarni ro‘yobga chiqardi.  R om anda voqea-hodisalar bilan  psixologizm 
uyg‘unlashgan holda yuzaga chiqdi. Qisqasi, “M anon  Lesko” da rom án janrining 
keyinchalik yanada rivojlanadigan zarurxususiyatlari birinchi  m arta jam langan 
h o ld a  n am o y o n   b o ‘ldi.  M a sh h u r  fransuz  yozuvchisi  M opassan  bu  asarni 
“ hozirgi zam on  rom anining jo z ib a d o r shakli” deb atagan  edi.
R o m án  janri  Prevo asaridan so 'n g  to  fransuz buijua inqilobigacha  (1789) va 
rom ántizm  davridan G ‘arb adabiyotida yetakchi o ‘ringa chiqadi. V. G .  Belinskiy 
sh u n i  k o ‘zda tu tib ,  rom an in i  “ zam onam izning epopeyasi”  d eb  ataydi va bu 
ja n m in g  alom atlarini quyidagicha t a ’riflaydi: “ Eposning ham m a asosi,  muhim 
xususiyallari rom anda bordir, faqat ayirmasi shundaki, rom anda boshqa unsuriar, 
b o sh q a  m an zara  hukm   su ra d i.  B u n d a  qahram onlik  hayotining  afsonaviy 
o lc h o v la ri,  q ahram onlarning  azam at  siymolari yo‘q, b u n d a  xudolar ishtirok 
q ilm ay di;  ro m anda  odatdagi,  p ro z aik  hayotning hodisalari ideallashtiriladi, 
u m u m iy  t i p   ostiga olinadi.  R o m á n   o ‘z  m azm uni u ch un   yo tarixiy  voqeani 
olib,  u n in g   sohasida,  eposdagi  kabi,  qanday b o ‘lm asin  b ir xususiy  voqeani 
kengaytirishi  m um kin... yoki  ro m án   hayotni  musbat voqelikda,  uning haqiqiy

---

holatida  olishi  m utnkin.  Bu,  u m u m an .  yangi  sa n ’alning  h u q u q id ir,  h u n d a  
xususiy odam ning taqdiri  uning jam iyatiga  nisbatan m uhim  b o ‘lib q olm asdan 
balki  kishilikka  ham   m uhim dir”.
V .G .  Belinskiy "yangi  san’at”  d eg an d a,  realistik sa n ’atni  ko ‘zd a tu ta d i va 
uning  belgilari  ro m and a  ham m adan  k o ‘ra  yaqqolroq  n am o y o n   b o ‘lishini 
ta ’kidlaydi.  “ M anon  Lesko”  rom anida h am   realizm ning  m uhim  xususivatlari, 
hayotni  aks ettirishdagi  qoidalari k o ‘zga  aniq tashlanadi.  A w a lo ,  u n d a  hayot 
keng  k o 'lam d a  qam rab  olinadi,  eng  kichik  d etallar,  ruhiy  o ‘z g a rish la r  ham  
e ’tibordan chetda qoldirilmaydi.  Bu hol rom anda realizmning hayotni universal 
tarzda, atroflicha aks ettirish yo‘li m a\gudligidan guvohlik beradi.  Ikkinchidan, 
Prevo  rom anidagi  qahram onlar,  v o q e a la r  m uayyan  b ir  davrga,  sh aro itg a 
mansubligi,  o 'sh a  sharoit va davm ing h aro ratin i o ‘zida m ujassam lashtirganligi 
bilan  ajralib  tu ra d i.  M ana  sh unday  tarix iy   aniqlik,  h aq q o n iy lik   ilgarigi 
adabiyotlarda bu qadar ravshan  ko‘rin m ag a n   edi.  D em ak,  ro m a n d a   realistik 
usulning  tarixiylik  qoidasi  o ‘zining  b u tu n   k o la m i  va  aniqligi  b ilan   yuzaga 
c h iq a d i.  U c h in c h id a n ,  “ M a n o n   L e s k o ”  a s a r id a ,  a y t g a n i m i z d e k , 
q ah ram o n larn in g   ruhiy  dunyosi,  h is-tu y g ‘u lari  keng  aks  ettirild i;  ruhiyat 
aw algi  adabiyotlarda ham  b o re d i.  A m m o  ro m an d a realizm ning ru h iy  tahlil 
tartibi aw algi  adabiyotlardagiga n isbatan boshqacha tarzda n am o y o n   boMadi. 
R om anda ruhiy holatlar o ‘zaro b o g ‘liq  holda ko‘rsatilsa,  uni vujudga keltirgan 
ham da uning oqibatida sodir b oladigan o ‘zgarishlar ham tasvir etiladi.  N atijada 
x a rak terlar  rivoji  yozuvchi  xohishi  b o sh q aru v id a  em as,  b alk i  tu rm u s h  
qonuniyatlari boshqaruvida ro‘y beradi.  R o m an d a xarakter g o ‘yo o ‘z - o ‘zidan 
rivojlanadi;  u n in g   taraqqiysi  faqatgina  ruh iy   holatlar  bilan  d alilla n m ay d i, 
balki turli  ijtimoiy hodisalar, turm ushdagi voqealar, kichik shtrixlar (chiziqlar), 
detallar bilan h am  bog'lanadi.  Bu voqea-hodisalarning o ‘zi ham  b ir-b iri bilan 
cham barchas bo g ‘langan, biri ikkinchisidan  kelib chiqqan  yoki  navbatdagisini 
tayyorlagan  b o 'la d i.  D em ak.  ro m an d a g i  x arakterlar  m uayyan  sh a ro itn in g  
m ahsuli  va  sharoit t a ’sirida rivojlanib b o ra d i.  Shu bilan birga,  u la r sharo itg a 
ham   a k s ta ’sir k o ‘rsatadi,  unda o 'z g arish lary a say d i.  S haroitdagi o ‘zgarishlar 
o ‘z navbatida yana  xarakter rivojiga,  v o q ealar oqimiga t a ’sir qiladi.  N atijad a, 
rom andagi  x arak ter  va  voqealar  rivojining  davom i  bo rd ek ,  h ay o td ag i  kabi 
uzluksizdek tuyuladi.  Shu tariqa  ro m a n d a   x arak terlar va  v o q ealar rivojidagi 
h am m a  h a lq a la r o ‘zaro  bog'langan,  hayot  q onuniyatlari  q am ro v id a  pishiq 
isbotlangan, sharoit va xarakter, jam iyat  va inson dialektikasi vujudga keltirilgan 
b o 'lad i.  T asvim ing  bu  tartibda  qurilishi  esa  realistik  u sulnin g ju d a   m uh im  
qoidalaridan biri b o lg a n   ijtimoiy va ruhiy determ inizm  tartib-qoidasi  (narsa va 
h odisalam in g  sababiy  bog‘lanishlari)ni  tashkil  qiladi.  R ealizm   ro m a n n in g  
ishontirish  k uchini,  t a ’sirchanligini,  tarbiyaviy  q u w a tin i,  ijtim o iy -estetik  
qim m atini oshiradi,  ravnaqiga.  takom illashuviga keng  yo‘l  ochadi.

---

“ M anon  Lesko” yozilgungacha, ya’ni XVIII asm ing 30-yillarigachabo‘lgan 
d av r ro m an  janrining shakllanish bosqichidir.  “ M anon  Lesko”dan  esa  rom an 
janrin ing yetuklik davri boshlanadi.  Bu davrda rom an to ‘la m a’nodagi epik jan r 
sifatida adabiyotda yetakchi o 'rin g a chiqadi. Xuddi shu davrda rom an janrining 
q a to r o 'z ig a   xos  ko‘rinishlari  m aydonga  keladi.  Svift  ijodida  satirik,  V alter 
S ko tt ijodida tarixiy, V olter ijodida  falsafiy,  utopik  rom anlar tarkib topgan.
M a ’lumki,  XVIII  asr oxiri va X IX  boshlarida G ‘arbiy Vevropada ijtimoiy, 
siyosiy,  iqtisodiy h ay o td ajid d iy  o ‘zgarishlar,  inqiloblar,  noturg‘u n liklarsod ir 
b o i d i .  Shu bilan b og liq  holda rom an  tarixida o ‘ziga hos tanaffus kelib chiqdi.
X IX   asm in g   30-yillari  o ‘rtala rid an   esa bu ja n rg u rk ira b   rivojlanish  davriga 
k iradi,  y a’ni  rom an taraqqiyotining ikkinchi bosqichi boshlanadi.  X uddi shu 
d avrda buyuk yozuvchi  Balzakning “ Insoniy kom ediya”si turkum iga kiruvchi 
m ash h u r rom anlari,  Stendal,  Dikkens, Tekkereyning ja h o n  adabiyotida nodir 
n a m u n a la rb o ‘lib qolgan,  m azkur janrga  m an su b b o ‘Igan  asarlari m aydonga 
keladi.
M azkur asarlaming aw algi bosqichdagi rom anlardan farqi shundaki, ularda 
realizm  yanada to liq ro q ,  y orqinroq, o'rinliroq bo'ladi.
X IX  
asr rom anida realizm ning yorqin nam oyon bo‘lishi  m azkur usulning 
hay o tn i  obyektiv aks ettirish y o ‘li yaqqol yuzaga chiqqanligi bilan  izohlanadi. 
B uni  realizm ning...  m uallif xohishiga bog‘liq boMmagan  holda ko‘rinishi deb 
ta ’riflabkelinadi.
Obyektivlik hayotni  haqqoniy tarzda, jam ivat, labial,  tafakkur taraqqiyoti 
q o n u n iy atlari  koMamida  isho narli  aks  ettirish  im konini  beradiki,  bu  narsa 
rom anning ijtimoiy-estetik ahamiyatini yanada oshiradi.  Obyektivlik muallifning 
r o m a n d a g i  v o q e a la rg a   x o lis  m u n o sa b a td a   b o ‘lis h in i,  u la rg a   h a d e b  
aralashaverm asligini,  hikoya bayonini go'yo chetdan  turib kuzatishini taqozo 
qiladi.
R o m a n   taraqqiyoti  X IX   asr  oxirlariga  kelib,  G ‘arbiy  Y evropada  lurli 
sab a b la rg a  k o ‘ra susayadi,  realizm i  zaiflashadi.  A m m o  Rossiyada,  ayniqsa, 
L .N .T olstoy,  F .M .D ostoyevskiylar  ijodidabutunlay  yangi  tip d ag i  rom an 
shakllanadi.  Bu bilan m azkur ja n r taraqqiyotida navbatdagi tarixiy davr ochiladi, 
rus rom ani orqali cho‘qqiga ko‘tariladi. Tolstoy va Dostoyevskiy romanlarining 
xususiyatlaridan biri shundaki,  ularda yozuvchilar insonning kundalik,  maishiy, 
shu bilan biiga o ‘ta shaxsiy kechinmalarida va harakatlarida ulkan, umumbashariy, 
olam shum ul mazm unni aks ettira oldilar.  Dostoyevskiy bunga  “Jinoyat va jazo” 
singari polifonik, ya’ni  ijtimoiy va shaxsiy sabablar,  ko‘plab onglar, tafakkurlar, 
o v o z la r cham b archas birlashib  ketgan  rom an yozish  orqali  erishdi.
Lev Tolstoy esa o 4zining  “ U rush  va tinchlik” asari bilan ja h o n  adabiyotida 
hali b o lm a g a n   rom an-epopeyani  kashf etib,  unda “ham m a  narsani”  qam rab 
olishga intildi.  “ U rush va tin c h lik ”  rom anida  aw algi  yirik  asarlardan  farqli

---

holda m akon va zam on ham ,  xalq tarixi va inson qalbining  “dialektikasi”  ham 
midi ko‘rilmagan darajada keng hanida yaxlit holda qayta yaratildi.  Shuningdek, 
bu  ro m an d a  katta  hayotiy  m ateria ln i,  ko‘plab  sujet  ch iziq larin i  b ir  butun 
holda  m ujassam lashtirishga  im kon  beruvchi  o 'z ig a xos k om p ozitsiy a, uslub 
topilgan  edi.  R om andagi badiiy til  esa,  u zu n -u zu n   g a p la r  asosiga  qurilgan 
b o ‘lsa-da, ortiqchaliklardan  holiligi,  m azm undorligi,  hissiy aham iyatga egaligi 
bilan xarakterlanadi.  L.Tolstoy va  F.Dostoyevskiylam ing badiiy kashflyoti XX 
asr jah o n   rom ani taraqqiyotiga barakali ta ’sir kolrsatdi.
Roman atamasi Yevropada XI1-XIII asrlarda yuzaga keldi. XV-XVI asrlardan 
boshlab,  kitob  nashrq ilindi.  Bu  “ D o n   K ixot”  davri  edi.  S o ‘n g  ro m an   sevgi 
saiguzashtlariga aylandi,  X V III-X IX   asrlardan boshlab,  rom anlarga  individual 
inson va jam iyat  aloqasi kirib keldi.
R om an janri ildizlari  Sharqda:  E ro n , Xitoy, Y aponiya va Arabistonda juda 
qadim gi  davrlarga borib taqaladi.  K o ‘pchilik  Sharq  m am lak atlari  Yevropa 
tipidagi  realistikrom an shakligaX IX   asm ing ikkinchi y arm id an   o 'td i,  am m o 
o ‘zigaxossharqonalikni  saqlab q o lg an .  E p ik a n ’ana  0 ‘rta O siyoda,  xususan, 
0 ‘zbekistonda ham  qadimiy tarixga ega.
0 ‘zbek  rom anining  m anbalari  hay ot,  o 'z b e k   va  tu rk iy   xalq lar  folklori, 
ja h o n   adabiyoti  ham   rus  tajribasi,  o ‘zbek  m u m to z  a d a b iy o ti  edi.  Q o ’shni 
qardosh xalqlar adabiyoti ham  b u n d a n   m ustasno em as.
0 ‘zbek  rom ani  folklordan  epiklik  va  “tasvirdagi  to rm o z la n is h ” ni  oldi, 
m u m to z adabiyotdagi,  y a’ni  ro m an tizm   qobig’idagi  re a liz m d a n   foydalandi. 
(C h u n k i  rom antizm   o ‘zbek  a d a b iy o tid a  uzoq  y ashadi).  Bu  hoi  Alisher 
N avoiyning  “d o sto n ”  d eb  atalgan  sh e’riy  ro m an la ri  u c h u n   ham   xos  edi. 
H aqiqatan, Sharq adabiyotida XIX asrgacha “rom an” o ‘m id a  “doston” kelgan. 
V .M .Jirm u nskiy  v a H .Z arip o v   “ O 'z b e k x a lq   q a h ra m o n lik e p o s i”  kitobida 
“ K u n tu g 'm ish ” ,  “ R avshan” ,  “ O rz ig u l” ,  “S hirin va  S h a k a r” ,  “ R ustam xon” 
kabi xalq og'zaki dostonlarini  “ xalq  kitoblari” ,  “xalq ro m a n la ri”  deb atagan. 
•  0 ‘zbek adabiyotida  realistik ro m an  janri XX asr aw alid a shakllana boshladi. 
U ning  atam asi,  ayrim belgilari,  xususan,  hayotning  k en g   k o ‘lam da  qam rab 
olish,  inson  ruhiy olam ini ochib berish  singari  alom atlari  H am zanin g  “Yangi 
saodat” ,  M .Sherm uham m edovning “ Befaizand  O childiboy”  asarlarida ko‘zga 
tashlanadi.
0 ‘zbek adabiyotida to la  m a’nodagi rom an janri 20-yillarda m aydonga keldi. 
R o m an jan rin in g  xususiyatlari  o ‘zbek  adabiyotida ilk b o r  yozuvchi  Abdulla 
Qodiriyning “0 ‘tgan kunlar” asarida jam langan holda ko‘zga tashlandi. 0 ‘zbek 
rom anchiligi Abdulla Qodiriy rom anlari bilan shakllandi va rivoj yo ‘liga o ‘tdi, 
bayonchilikdan  badiiy  tad q iq o tg a  aylandi.  Ja h o n   ad ab iy o tid ag i  en g  yaxshi 
a n ’a n a la r asosida yozilgan  bu  a sa r t o ‘la  m a ’nodagi  b irin c h i  realistik o 'z b ek  
ro m a n id ir.  U n d a   m uayyan  ta rix iy   voqelik,  k is h ila rn in g   ru h iy   o lam i,

---

du nyo qarashi,  o ‘zaro  m unosabatlari,  kurashlari keng koMamda,  yaxlit  holda 
qam rab   o lin g a n ,  obyektiv ta rz d a   yoritilgan  va  shu  yo‘l  bilan  yangi  zam on 
u ch u n   q im m a tli,  m uhim   m illiy g ‘oya ilgari  surilgan  edi.
Tarixiy rom anda tarixiy shaxs bosh qahram on bo‘lmasligi  mumkin. Tarixchi 
nim a b o ‘lgan ini, tarixiy rom anni qanday b o ‘lganini yozadi.  Tarixiy rom anda 
voqeaga  zam onav iy  qarash  ham  kiradi,  kelgusi ham   ruhan aks etad i,  am m o 
sujet tarixiy b o ‘ladi. Tarixiy rom an zam onga xizmat  qilishi shart, unda tarixchi, 
yozuvchi va tarix birlashadi.
0 ‘zbek  ro m a n i taraqqiyotini  ikki  davrga b o ‘lish m um kin.  B irinchi davr 
o 'z ic h ig a   “ 0 ‘tg an   ku n lar” ,  “ M eh rob dan  ch ay o n ”  yozilgan p ay td an ,  ya’ni 
2 0 - y illa r d a n   19 4 5 -y illa rg a ,  a n iq r o g ‘i,  O y b e k n in g   k a m o lg a   y e tg a n  
“ N a v o iy ” (1945)  ro m an i  b itilg u n g ac h a o ‘tg an   m ud datni  oladi.  Bu  davrda 
A b d u lla  Q a h h o rn in g   psixologizm ga  suyangan  “ S aro b ”  (1934),  H usayn 
S h a m sn in g   “ D u s h m a n ”  (1934),  “ H u q u q ”  (1935)  sing ari  zam o n av iy  
m avzudagi  ro m a n la ri,  S.A yniyning  “ D o x u n d a ”  (1932)  ro m an i,  “ Q u lla r” 
(1934)  ep o p e y asi dunyoga  kelgan  b o ‘lsa-da,  tarixiy m avzularga  v a o ‘tm ish 
h ay o tn i  c h u q u r   aks  ettirishga  e ’tib o r   kuchli  b o ‘ldi.  X uddi  shu  so h ad a , 
y a’ni tarixiy m avzuni va o ‘tm ish hayotini  aks ettirish borasida o ‘zbek rom ani 
ta ra q q iy o tin in g  dastlabki  bosqichida jid d iy  m uvaffaqiyatlar q o 'lg a  kiritildi. 
C h o lp o n n in g   “ K e ch av a  kunduz”  (1936),  Oybekning  “Q utlug1  q o n ”  (1939) 
rom an i fikrim izning  yorqin  dalili b o ‘la oladi.  R om an  30-yillardan  yetakchi 
janrga aylana boshladi.
0 ‘zbek  ro m an i  taraqqiyotining  ikkinchi  davri  urushdan  keyingi  yillarni 
o ‘z  ichiga  o lad i.  Bu  davr o ‘zbek  rom an id a  zam onaviy mavzu  to m o n  jiddiy 
burilish k o ‘zga tashlanadi.  Romannavislarim iz zamonaviy mavzuni yorqinroq 
va  ch u q u rro q  yoritish  m aqsadida yangi-yangi shakllartopishga,  turli tasviriy 
vositalardan o ‘ziga xos tarzda foydalanishga, badiiy kashfiyotlar qilishga intildilar. 
Shu  intilishning eng yaxshi samaralari sifatida  Parda Tursunning “0 ‘qituvchi” 
(1 9 5 3 ),  A sq ad   M u x to rn in g   “ O p a -s in g illa r”  (1955),  “ C h in o r ” .  O dil 
Yoqubovning “ Diyonat” kabi romanlari vujudga keldi. Bu davrda tarixiy mavzuni, 
o 'tm ish   h ayotini  aks ettirish borasida ham   m uayyan yutuqlar q o ‘lga kiritildi. 
U nday y u tu q lar jum lasiga Odil Y oqubovning “ U tug'bek xazinasi” ,  “ K o‘hna 
d u n y o ” ,  P iriniqul  Qodirovning  “Y u ld u zlitu n la r” singari  rom anlarini kiritish 
m um kin.
O ybekning  “ O ltin  vodiydan  sh ab ad alar”  (1949),  A bdulla  Q ahhorning 
“ Q o ‘s h c h in o rc h iro q la ri”  (1951),  P.Q odirovning  “ Uch ildiz”  (1958),  “Q ora 
ko‘z la r”  (1966),  Ibrohim   R ahim ning  “T aqdir”  (1963),  S huhratning  “ Oltin 
zanglanias” kabi  rom anlari yuzaga keldi.
“ U fq” ,  “ E r boshiga ish tushsa” ,  "Toshkentliklar” rom anlari g'alaba garovi 
b o lg a n   fro n t  orqasidagi  m ehnatga b ag ‘ishlandi.  Bizda  harbiy ro m an la r  50-

---

yillarning yarm idan yozila boshladi.  R om anlar sifati  yaxshilandi,  m urakkab 
qah ram o n   ko‘paydi.  O b ra zlar intelektual jih a td a n  o ‘sd i,  garm onik taraqqiy 
etdi.
Odil  Yoqubov  “U lu g ‘b ek  xazinasi”  rom an in i  1973-yili  yozib tugalladi. 
Bu  paytlarda  iqtisodiy tu rg ‘unlik  hukm   su rsa-d a,  “ d o h iy ”  shaxsga sig‘inish 
fosh  qilinib,  “m uzlik”  eriy  boshlagan  edi.  B u n g ach a ,  qardosh  xalqlarda, 
o ‘zim izda ham  tarixiy  rom anchilik sohasida u lk an   n a m u n a la r yaratilgandi. 
Oybekning “ Navoiy”  rom ani  (1944),  M A vezovning 50-yillarda yozilgan to ‘rt 
kitobdan  iborat  “Abay y o ‘li”  epopeyasi  va  P .Q o d iro v n in g   B obur  haqidagi 
“Yulduzli tunlar”  rom ani  shu jum ladandir.
Roman boshidan ayon bo'ladiki,  Qozizoda  R um iy  U lu g‘bekning,  Ulug‘bek 
esa Ali Qushchining, Ali  Qushchi Q alandar Q am o q iy n in g  ustozidir.  U lug‘bek 
bunday olimlar ishtirokida  o ‘ziga xos akadem iya tashkif  qilinganligi tarixdan 
m a’lum. Qirq yil M ovarounnahiga hukmronlik qilgan  U lu g‘bek ko‘proq tinchlik 
o'm atish g a, shu orqali  iqtisod va m adaniyatni  rivojlantirishga e ’tibor bergan.
1-qism ning  2 -b o ‘lagidayoq,  shayx  N iz o m id d in   X o m u sh   boshliq  b a ’zi 
ru h o n iy lar  U lu g'bek  rahbarlik  qilgan  o lim la m i  “ d a h riy la r”  deb  atay d i. 
U lug‘bekning o ‘g‘li A bdullatif esa “dahriy”  olasiga qarshi  Sam arqandga tahdid 
solib kelayotgan qo'shini bilan hujum ga o ‘tganligi  ay o n  b o ‘ladi,  ilm va jaho lat 
o ‘rtasida m urosasiz zid d iy at  kelib chiqadi.  U lu g ‘b e k n in g   o ‘g ‘illaridan b iri 
b o lg a n  A bdulaziz Ib ro h im b ek n in g  o ‘g ‘lini  q all  e ttirib ,  u ning  g o ‘zal x otin i 
Xurshida  Bonuni tortib oladi va haramga kehiradi.  X urshidabonu  Ulug‘bekning 
shogirdi  —  M u h id d in n in g   qizi  edi,  u  ham   o ‘z  u sto z id a n   yuz  o ‘g irad i  va 
A bdullatif tom oniga o ‘tadi.  U lug'bekning ikkala o kg ‘li  ham   o ‘z otasiga qarshi 
oyoqqa turadi. Abdullatifning o ‘z otasiga e ’tirozlari shu nd a ediki,  U lug'bek uni 
yoshligida otasi S hohruh  M irzo va onasi G avharshodbegim  tarbiyasiga bergan 
edi,  G av harshodbegim   esa  A b du llatifni  y o q tirm a g a n .  Jan g lard an   b irid a  
A b d u llatif ham   m ard lik  k o ‘rsatgan,  am m o   U lu g ‘b ek   A bulazizni  M u z a ffa r 
deb  ta n   olgan.  U lu g ‘b ek  A bdullatifning b o b o sid a n   te k k a n   m ulkini  d av lat 
ixtiyoriga o ‘tkazgan.  Shu sababli, Abdullatif otaga qarshi diniy ig‘vo uyushtirishda 
ruhoniylam i q o‘lga oladi,  U lug‘bekning rasadxona va kutubxona qurishi,  ilm u 
m a ’rifatni,  dunyoviy  fa n la m i  ravnaq  to p tiris h id a n   ig ‘vogarlik  m a q sa d id a  
foydalanadi.  U lug‘bek esa kelgusi avlod  u n d an   y uz o'girishi va  o ta -o ‘g ‘il ta x t 
talashdi  deyishlaridan  ch o ‘chiydi  (S h o h ru h   M irz o   vafot  etg ach ,  x o tin i 
G avharshodbegim   h u k u m atn i  q o 'lg a   o lg an ,  n iz o n i  avj  oldirgan  ed i).  H a r  
ikki tom onni bir-biriga qarshi qo‘ygan kuchli ziddiyat voqeaning rivojlanishiga 
sabab b o la d i.
Abdulaziz m om osi  G avharshodbegim   q o l i d a  tarbivalangan.  afsuski,  o x ir 
uni  hibsga oladi.  Abdulaziz Keshni bosib oladi,  A bdullatif uni, o ‘z inisini qatl 
ettiradi.

---

U lu g ‘bek  v o q e a la r  keskinlashgach,  o ‘z  shogirdi  Ali  Q ushchiga  o ‘z 
xazinasini  (yer o stig a tushib) b irm a-b ir ko‘rsatadi va  oltinlaridan b erib ,  o ‘z 
asarlari va b o sh q a kitoblarni yashirishni vasiyat  qiladi. Ali Qushchi  va uning 
shogirdi Q a la n d a r Q am oqiy,  U lug‘bek vasiyatiga ko‘ra, kitoblarni b ir g‘orga 
yashiradi.
0 ‘zaro   iqtisodiy,  siyosiy  va  diniy  bahs  h am   kelishm ovchilik  kurash  va 
raqobatni  k u ch a y tira borib,  oxir to m o n larn i  ayovsiz,  ochiq  olishuv dom iga 
to rta d i,  h a y o t-m a m o t  jangi  b oshlanadi.  H a r  ikki  g uruhning  m ohiyati 
U lug‘bekning o ‘z o ‘g ‘li A bdullatif bilan o ‘zaro to ‘qnashuvida teran ochiiadi. 
Bu to'qnash uv keskinlik va jiddiylikda qariyb Xisrav bilan  Farhodning bahsiga 
o ‘xshaydi>  ota  va o ‘g ‘ilning h ar bin   inson sifatida kimligini oshkor qiladi:
— “ S hahzodayi  juvonbaxt!...  Bu  taxt  senga  nasib  bo'Iibdi,  m en  bu nga 
rozim an...
—  Balli  sizga,  qiblagoh! Va lekin  m en bu tax tn i sizning ixtiyoringiz bilan 
em as,  birlam chi  h aq   taoloning  inoyati,  ikkilam chi  o ‘z  k uch -qu dratim   ila 
qo‘lga kiritdim!...
—  D uo m   b u d ir,  shahzoda:  Bu  to j-u   taxt  hech  b ir kimsaga  vafo  qilgan 
emas.  Sen tugul bo b o n g  A m ir Tem urga ham ...
—  S uhbatdan  m u d d ao n g iz  shu b o ‘lsa,  m en  bun d ay  nasihatlarga  m uhtoj 
emasman!
~  0 ‘z padaringni  M ovarounnahrsarhadidan  haydam oqni  niyat  qilibsen...
—  M en  ulam oyi kirom lam ing fatvosiga qarshi borolm asm en...
— Sabab?
—  Sababi...  fatvoyi ulam o  — m uhri Xudodir!
—  Sohibi toj  so ‘zi va ulam oyi kirom lar u c h u n  vojib ul-im tisoldir.
Otangga yolg‘iz rasadxonani in’om  etsang bas!
— T ag 'in   rasadxona!  T ag ‘in  Ziji  K o‘ragoniy,  m udarris dastorini o ‘ragan 
barcha m urtadlam i qanotingiz ostiga olib,  din peshvolarini oyoqosti qilmishsiz! 
Bui uchun haq tao lo n in g  qahriga... uchrab taxt-u  tojdan... ayrilmishsiz...
—  Buni yolg‘iz tan g ri tao lo  biladur!
—  Kofir-u  dah riy lar m akoni rasadxonaga o ‘t  q o ‘yam an, o ‘t!
—  Shahzoda!  F o z il-u   fuzalo  qorong‘ida  adashib  yurgan  bashariyatning 
y o lid ag i yorug‘  m ash ’aldur!
— T am o b jan g id a jonbozlik ko‘rsatgan kim?  Men! Am m o MuzafTar yorlig‘i 
kim ning n om igabitildi?  Suyukli farzandingiz-Abdulaziz...
— Abdulaziz jigaigo'shangdur...
— T em urdan  qolgan tillalarim ni to rtib  olgan  kim?..
A m ir T e m u r o ltin la rin i  qayga  yashirdingiz?...
— Qaysi  tillalarni  aytasen?

---

—  M en bobom  A m ir Tem ur Q ohira-yu  D am ashqdan ,  Bag‘do d -u   H in d d an  
olib  kelgan jav o h irlarn i,  oltin  zeb-u  ziy n atlarn i  aytam en!  Q ayda bu  boy lik ? 
Ali Q ushchi qayda?
-   Q aydan  bilay...  yolg‘iz tilagim  ilm  y o ‘lid a o tan g  qilgan  ishlarga,  u n in g  
shogird va ustozlariga tegmagaysan.  Tegsang...  o ta  q arg ‘ishiga u ch rab to a b a d  
badnom  bo'lursen!.. O ta rozi-Xudo rozi, yodingda b o ‘lsin”.
Biz bu m uloqotni  rom an  matni  asosida tuzdik.  U lu g ‘bck-ilm parvar sh o h , 
o r-u   nomusli  inson. A bdullatifesa qo ‘pol, johil,  am alparast, o ‘z otasidan  ayb 
qidirishdan  uyalm aydigan  noqobil  farzan d .  S h u n d ay   otasi  borligi  b ila n  
fahrlanish  unga yot.  U ning o ‘z otasiga  qarshi  uyushtirilgan  fitnada q o ‘li b o r, 
o ‘z o tasigaqarshi qaratilgan  su iq asd d aq a tn a sh ad i,  pastkash  tip ,  fitn a c h ila r 
qo‘lida o'yinchoq va qurbon bo'ladi. Asarda o ‘zaro  nizo tem uriylar saltanatiga 
raxna solgan yovuz kuch sifatida realistik va haqqoniy k o‘rsatilgan.
Shayx  N izo m id d in   X o m u sh -U lu g 'b ek k a  q arsh i  qaratilgan  m islsiz  fitn a  
tashkilotchilaridan biri,  u  Ulug‘bekni dunyoviy bilim larga berilishda, rasadxona 
qurish va turli  dunyoviy kitoblami t o ‘plashda aybladi.  U ningcha, Ali Q u shchi 
U lug‘b e k n ito ‘g ‘ri yo‘ldan ozdirgan,  T em u rd an   qolgan  oltin-u javohirlarni va 
Ulug'bek yig‘ib kelgan kitoblami yashirgan. U n i bu sirdan Ulug‘bekning shogirdi 
M uhiddin  va uning otasi  Salohiddin z a i^ a r v o q if qiladi. C hunki Ali  Q u sh ch i 
kitoblam i yashirish  uchun  M uhiddindan  y o rd am  so 'ra g an , am m o   M u h id d in  
unamagan.
Oxirgi natijalar shuki,  Ulug‘bekning shogirdi  M uhiddin  qizi X u rsh idabo nu 
ko‘rgan kulfatlar va or-u nomus tufayli jin n i b o 'lib  qoladi.  Q alandar Q a m o q iy  
X urshidabonuni olib ketadi va unga uylanadi.  U  Ali Q ushchini  soxta b u y ru q  
bilan  z in d o n d an   ozod  qilgan  dovyurak,  so d iq   shogirddir.  A m ir J o n d o r   va 
“Q ashqir”  yasovul  X urshidabonuni  olib  q o c h a d i,  Q arnoqiy  b uni  k o ‘rib, 
“Q ashqir” ni  o ‘ldiradi,  am m o  A m ir  J o n d o rn in g   yoyi  o ‘qidan  o 'la d i,  b u n i 
ko'rgan X urshidabonu  og‘u ichadi.
Ali  Q ushchi  va  M iram   C halabay U lu g ‘b ek  vasiyat qilgan  qirq  q o p   n o y o b  
kitobni Urgutdagi tog1 g‘origayashiradi. A bdullatif esa kutubxona va rasadxonaga 
qulf soladi,  m adrasani  yopadi;  Shayx N izo m id d in  X om ush  rasadxona  y o n id a 
kitoblam i yondiradi.  Sayid Abbos,  “ U lu g ‘b ek o tam n i  nohaq  o l d i r g a n ”  d eb  
xun talab qilib keladi,  hajga yuborilgan  U lu g ‘b ek  ketidan boradi  va o ‘ld iradi. 
N iqobli  A m ir  J o n d o r va  Bobo  X usayn  B a h o d ir A bdullatifni  o ‘ld ira d i.  Ali 
Qushchi esa eng za ru r kitoblami olib xorijga ketadi.
0 ‘z b e k   ro m a n in in g   6 0 -y illa rig a c h a   b o ‘lg a n   ta r a q q i y o ti n i   ilm iy  
umumlashtirishda S.Mirvaliyevning tadqiqotlari  m uhimdir, biz ularga suyandik.
Ammo unda biron qahram on sujet unsurlari asosida tahlil qilib berilm ag an , 
afsuski,  sujet  q a h ram o n   tarixidir;  tarixiy   ro m a n   esa ja n r  deb  k o ‘rsa tilg a n , 
vaholanki,  rom anning o ‘zi janr,  tarixiylik va zam onaviylik esa te m a tik a g a  oid 
tushunchalardir, tem atika esa janrni tayinlashda asos bo ‘la olmaydi.

---

Lirika
Aristotel  aytishicha,  lirikada  avtor  “butun  hikoya  d avom id a”  o ‘zligicha 
“qoladi”.
Aristotel  bu fikrni  P in d ar,  Vakxilid, Alkey,  Safo kabi  lirik shoirlar ijodiga 
suyanib aytgan.
Lirikaatamasi m iloddan aw algi  III-II asrlarda  Plutarx va Sitseron asarlarida 
uchraydi,  u  “lira”  nom li  cholg‘u asbobi nom idan olingan. Qadim gi y unonlar 
q o ‘shiqni shu soz j o ‘rligida ay tared ilar.
Forobiy aytishicha,  sh e ’rda m ulohaza aytiladi,  yaxshi  shoir m ulohazakor 
boMadi:  lirikada  yaxshilik va yom onlik kurashadi,  axloq va ruhiy kayfiyat  aks 
etadi.  Lirika insonni  yom onlikdan qaytarib, yaxshilikka yo‘llashi  kerak.  Bunda 
unga  xayol  va  ta s a w u r  lozim   b o la d i.  U ningcha,  yaxshi  she’r  bizga  h u zu r 
beradi. Forobiy Aristotelning “ Poetika”siga yozgan sharhida deydiki,  lirika ham 
hayotning  o ‘xshashini  yaratish  san ’atidir,  o'xshashi  tim sol,  ram z,  hozirgi 
zam on tilida obraz dem akdir.  Forobiy anglashicha,  “she’r san'atini bezaydigan 
nansa so‘z”dir,  “she’riy san ’at qonun-qoidalariga ega boMadi, u vaznli va qotiyali, 
baytlari bir-biriga ham ohang nutqdir.  Forobiy "S he’r kitobi” ,  “Shoirlar san’ati 
qonunlari haqida” degan  sharhlarida bu haqda t o l a  m a’lum ot bergan.
Abu Ali ibn  Sino A ristotelning “ Poetika”siga yozgan  “ S he’r san’ati” degan 
sh arh id a  deydiki,  sh e’r vaznli,  qofiyali,  ritmli,  m u tanosib  b o ‘ladi;  so ‘z  o ‘z 
musiqasiga molik b o 'lib ,  o d am lam i taajjublantiradi,  hissiyotga choglaydi.
A m m o  F orobiy  h am ,  Ibn  S ino  ham   adabiy  tu rla r  t o ‘g ‘risida  aniq  b ir 
nim a demagan.
Alisher Navoiy devoning debochasida lirikani ko‘ngilni  b o ‘shatish vositasi, 
sharhi holat deb tushundi,  lirikada subyektivlikka tayanish xususiyatini anglab 
yetdi.  Bu hoi  Gegelgacha b o lg a n  jahon ilmida  muhim voqea edi.
B unday xususiyat  B o b u r va  N o d ira uchun  ham   xos.  M uqim iy va  F urqat 
shoirlar oldiga realistik va xalqchil talablar qo‘ydi.
Gegel  lirikaning A ristoteldan  keyingi eng yirik nazariyotchisi edi.  U  epos, 
lirika,  d ram ani  eng  k en g   izo h lab   berish  bilan  birga  sh e ’m in g  subyektiv 
n u tq q a   suyanishini  t a ’rifladi.  U ningcha,  lirika  m usiqadan  oMchovdorlik  va 
ritm d o rlik n i,  ko ‘ngilga y aqinlik  va xushohanglikni oldi va  ularni tushunarli 
m a ’no bilan qo ‘shdi.  U ning aytishiga qaraganda,  ikki dunyo lirikada  o ‘zini his 
e ta d i,  bu  dunyoning ta s a w u rla ri  ong  rivojini ta ’m inlaydi;  subyektning  o ‘zi 
m illiy  hayotning  h am m a  y o ‘nalishlariga tegib o ‘tadi. Aks esa  lirikdir.  Gegel 
ichki  dunyoning  lirikada  yaxlit  b o ‘lishi g ‘oyasini  ilgari  surdi.
Lirikaning G egeldan  keyingi  ulkan  nazariyotchisi  V .G .  Belinskiy edi.  U 
dey d ik i,  lirika  his orqasida tu rg an   fikrdir;  fikr hissiz aytilsa,  sovuq b o ‘ladi,  u 
aql  o ‘rgatuvchi so h ae m a s,  u  uni eshitgan odam da ham  hissiy fikr q o ‘zg‘aydi;

---

sh e’r  aytish  kuylash  yo  o ‘qish  u c h u n   yoziladi,  shu  sab ab li,  u  o h a n g d o r 
bolm aslig i m um kin emas.  Bir narsani  sh e’riy,  epik yo d ra m a tik  tarz d a yozish 
kerakligini  mavzu  va  hayot  m ateriali  hal  qiladi,  sh e’riy y o zish n i  hayotdagi 
shoirona lah zalar  “tanlaydi”  sh e’rn i  hikoya qilib  yo  izo h lab  b o ‘lm aydi,  uni 
eshitsang,  u  o ‘zini  m a lu m   qiladi,  c h u n k i  u  g o ‘yo  m azm u n sizd a y   seziladi. 
“ Poeziya san’atning yuqori turidir” .  Lirika poeziyaning asosidir, u  “poeziyaning 
poeziyasidir” , u  lirizmga aylanib,  b o sh q a adabiy turlarga ham   kirib bo radi, u 
tan ad a  aylanib  yuruvchi  qonga  o 'x sh a y d i.  Link  asar  aksar qisq a  b o ia d i.  U 
c h o ‘zilsa,  eshituvchini charchatadi  va zeriktiradi.  Lirika lashq i t a ’sir, vaziyat 
ta ’sirida hosil bo'luvchi  ichki, ruhiy  reaksiyadir.
Navbatdagi nazariyotchi  K.Byuxer edi.  U lirikadagi ritm m eh n at jarayonidagi 
ritm dan olinganligini asosladi.
A.N. Vesulovskiy K.Byuxerdan keyin yashagan katta nazariyotchi.  Uningcha, 
lirika m arosim  qo'shiqlaridagi n aq a ro td an  kelib chiqqan.
0 ‘zbek olimlari  Respublikada adabiyot nazariyasining asoschisi Izzat Sultonga 
izdosh  b o ‘lib,  k o ‘p asrli  boy o 'z b e k   m illiy lirikasini  lirika  nazariyasi  asosida 
yetarlicha estetik tahlil  qilib berdilar.
X ullas,  lirik tu r,  lirika xususiyatlari,  asosan,  to ‘rtta:
1.  Lirika va eposda ham obyektiv va subyektiv dunyo aks etadi,  lekin eposda 
birinchisi,  lirikada ikkinchisi birinchi o ‘ringa chiqadi.  C h u n k i  lirika o ‘z -o ‘zini 
ifodalashdir,  am m o  dunyo  lirikaga  lirik  q ah ram o n n in g   o n g i  orqali  o ‘tadi, 
“ m e n ”  tilidan  ayon  bo'ladi.  L irikada  voqeabandlik k uch ayib ,  bu  sohani  o ‘z 
o ‘znnid an   chiqarib  b orm oqda,  a m m o   lirikani  o ‘z  asl  o 'z a n ig a   qaytarish 
yo‘nalishi ustundir.
2.  Lirika  em otsional-hissiy  (m ed itativ )  fikrlashdir,  y a ’ni  u   ichki  olam , 
qalb dialektikasi aksidir.  Dunyodagi ziddiyatlar dilga ko ‘ch ad i va ular ko ‘ngilga 
o ‘tadi;  lirika ichki poeziyadir,  ruhiy holat  oynasidir.  S h o im in g  ichki, m a ’naviy 
dunyosi  boy,  keng  va teran  b o ‘lsa,  u n in g   lirikasi h a m   x u d d i sh u n d ay   holga 
keladi.
3.  Em otsional-hissiy  fikrlash  shaxsiy  kechinm a  tu sin i  o lad i,  y a’ni  lirika 
negizida kechinm a turadi,  hayot she’rda kechinm a shaklida aks etadi, kechinma 
lirik ta ’rif va lirik obrazga aylanadi,  shu  sababli, shaxsiy k ech inm a o ‘ziga xos va 
tip ik   tarz g a  kiradi,  o d am lar  bu  k ec h in m a d a  o ‘zin i  k o 'r a d i,  un i  o 'z in ik i 
qilib  oladi.  B a’zi  shoim ing  k ec h in m a la ri  hayotga  n isb atan   to r,  b a ’zilarniki 
keng b o ‘lishi  m um kin.  K echinm alari boy, teran  shoir lirikasining xalqchilligi 
va umuminsoniyligi ortadi.
4.  Em otsional-hissiy  fikrlash  his  va  fikr  m u n o sa b a ti  m ahsulidir.  H ayot 
doim o shoirda quvonch yo nafrat  hissini q o ‘zg‘aydi,  his esa asta-sekin  fikr va 
xulosaga  aylanadi.  H is  k o 'n g ild ag i  to ‘lqinlanish  hosilasidir.  S h e ’rdagi  his

---

tinglovchida ham  xuddi o ‘shanday his tug‘diradi.  Bu esa she’rdagi badiiy idrok 
va estetik tahlil ham da link um um lashtirishdan kelib chiqadi.
H issiy fikrning  mifologik,  ro m an tik ,  realistik shakllarini  k o ‘rish  m um kin.
XV asr olim i V.Tabriziy aytishicha, she’riyat  uchga b o ‘linadi.  U lar qasida, 
m a sn a v iy   va  m u sa m n ia td a n   ib o ra t,  m usam m at  m u sallas  (u c h lik )d a n  
muashsha^gacha (o'nlikkacha).
1.  H ozirgi zanion o ‘zbek lirikasi ja n r jihatdan tasn if qilingan.  U nga ko ‘ra, 
m azm u n  va  shakl  dastak qilib olingan.  Link janrlar m azm unan  uch gum hga 
ajraladi:
A)  “ estetik  belgi,  pafos va  m uayyan  m azm un  yo‘nalishiga  asoslanadigan 
ja n rla r” .  U la r  quyidagicha:  m arsiya,  elegiya,  invektiva,  bahs,  hasbi  hoi, 
so q iy n o n ia,  topishm oq,  qasida,  m u am m o ,  tarix,  xat,  m an zara,  m onolog, 
b ag'ish lo v,  vasiyat,  vasf,  nazira,  d eb o ch a,  faxriya;
B)  “aso san   m usiqa  janri  hisob lan sa-d a,  adabiy  m atnga  ham   suyangan 
jan rla r:  ro m a n s,  k antata,  m arsh,  su ita,  qo‘shiq,  m adhiya  (gim n);
V) o g ‘zaki va yozm a lirikada q o ‘llanib kelingan janrlar:
alia,  y o r-y o r.
2.  Shakl jih atid an  bu jihat  ham   quyidagi  uch guruhga bo'linadi:
A)  shakl  m azm undorligi  va  tuzilishiga ko‘ra:  m ustazod,  aytishuv,  sonet, 
m uvashshah,  m ushoira, shiru  shakar, q it’a, g ‘azal,  tuyuq,  ruboiy,  masnaviy, 
fard,  ta rk ib b a n d ,  tarjib an d ,  o 'r a m a ,  shoiriy,  tirada,  turli  bandli  ja n r,  oq 
sh e ’r, sarbast;
B)  m irsa soni va kom pozitsiyaga k o ‘ra:  musallas,  niurabba,  m uxam m as, 
m usadd as,  m usabba,  m usam m an,  ta s n i’,  muashshar;
V)  qayta tashkil  topish  (transform atsiya)ga ko‘ra:
q it’aiy,  kesishgan,  taronaiy,  ru boiyona.
T a k ro rla n is h ,  yetuk  o b ra z la r  yuzaga  kelishi  u ch u n   d astak   b o 'lish , 
takom illashuv  lirik ja n rla rn in g   m u h im  belgilaridir.  Ayrim ja n rla r u  xalqdan 
bu xalqqa o ‘tadi;  milliy poeziyada boshlang‘ich bosqichda, rivojda yo kamolotga 
erishgan h o latd a b o ‘lishi  mumkin.
M azk u r a d a b iy  tu r,  lirikada aks etadigan  insoniy his-tuyg‘u lam in g ,  o ‘y- 
fikrlaming nihoyatda rang-barangligi sababli, janrlarga boydir. Antik (qadimgi) 
poeziyada  lirika jan rla ri  soni  b irm u n c h a   cheklangan  edi.  Biroq  klassitsizm 
vakillarining  lirika  sohasiga  q a t’iy  q o n u n larn i  tatbiq  etishga,  uni  m uayyan 
q o lip g a s o lib   q o ‘y ish g a u rin ish la ri  k e y in ro q   b e h u d a b o ‘lib  c h iq d i. L irika 
ja n rla ri  u la r to m o n id a n  od a, elegiya,  son et,  kansona singari janrlarga,  satira 
va madrigalga bolinadi.
Ayrim adabiyotshunoslar lirikani janrlarga b o ‘lishda undagi  his-tuyg‘ular 
va  o ‘y -fik rla r  m azm u n i  va  ifodasi  shakli  in’ikosi  tarzidan  kelib  chiqm ay, 
m avzularga suyanganlar.  Bunday tam oyil  m azkur adabiy tu m i falsafiy lirika,

---

valanparvarlik  lirikasi,  siyosiy yoki g rajdanlik lirikasi,  m u h ab b at  lirikasi  kabi 
ko'rinishlarga boMishni taqozo etgan.  A m m o bu janrga  ajratish em as,  chunki 
uning  q o lla n is h i  natijasida  m asalaning  m urakkab,  u m u m iy   va  o ‘ziga  xos 
tom onlari e ’tibordan chetda qolib ketadi. Alisher Navoiyning “ K echa kelgumdir 
debon  til sarvi g u lro ‘  kelm adi” d e b  boshlanuvchi  sh e’ri  m u h a b b a t  lirikasiga 
kiradi.  Lekin  u g ‘azal janriga taalluqli.  “Jan rn i b u tu n isich a u  yoki b u adabiy 
turga niansubligi, shuningdek, xos b o ‘lgan estetik belgi asosida ajratadilar. Ammo 
bu yetarli em as,  uchinchi tam oyil-hajm  va asaiga mos keluvchi um um iy tuzilish 
ham   kerak,  hajm   kolp jihatdan  ikki  m o m en t  —tu r va estetik  u y g 'u n lik  bilan 
bogMiq”.
A n’anaviy va ilmiy tam oyildan  kelib chiqib,  lirikaning ayrim  jan rlari bilan 
tanishib o 'tam iz.
O da yoki  qasida. Antik davrda devarli h a r qanday sh e ’r  o d a  d eb  atalgan. 
K eyinchalik bu s o ‘zning m a ’nosi to ray g a n  va insoniyat  hay otid ag i  ulug‘vor 
voqealam i,  kishilaming qahram onliklarini,  ko‘tarinki kayfiyatda  m adh etuvchi 
sh e’r yoki  q o ‘shiqlar oda deb a tala  boshlangan. Antik adabiy otdagi o d a ja n ri 
taraqqiyotiga  eng katta  h issa q o 'sh g a n   shoirlardan  biri  q ad im g i  y u n o n  adibi 
Pindardir.
Oda qadimgi Rimda boshqacha xususiyatga ega bo‘Igan.  Rim imperiyasi oyoqqa 
turishi davrida yangi davlatni va uning hukmdori Avgustni m adh etish maqsadida 
faqat qadim gi  cpopeya jan rd an g in a em as,  balki yangi m a z m u n  va shakl kasb 
etgan odadan  ham  foydalanildi. Vergiliy va uning “ E neida” si bilan bir qatorda 
R im da sh o ir G oratsiy odalar ijod  qilgan.
Sirtdan qaraganda,  Goratsiy  Pindarga taqlid qilgan b o is a -d a ,  uning odalari 
qadim gi yunon shoiri asarlarichalik xalqchillik  ruhiga ega  e m a s e d i.  Pushkin 
aytganidek, G oratsiy, asosan,  im p e ra to r Avgustning m addohi b o ‘lgan  va  Rim 
aristokratiyasining estetik ehtiyojlarini  qondirishga intilgan.
Uyg‘onish davrida odaning yorq in  nam unalari  F ran siy ada paydo b o ‘ladi. 
F ran su z  odasi  XVI  asm ing  oxiri  va  X V II  asm ing  b o sh la rid a   ajoyib  shoir 
M olyer ijodida gurkirab rivojlanish  davriga kiradi.
O da  rivoji  Rossiyada L o m o n o so v  va  D eijavin n o m i b ila n   b o g ‘liq.  Vatan 
ham da unga xizmat qilish  m uddaosi bu  shoirlar ijodida yetakchi o ‘rinda turadi.
Odaning ahamiyati keyingi davrlarda boshqa janrlam ing shiddatli rivojlanishi 
bilan bog‘liq holda birm uncha kam ayadi.
S harqda odaga o ‘xshash,  u n in g  xususiyatlariga ega b o  ig a n  ja n r qasida deb 
yuritiladi.  Qasida juda qadimda arab poeziyasida vujudga kelgan b o ‘lib, keyinroq 
buyuk fors-tojik shoiri  Rudakiy ham  bu jan rd a ijod qilganligi  m a ’lum.
Qasida ko‘pincha muhim tarixiy voqealar, tarixiy shaxslar,  shohlar madhiga 
bag‘ishlangan bo'lib, xuddi o da kabi tantanavor uslubda yuzaga kelgan. Alisher

---

N avoiyning  “ H iloliya”  nom li qasidasi  Husayn  B oyqaroning taxtga chiqishi 
m unosabati bilan yozilgan.  Shu bilan bitga,  mumtoz adabiyotda tabiat lavhalari, 
cho!g‘u asboblari va boshqalarga bag'ishlab ham qasidalar yozilgan. O datda, bu 
ja n rn in g   b a h o r tasviriga b ag‘ishlangan  nam unalari  “qasidayi  b ah oriy a”  deb 
atalgan.
Bu ja n rn in g   k o‘rinishlari  k o 'p   b o lib ,  shoim ing o ‘zi  yashagan  m uhitdan 
qilgan shikoyati va nolishini ifodalagan  namunalari “qasidayi holiya” , muliabbat 
m avzusida  yozilganlari  “qasidayi  ishqiya”,  m ay  t a ’rifiga  bag‘ishlanganlari 
“qasidayi  h a m riy a ” ,  m uallifning  shaxsiyati,  bilim i,  iste’d od in i  taran n u m  
etish  m aq sad id a bitilganlari  “qasidayi  faxriya” ,  turli  illatlarni  kulgili  tarzd a 
fosh etuvchi nam unalari esa “qasidayi hajviya” deb atalgan.  Sakkokiy, Navoiy, 
M unis singan shoirlar m azkur janrdagi asarlarida xalq va mamlakat  manfaatlari 
haqidagi  m u him  flkrlarini  ifodalaganlar.
Q asida tuzilishi va qofiyalanishi jihatidan m a’lum qoidalaiga ega bo ‘lgan. U 
ko‘pincha “nasib” yoki “tashbib” deb ataluvchi kirish bilan boshlangan. Kirishdan 
so*ng shoir tasvir va ta ’rif manbayiga o ‘tgan. Keyin esa, u asami duo va matlabini 
bayon qilish bilan tugatgan.  Kirishsiz boshlangan qasidalar ham  b o ‘lgan. U lar 
“qasidayi  m ahdud” yoki “qasidai m uhtazab” deb atalgan. Qasida, odatda, g‘azalga 
xos qofiya tartibida (a-a, b-a, v-a kabi) yozilgan. Ammo taxallussiz.
XX 
a sr o ‘zbek adabiyotida  m u m to z  poeziyaga  xos aruzd a  yozilgan t o ‘la 
m a ’nodagi qasida janri  rivoj topm agan.  Hozirgi zamonning qasida deb ataluvchi 
barm oq vaznida tarkib topgan ayrim namunalarida esa,  odatda, xalqning buyuk 
arboblari,  qah ram o n lari, o na V atan u lu g ‘lanadi.  Erkin Vohidovning aruzda, 
ramali  m u sam m ani  m ahzuf vaznidagi  “0 ‘zbegim” qasidasini eslash m um kin. 
Vazni:
- V - / -   V - / -   V - / -   V - /
E legiya  va  m arsiya.  M uayyan  noxush  hodisa  tufayli  yozilgan,  kishilar 
q albida tu g ‘ilgan  qayg‘u  va alam ni  ifodalovchi  lirik  sh e’r G 'a rb  adabiyotida 
elegiya deb ataladi.
Q a d im d a elegiya ko‘pincha biron  yaqin kishining vafoti  m unosabati bilan 
yozilgan  m o tam  q o ‘shiqlari shaklida yuzaga kelgan.  Keyinchalik u, um um an, 
inson qalbidagi azobli,  hazin tuyg‘ulam i ifodalovchi she’r namunasiga aylangan. 
K o‘z  yo shlariga,  m usibatli,  hazin  kechinm alarga  katta  aham iyat  beruvchi 
sen tim en talizm   adabiyotidagi va  rom antizm  usulidagi  elegiya  birm u nch a tez 
rivojlangan.
Sharq adabiyotida elegiyaga marsiya janri juda yaqin turadi.  Marsiya ko‘pincha 
biror m ashh ur kishining vafoti m unosabati bilan tug‘ilgan va alam ni ifodalovchi 
she’m ing qadim gi nam una bo‘lmish  M ahm ud Koshg'ariyning “ Devonu lug'atit

---

tu rk ” kitobi  orqali bizgacha yetib kelgan.  Alp  E r T o ‘nga (Afrosiyob)  haqidagi 
bu n d an   2600 yil  oldin yuzaga kelgan  m arsiya saqlanib qolgan.
Elegiya ham ,  marsiya ham   m ustaqil janrlardir.
Y ozm a adabiyotda, jum iadan,  o ‘zbek, tojik va boshqa q ardosh xalqlam ing 
m um toz poeziyasida biror m ashhur kishining vafoti  m unosabati bilan  marsiya 
yozish  rasm bo'lgan.  Chunonchi,  Navoiy ustozi va piri A bdurahm on Jom iyning 
vafoti  m unosabati bilan katta marsiya yozgan. Navoiyning vafotiga X ondam ir, 
M avlono Sohib D oro  marsiyalar bitganlar.  X ondam ir o ‘z m arsiyasida Navoiy 
vafoti m unosabati bilan  xalq boshiga tushgan  musibatni quyidagicha  ifodalaydi:
0 ‘limidin  har b ir uyga  tushdi  m otam ,
Favti uchun  h a r b u rc h ak d an  chiqdi  fig‘o n ,
T em ir bo'lsa,  to sh  b o 'ls a  ham  b ag‘ri y on di,
Bu dahshatli  m u sib atn i bilgan ham on.
(Muinzoda taijimasi).
XX 
asr  o 'z b e k   adabiyotida  h a m   ju d a   kam   b o ‘lsa-da,  a h y o n -a h y o n d a  
m arsiyalar mavjud.  Ularda  ko‘p in c h a  qanday dir xalq arbobi  yoki q ahram on i 
vafoti tufayli  kishilar boshiga tushgan  tashvish va g ‘am lar ifo d alan g an .  Lekin 
bu asarlarda  aza va g ‘am bilan b ir q a to rd a  o ‘sha q a h ra m o n la r yoki  arb ob lar 
insoniyatning  ulug‘  maqsadlari va xalq  ishi yo'lida halok b o ‘lganligiga alohida 
u rg £u berilib,  kishilarni  ruhlantiruvchi g ‘oyalar ilgari suriladi.  B uning yorqin 
dalili sifatida  Ham zaning  “Tursunoy m arsiyasi” asaridagi  quyidagi m isralam i 
eslash  m um kin:
Menga motam tutib qora boglam ang,
Teng-u to'shim   nozik bag'rin doglam an g!
Tursunoydek yovuq seving, singillar,
T o'kis bilim  k o ‘rm ay turm ush chog'lam ang!
Sog‘in g an larso ‘rsa:  aldab yupating,
M endan salom   aytib,  ko‘nglin quvonting!
Hajiquldek yovuz yurak yotlami
Yosh tu rm u sh d an , yoshlar,  quvlab y o ‘qoting!
F.pitafiya va tarix.  G 'arbda vafot  etgan kishining qabrida yozib qoldirilgan 
she’riy m atnlar epitafiya deb atalgan.
S harqda ham  m arhum lam ing qabriga sh e’riy m atn yozish va shu yo ‘l  bilan 
uning xotirasini abadiylashtirishga  intilish hollari ko‘p uchraydi.  B uning misoli 
sifatida adabiyotning obida janriga kiruvchi 0 ‘rxun-Enasoy yodgorliklari Bilka- 
Q oon va  Kultegin  qabr toshlaridagi  yozuvlarni  ko‘rsatish  m um k in.

---

Epitafiyalarda ko‘pincha  m arhum ning yashagan vaqti, yaxshi fazilatlari va 
kishilarning,  xususan,  shoim ing  unga bo'lgan  m unosabati  k o krsatilgan.
Epitafiyaga o ‘zbek m um loz adabiyotidagi tarix janri m a’lum  darajada yaqin 
tu ra d i.  S h e’riy tarixlar,  o d a td a ,  m uayyan  hodisa yoki b iro n   kishining  o ‘]imi 
m u n o sab ati  bilan  yozilgan.  U la r  faqatgina  qabr  toshlariga  yozilishi  shart 
b o im a g a n .  T arixda  m uayyan  v o q ea  yuz bergan  yoki  biro n   kishining  vafoti 
so d ir b o ig a n  yil  ifodalangan.  V oqeaning yili kokpincha ochiq aytilmay,  abjad 
usuli  b ilan   m uam m o  tarzida  berilgan.  Arab  alfavitidagi  h a r  b ir  h a rf biron 
sonni  h am  bildiradi.  H arflarning  soni abjad  hisobi deb yuritiladigan jadvalda 
ifo d alan g an   b o ‘lib,  uning y o rd a m id a har bir so‘z q an day m iqdordagi  songa 
ten g lig in i aniqlash  m um kin.
0 ‘zbek tilida yozilgan tarixning misolini biz Alisher Navoiyning  “M ahbub 
u l-q u lu b ”  asarida uchratam iz.  S h o ir asarning yozilgan  yilini quyidagi tarixda 
m a ’lum  qiladi:
Bu nom ag‘akim  lisonim o ‘ldi qoyil,
Kilkim tili  h a r n av’  el  ishiga noqil.
Tarixi  chu  xush  lafzidin  o ‘ldi  hosil,
H ar  kim  o ‘qusa,  ilohi,  o ig 'a y  xushdil.
D e m a k ,  sh o ir  asarning  yozilish  yilini  arab  yozuvidagi  “ xush”  so ‘zining 
harflari  raqam larining  yig‘indisi  vositasida  ifodalangan.  Jadvalga  ko‘ra,  “x” 
harfi  600 ga,  “vov”  harfi  6 ga,  “s h ”  harfi  esa  300 ga teng.  B ularni bir-biriga 
q o ‘shsak.  yiqindi 906 ga teng b o la d i.  D em ak,  “M ahbub u l-q u lu b ”  asari 906 
hijriy yilda yozilgan.  Muayyan hijriy yilning qaysi milodiy yilga to ‘g‘ri kelishini 
an iq la sh   u c h u n   u ning  ra q am i  avval  33  ga  b o iin a d i,  keyin  b o lin m a  
b o ‘linuvchidan  ayriladi va hosil  b o ‘lgan  ayirmaga  622 q o ‘shiladi. Agar 906 ni 
33  b o is a k ,  28  chiqadi,  906  d an   28  ni  ayirsak,  878  chiqadi.  878  ga  622  ni 
qo‘shganim izda esa yig‘indi  1500 ga teng bo'ladi.  Demak, “ M ahbub ul-qulub” 
asari  m ilodiy  1500-yilda yozilgan.
M uam m o, muvashshah va chiston.  M uam m o o ‘zbek m um toz adabiyotidagi 
lirik ja n rla rd a n   biri.  U  poetik  o ‘yin  tarzida bitilgan  b ir  (b a ’zan  ikki)  baytli 
sh e ’r b o ‘lib,  unda b iro rs o ‘z,  ko‘p in ch a,  atoqli otning harflari  yashiringan va 
shunga ishora qilingan b o ‘ladi,  “yashirin” so‘z shoirning turli-tum an  ishoralari 
(m a ’n odosh yoki shakldosh so kzlarni topib olish, bir tildagi so ‘zning ikkinchi 
b ir tildagi  m uqobilini q o lla s h ,  so ‘zlardagi m a’lum  harflarni tizib yangi so‘z 
yasash,  abjad  hisobini ishlatib,  raqam lar  yordamida so kz tuzish va boshqalar) 
orqali topiladi.

---

Shoirlar m uam m o usulidan boshqajanrdagi asarlarida ham  foydalanganlar. 
N avoiyning  “ F arb o d   va  Shirin”  d o s to n id a   F a rh o d   n om in i  m u a m m o   y o ‘li 
bilan izohlash orqali  qahram onning sifatlari va hayot yo ‘liga ishora qilinadi:
Jam olidin  ko‘rin g ach   farri shohi.
Bu fardin  yorudi  m a h  to  bam ohi.
Q o ‘yub yuz h im m a tu   iqbolu,  davlat,
H am   ul  far soyasidin  to p ti  ziynal...
Anga faizona Farxod ism qo‘ydi,
Hurufi  m a’xazin b esh qism  q o ‘ydi.
Firoqu,  rashku,  h ajru   oh  ila  dard 
Biror harf ibtid o d in   aylabon fard.
Bu parch ad a  Farhod so'ziga ikki xil  izoh berilgan: b irin ch id an ,  “ F a rh o d ” 
so ‘zi  “ farri  sh o h i”  (“shohlik  n u ri”)  d an   “ fa r”ni,  “h im m a t” ,  “ iq b o l”  va 
“davlat” so'zlarining arab yozuvidagi birinchi liarfini olib,  ketm a-ket yozishdan 
hosil  bo'Igan;  ikkinchidan,  “ F a rh o d ” s o ‘zi “ firoq” ,  “ rashk” ,  “o h ” va “d a rd ” 
so'zlarining birinchi  harflari arab  yozuvi orqali  k etm a-k et joy lashtirilishidan  
kelib chiqadi.
M isollardan  m uam m oning  ju d a   m urak k ab   ja n r   ekanligi  ay o n   b o la d i. 
M uam m o bitish va muamm o yechish atroflicha bilim ni,  hoziijavoblik va uzoq 
m ashq  qilishni  talab  e ta re d i.  Jo m iy   va  N av o iy   kabi  b u y uk  sh o irla r ham   bu 
ja n r  bilan  shug‘ullanib,  shuhrat  q o z o n g a n   edilar.  M u am m o   h a q id a   Bodiy 
Tabriziy, Sharafiddin Ali Yazdiy,  Jom iy, N avoiy va boshqalar m axsus risolalar 
yozgan edi.
Muayyan so‘zni harflar vosKasida yuzaga chiqarish o ‘zbek m um loz lirikasidagi 
muvashshah janriga ham xos,  M uvashshahda qandaydir so‘z,  ko ‘p in cha kishilar 
nom i,  b a y tla ry o k i  m isralam ing  b irin ch i  harflarini  k etm a-k et  yozish  orqali 
keltirib chiqariladi.  Faqat  m um toz adabiyotdagina em as, balki  XX asr o ‘zbek 
adabiyotida ham  muvashshah n am unalari mavjud.  Shoir U yg‘u n n in g  “ Q ilm a” 
radifli  sh e’ri zam onavjy m uvashshah  nam unasidir.
Tark etm a nazokatni,  xulqingga jafo qilma,
Izzatni berib eiga,  b eh u d a safo qilma.
Um ringni xarob etm a o ‘tkuchi havas birlan,
Ishq, boshqa, havas b o sh q a — bu yo‘lda xato qilm a.

---

Ruxsori g o ‘zalla rla o d o b -u  ilm lozim,
Insoniy kam olotni husningga bino qilma.
Sen  nozi m uhabbatsan, gulshandaguli ra ’no,
Ishqingni ko‘c h a -k o ‘yda yurguchi gado qilma.
Uyg‘ondi cham anlarda,  chok etdi yaqo bulbul,
K uydirm a u  shaydoni, bas endi  navo qilma.
N oz etm a,  sadoqatlik oshiqqa tarahhum  qil,
K o‘ngliga g ‘araz to ‘lgan  nomardga imo qilma.
Odobi go‘zallam ing san ’atda topar ravnaq,
S an’atga xilof ishni  m hingga g‘izo qilma.
Yod ayla gahi, U y g ‘u n  ismingni bayon etdi,
S he’rigaqilib m aijo n ,  sen ungajafo qilma.
Bu sh e ’rdagi baytlam ing birinchi tovushlari  ketm a-ket tuzilsa,  “Tursunoy” 
s o ‘zi  kelib  chiqadi.  M azkur  m iso ld an   ayon  b o ‘ladiki,  m uvashshah jan rid a 
ham   m u h im   fikrlarni,  ax lo q iy -ta’lim iy g'oyalam i,  kim gadir b o 'lg an  ehtirom  
va h u rm atn i ifodalash m um kin.
M u a m m o  va  m uvashshahga  o ‘zbek  m um toz adabiyotidagi  chiston janri 
m a ’lum  darajada yaqin turadi.  A gar m uam m oda biron so‘z baytdagi m uayyan 
h a rfla rd a n   keltirib  chiqarilsa,  c h isto n d a   xuddi  xalq topishm oqlaridagi  kabi 
q a n d a y d ir  narsa  haqidagi  ta s a w u r   asar  m azm uni  tah lili.  tavsifi  orqali 
ifo d a la n a d i.  C h isto n d a  n arsa  n o m i  aniq  aytilm asdan,  m ohiyati,  aytim  
xususiyatlari obrazli tarzda ko'rsatilib, u  haqda tasaw u r tug‘diriladi.  Masalan, 
O gah iy n in g   quyidagi  chistonini  o ‘qigandan  keyin  kiiobxon  ko ‘z  o ‘ngida 
beixtiyor tanga gavdalanadi:
U1  na dilbarkim ,  ta n i siym in o'lub,
Badryanglig*  su ra t-u   siymosidur.
Xat bitub ikki yuzida sarbasar,
Ziynat afzoiy ruhi zebosidur.
Jussai tirnog‘  yuzi yanglig‘  kichik,
Lek ulug'Iar ishqning  rasvosidur.
Vaslini  istab jah o n  bozorida,
O lam  ahli boshida savdosidur.
H a faqiru,  ham  g ‘an i devonasi,

---

H am  q ari-yu, ham  yigit shaydosidur.
Topsa h ar ad n o  visolin  nogahon,
E ’tibor ichra ulus a’losidur.
Yetsa h ar a’log'a gar hajri oning,
Jum la ad n o  xalqning adnosidur.
T opm asa g a r iltifotin  h a r kishi,
X ordur garchi jahon donosidur.
Bu misoldan ayon bo‘ladiki, yirik shoirlarchiston jan rid a ham  o ‘z davrlaridagi 
hayotning m uhim  ijtimoiy m asalalarini, ziddiyatlarini,  illatlarini  aks ettirishga 
va kishilar e ’tiborini  ularga jalb etishga intilganlar.  X u d d i sh u nd ay intilishni 
Uvaysiyning an o r haqida tasaw u rb eru v c h i  chisto nida h am  k o ‘rish  m um kin.
Bu  she’rda turli vositalar yordam ida an o r haqida tu sh u n ch a berilishi bilan 
b ir  qatord a  shoira  yashagan  davridagi  ayo llam in g   o g ‘ir va  n o c h o r ahvoliga 
ishora ham  seziladi.
M ushoira  va  shiru  sh ak a r.  “ M ushoira"  so 'z i  sh o irla m in g   aytishuvini  va 
aytishuv davomida  musobaqalashuvini anglatadi.  She’r aytish va musobaqalashish 
jarayonida o ‘zbek m um toz adabiyotida mushoira janri shakllangan.  Bu janrdagi 
asarlarda  aw al  b ir sh o ir b ir bayt  s h e ’r aytsa,  ik kinch i  sh o ir  un in g  fikrlarini 
davom   ettirib va  rivojlantirib,  navbatdagi  b aytn i  t o ‘qiydi.  O d a td a ,  birin chi 
baytdagi qofiya va radifni saqlagan  holda navbatm a-navbat baytlar aytilaveradi. 
Natijada g‘azal shaklidagi yaxlit asar vujudga keladi.  Bunday asam ing nam unasi 
sifatida shoir  Fazliy bilan  M ahzunaning m ushoirasini  k o 'rsatish  m um kin:
Fazliy:
Yuz ofarin so ‘zingga lubbi lubob k o ‘rm ay,
Arzi jam ol etarm u oyina ob ko‘rm ay.
Mahzuna:
K im dan  c h iq a rb u   so‘zlar bahri  kabob  k o ‘rm ay,
G an j o ‘lm agay m uyassar holin  xarob  k o ‘rmay.
Fazliy:
Masturayi suxang‘a p o ‘shidalig‘  m unosib,
M a’ni arusini bas,  m en  beniqob k o ‘rm ay.
Mahzuna:
Yo‘q ayb so ‘zlarimni, g a rb o 'lm a s a   m uaddab,
Andoqki o ‘t ko‘kargay hech  ofto b  k o ‘rm ay.

---

Fazliy:
M aygun labing hadisi  mast  etti g ‘oyibona.
Kayfiyat  o 'ld i  zohir jom i  sh arob  ko'rm ay.
Mahzuna:
B ir vajh buki t a ’bim   xom  asram ish  zam ona,
C h arx i sipehrdin  ul  hech  p ec h -u   to b  ko‘rmay.
Fazliy:
M u ndoqki nuqtadonsen,  kim erdi ustoding,
O y  kabi  n u r qilmas,  to   oflob  k o ‘rmay.
Mahzuna:
K o ‘p   n arh la r  yig‘ilsa  daryoyi  n u r  d u r o ‘lgay,
Um   ahlidin  bu  miskin  bir shayh-u  shob  ko ‘rmay.
Fazliy:
B ir nukta ayla zohir,  Fazliyni q o ‘ym a m ahzun,
T o  ketm ayin  N am angan  sendin javob ko‘rniay.
Mahzuna:
B aytul-xazan  ichinda uzlat  tutub bu  M ahzun,
F azli  ilohidur bu,  yo‘qsa kitob ko‘rmay.
M ushoirajanri,  fikr-tuyg‘ularda izchillikni saqlab borish, baytlami muayyan 
qofiya va  ra d if za m in ig a   qurish  zarur b o ‘lganligi  sababli,  shoirlardan  k atta 
m ah o ratn i,  bilim ni,  hoziijavoblikni lalab  qilgan.
M um toz adabiyotda  ikki yo undan ortiq tilda yozilgan asarlar ham  uchraydi. 
0 ‘zida ikki  til  u n su rla rin i birlashtirgan  lirik sh e ’r shiru  shakar d eb  atalgan. 
B unday  asar  n a m u n a la ri  xalq lar  o ‘rtasidagi  iq tiso diy-m adaniy  alo q ala r 
zaminida vujudga kelgan.  Shiru shakar mumtoz adabiyotimizda ko‘proq o ‘zbek 
va tojik tillarida bitilgan. Tojikcha  “shir” so‘zi “sut” degan  m a’noni anglatadi. 
D em ak,  “ shiru  s h a k a r”  deyilganda, sut  bilan  shakarning  q o ‘shilishi  k o ‘zda 
tutiladi. XV asrdan  ikki yo undan ortiq til unsurlari qo ‘shib yozilgan asarlam i 
“shiru shakar”  deb atay boshlaganlar. 0 ‘sha davrshoiri Yusuf Amiriy “C hog‘ir 
va  Bang niunozarasi”  ni tasvirlar ekan,  ular o ‘rtasidagi yaqinlik,  hamjihatlikni 
t a ’riflash u c h u n   sut  b ilan   shakarning  q o'shilishidagi yoqim lilik fazilatidan  
foydalanadi:
Shiru  shakartek b in  birlan qarin,
H am sab aq u ,  ham nafasi,  ham nishin.

---

Shiru  shakarda,  o d a td a ,  b ir  m isra  tojik  tilida  b erilsa,  ikkinchisi  o ‘zbek 
tilida yozilgan.  Misol sifatida A bdurahm on Jom iydan boshqa  shunday taxallusli 
shoim iki  d eb taxm in  qilinayotgan  quyidagi sh e ’m i  k eltirish   m um kin:
Ey labat  purxandau  chashm i sayohat  m ast  xob,
Ikki zulfing orasida oy yuzingdur oftob.
M asti may  m ekunand ro ‘yi turo g ‘arqi araq ,
B oda ichsang,  to ‘kilur ikki qizil  yuzdin g ulob .
Bul  havas d a r bazm i  vaslat  m ah ram u ,  m a n   n om u m id.
Toleyim   shu ld ir m en in g  baxtim   zab u n ,  h o lim   xarob...
(F ors-tojik tilidagi  m isralar m azm uni:  ey labi k u lg u d an   d oim  ochiq, qora 
k o ‘zlaring  uyqu  bilan  m ast,  m ayning  mastligi  sen in g   yu zin gn i  terga g 'a rq  
qildi, beqarorlar vasling bazm iga yaqinu  m en  esa n o u m id m a n ).
Bir misraning o ‘zida  ham  tojikcha,  ham  o ‘zbekcha so ‘zlar ishlatib yozilgan 
shiru  shakar  ham   bo 'lgan:
Furqating c h o 'lin d a  h a r b ir y o ‘1 uza o 'tr u b  k o ‘z o ‘m ,
Aytti tojiklar tilincha kim ni ko'rsa:  “X oja o b ”
(Lutfiy).
A rabch a-o 'zb ek ch a  so ‘zlar  q o 'sh ilib   yozilgan  sh iru   sh ak a rlar  ham   k o‘p 
bo‘lgan.  Misol sifatida Navoiy g'azallaridan birining birinchi va oxirgi baytlarini 
eslash  m um kin:
Ashraqat m ing aksi  sham sil-qa’si an v o ru l-x u d o ,
Yor aksin  m ayda  ko‘r,  d eb jom din  chiq di sado.
Tashna lab o ‘lm a,  N avoiy,  chun azal soqiysidin,
“ Ishrabu yo  ayyuh al-atsh o n ”  kelur h a r d a m   nido.
(M atla’dagi arabcha m israning m azm uni: kosa quyoshning aksidan hidoyat 
nurlari chiqib taraldi.  M aqta’ning ikkinchi misrasidagi arabch a so'zlar m a’nosi: 
“ Ey tashnalar,  ichinglar”).
Shiru shakarda faqat  m isralar em as,  balki turli  tild a  yozilgan  b utun -b utu n 
b an d lar ham  o ‘rin alm ashinib turishi hollari uchraydi.  G o h id a  shiru shakarlar 
uch xil  unsurlar, xususan, arabcha, tojikcha, o ‘zbekcha s o ‘zlaro rq ali yozilgan. 
U la r “shahdu shiru  shakar” d eb  atalgan.  B unga m isol  sifatid a xalq o 'rta sid a 
m ash h u r b o 'lib   ketgan  b ir ashulaning  m isralarini  k eltirish   kerak:
A robiyguftaam arar,  ba fotsiy guftaam  q addai,
Ba turkiy so ‘zlasam , b o ‘yung ch am an d a sabzazor o ‘lsun.

---

A robiy guftaam vajhat, b a forsiy guftaam ro ‘yat,
Ba turkiy so ‘zlasam ,  yuzing xaloyiq intizor o'Isun.
A robiy guftaam hojib va forsiy guftaam abro‘,
Ba turkiy so‘zlasam  qoshing,  kam oni  xalqador o ‘lsun...
Shiru shakardagi  misralaming biri ikkinchisining taijimasi sifatida kelmaydi.
X V III 
va  X IX   asrlarda jiddiy  shiru  shakarlar qatoriga  an chag in a  hajviy 
tip d ag ila r  h a m   q o ‘shiladi.X ususan,  M ah m u r  vaM uqim iy  singari  shoirlar 
ijodida hajviy shiru shakarlar katta o ‘rin tutadi.  M axm ur o ‘z davrining illatlarini 
fosh etuvchi hajviy shiru shakarlaridan birida X o‘ja   M ir Asad degan  bir shaxs 
haqida fikr yuritadi.  M ir Asad shunday g ‘alati xo‘jaki, gapirganda, odam lam ing 
bolalari va xotinlarini haqorat qilmasdan so‘zini tugatolmaydi.  “ Manbayi jahlu, 
makoni g ‘az a b -u , xilvati javr” ,  “vujudi sitam -u, jismi jafo ”dan iborat b o ig a n  
bu badnom  shaxsning uyiga shoir yaqinlashayotib,  “vovaylo” ovozini eshitadi. 
“N a ’ra -u ,  g u lg u ln -u ,  oh  Asad,  voy  d arig“ ‘  lam in g  boisi  n im ada  ekanini 
so‘raganda,  o h   uruvchilardan biri deydi:
G u ft:  ey shoiri  M axm ur tu ro   nest xabar,
X o 'ja m   A m ir Asad  shud  zi  fano so‘yi baqo.
D edi: ey hayrati go‘yo senga yetm adi xabar,
X o ‘ja m iz  qildi fano  mulkidin  ohangi baqo...
M axm ur b u   hajviyada  ishlatgan  shiru shakar s a n ’ati  uchun  xos belgi  h ar 
m israda  yangi  fikrni  ifodalash  baro barida  tojikcha  m isralarni  o ‘zbek  tilida 
takrorlashdir.  Lekin u  so‘zm a-so‘z la k r o rb o ‘lmay, boshqacha uslubda,  boshqa 
xil t a ’b irlar y o rd am id a  erishilgan  m azm uniy takrordir.
Muqimiy boshqacha siyosiy-tarixiy sharoitda yashadi.  Muqimiy poeziyasining 
xalqchillik  ruhi  ilg‘o r  rus  ijtim oiy  tafakkurining  t a ’sirida,  zulm ga  qarshi 
norozilikning k u ch ay ib  borishi bilan  bo g ‘liq  holda teranlashdi.  Rus  so ‘zlari 
uning she’rlariga rus madaniyati va tilining ta’sirida kirib keldi.  Shoir “Maskovchi 
boy ta ’rifida”  n o m li  hajviyada savdogarchilik bilan shug‘ullanib,  M oskvaga 
qatnag an,  keyin  sinib  sharm anda  b o ig a n   H o dixo ‘ja  eshon  ustidan  kuladi. 
H odixo‘ja   o ‘z   zavodidagi  ishchilar  qochib  keta  bergach,  korxonasini  rus 
savdogariga ijaraga q o ‘yadi.  U ham  jonidan to ‘ygan ishchilami ishlatolmaydi:
C h iq ib  qochti bir-bir ham m a m ardikor,
K upes qoldi bu sirga hayron-u zor.
T o p ib  m ardikom i  “seychasyuring” ,
“ P ojalista,  —  d er edi,  —  em di  tu rin g ” .
D u bora yana bordi bir ishga shul,
S o ‘kib:  “ net,  —  dedi,  —  kelm a,  durrak,  poshyol” .

---

R usch a-o‘zbekcha aralash shiru  sh ak a rlar  H am za  H akim zoda va b o sh q a  
shoirlar ijodida ham  uchraydi. H am zaning “T o ‘qindi  y o 'ld a” she’ri shu ja n rd a  
yozilgan.
Shiru shakaryozish  a n ’anasi o ‘zbek  sh e’riyatida  m a’lum   darajada d a v o m  
ettirildi.  Yangi  shiru shakarlam ing  m ualliflari  qardosh  xalqlardan  b irin in g  
tilidagi  so‘z va  iboralarni jalb etish y o ‘1i b ila n   o ‘sha xalqqa boMgan  d o ‘stlik, 
birodarlik hislarini,  fikriy yaqinlikni,  sam im iy atn i  ifodalaydilar.  S h o ir A m in  
U m ariy  1935-yili  S adriddin  Ayniy  yubileyi  m u nosab ati  bilan  “ S a n ’a tk o r ” 
deb ataJgan shiru shakar yozib,  qardoshlik tu y g ‘ularini ifodalashda to jik c h a va 
o ‘zbekcha so'zlarni quyidagicha ishlatgan edi:
S ubhu shorn doim  shunidam   “ D o x u n d a ” ,  “Q ullar”  o h in i,
Sad azob,  sallak sitam  to 'sg a n   u la m in g  ruhini.
H urm ati  bisyor ila  m aq tay  u la r ham rohini,
Z indabod  ustod, senga b o ‘lsin  yurak she’riyati.
D ram a-ad ab iy o tn in g  gultoji.  U n d a   d ra m a tu rg g a  nisbatan  tashqi  v o q e a - 
hodisalar,  hayoiiy m asalalar ishtirok etuvchi shaxslarning o ‘z - o ‘zini n a m o y o n  
qilishi vositasida aks ettiriladi.
A dabiyotning boshqa  ikki turiga xos belgilar dram ada shu tarzda  ch a tish ib  
ketishini  epik va  lirik ibtido o ‘zaro q o ‘shiluvining aynan  o ‘zi d e b  tu s h u n is h  
m um kin  em as.  B unday q o ‘shiluv n atijasid a  d ra m a   em as, lirik-epik  p o e z iy a  
yuzaga keladi.  U n d a  voqealarning epik tasviri bilan  shoir fikr-tuyg‘u la rin in g  
lirik ifodasi birlashib ketgan bo‘ladi.  D ra m a  b ir q ato r o ‘ziga xos xususiyatlarga 
ega b o iib , ulam ing eng muhimlarini ko‘rib o ‘lm oq  zarur.  Bu xususiyatlarning 
biri  sh undan  iboratki,  drarnaga  asos boMgan  h arak at  m azkur turga  m a n s u b  
asarlarda  d ra m a iik  tarzda,  ya’ni  keskinlik,  o ‘tkirlik,  q aram a-q a rsh ilik   kasb 
etgan holda rivojlanib boradi.
H ar qanday hodisa ham  dramatik bolvem iaydi va shunga ko‘ra dram a sujctiga 
kiravem iaydi.  Q ayd  qilinishicha,  d ra m a tiz m   faqat  suhbatda  e m a s ,  balk i 
gapiruvch ilam ing  bir-biriga  nisbatan  h a ra k a tid a d ir,  m asalan,  ikki  k ish i  bir 
nim a to ‘g‘risida bahslashsa, bu yerda faqat  d ra m a em as, balki d ra m a tik   u n su r 
ham   yo‘q:  a m m o  bahslashuvchilar b ir-b irid a n   ruh ning  zaif qillarini  c h e rtib  
qo‘yishga qanday bo'lm asin biron to m o n in i bosib qo'yishga yoki ustun  chiqish 
uchun, bir-birlarining urinsalar va bu  narsa orqali  ulam ing xarakterlari  ochilsa, 
nihoyat, bahslashuv ulam i bir-birlariga  nisbatan yangi m unosabatda  b o ‘lishga 
m ajbur qilsa -  bu  narsa drama deb atalishi  m um kin.  M asalan,  ishlab ch iq arish 
jarayonlariga qandaydir yangilik kiritish to ‘g ‘risida ikki m uhandis orasida suhbat 
borsa,  u n d a  dram atik  unsur bo'lishi  h a m ,  b o ‘lmasligi  ham   m u m k in .  A garda 
suhbat so f texnik hisoblashlardan  va  m u lohazalardangin a iborat b o ‘lsa,  u n d a

---

d ra m a tiz m   b o lm a y d i.  A gar  suhbat  qizg‘in  m u n o zara  tusini  olib,  u nda 
so'zlovch ilarn ing   ijtim oiy-siyosiy  pozitsiyalari,  ishlab  chiqarish  masalasini 
hal  etishda qanday m a ’naviy (ahloqiy) zam inlardan  kelib chiqayotganliklari 
ko‘rinibtursa, dramatizm yaqqol ko‘zga tashlanadi. Chunki bunday munozarada 
tu rli  fikrlar,  qarashlar  o 'z a r o   to 'q n ash ad i  va  o*tkirlik,  keskinlik,  ziddiyal 
y uzaga  keladi. Asqad  M u x to rn in g   “S am andar”  d ram asida  S am and ar bilan 
U baydulla  Hamidovich o ‘rtasida yangi stanok haqida b o lib  o ‘tgan suhbatlarda 
sh u n d ay   keskinlikni,  o ‘tk irlik n i,  fikrlar to ‘qnashuvini  k o‘rish  m um kin.
Agar epik asarlarda b u n d a y  dram atik jihatlar ayrim   o ‘rinlardagina k o‘zga 
tashlansa,  d ram ad au lar,  o d atd a,  h arb irsah n ad a ,  ko‘rinishda mavjud b o la d i. 
D ra m a n in g   m azkur belgisidan  uning  ikkinchi  xususiyati  kelib  chiqadi.  Bu 
xususiyat shundan iboratki,  d ram ad a muayyan harakat birligi hukm ron bo ‘ladi.
Albatta,  harakat birligi  poeziyaning boshqa turlarida ham   mavjud,  chunki 
usiz asami g'oyaviy-badiiyjihatdan bir butun, yaxlit,  m ukam m al holga keltirish 
m um kin emas. Agar harakat  birligi bo‘lmasa, asar alohida-alohida parchalarga 
b o ‘linib  ketadi va  uni  “ a sa r”  d e b  atash  mum kin  b o 'lm a v   qoladi.  Agar epik 
a s a r yozadigan  yozuvchi o ‘z  a sa rin in g g 'o y a va  m avzusini  k o ‘p  to m o n lam a 
yoritishga intilib, o ‘zaro bog‘langan va oqibat-natijasida dolzaib fikmi ifodalashga 
x izm at  qiladigan  b ir  n e c h a   hayo tiy  m uam m oni  k o ‘tarib   chiqishi  m um kin 
b o 'ls a ,  dram aturg  im koniyatlari  dram atik  asarning  q a t’iy  raqam lari  bilan 
m a ’lum darajada cheklangan b o ‘ladi. “ Soddalik,  u qadar m urakkab emaslik va 
h a ra k a t  birligi  (asosiy  g ‘o y a n in g   birligi  m a ’n o s id a )-d ra m a n in g   asosiy 
shartlaridan biri bo‘lishi lozim ;  u n d a hamma narsa bir maqsadga, bir m o‘ljalga 
q a ra b  yo‘nalishi kerak” .  B unga iq ro rb o ‘lmoq uchun  L.N.  Tolstoyning “Anna 
K a re n in a ”,  O ybekning  “ Q u tlu g ‘  q o n ”,  Asqad  M uxtorning  “C h in o r” ,  Said 
A hm ad n in g  “ U fq” ,  Odil Y oqubovning  “ Ulug‘bek xazinasi”  rom anlari bilan 
u la r   negizida  tayyorlangan  spektakllarni  taqqoslab  k o ‘rish  m um kin.  Bu 
spektakllarda rom anlam ing ayrim  sujet chiziqlari  m ag‘zigina qoldirilib,  aslida 
u lam ing rivojigina ko‘nsatilgan.
M a’lum ki,  L.N.  Tolstoy “A n n a  Karenina” rom anida o ‘z e ’tiborini oilaviy 
m u n o sab atlarta lq in ig a q aratg an   edi.  U o ‘zoldiga hu km ron  sinflar doirasida 
o ila n in g   buzilishi  va  inqiro zg a  yuz  tutishini  ham da  ch in akam   xalq  hayoti 
risoladag idek oilaviy  m u n o sa b a tla r rivoji  uchun  zam in   ekanini  ko'rsatishni 
m u h im  maqsad qilib qo 'y g an   edi.  Shunga ko‘ra,  Tolstoy hukm ron  doiralarda 
o ila  inqirozining tu rli-tu m a n   ko'rinishlarini,  xalq tajribasiga va qarashlariga 
ta y a n g a n   kishilar orasidagi  ra n g -b ara n g  soglom  oilaviy m unosabatlarni aks 
e t ti r g a n .  B ir  to m o n d a n ,  ro m a n d a   k itobxon   k o ‘z  o ‘n g id a   B etsi  va 
P u sh k ev ich lam in g   p in h o n iy   tubanligi,  O blonskiyning  sevgi  m ojarolari, 
L vovlar oilasidagi tarb iy an in g   buzuqligi vabirin ch i  o ‘rin da  A nna  K arenina 
fojiasi  gavdalantiriladi.  Ik k in ch i  tom o n d an ,  Levin  oilasi  m isolida  yozuvchi

---

oilaviy m unosabatlar muammosini o ‘z nuqtayi  nazariga, qarashlariga  m uvofiq 
holda talqin  etgan edi.
A gar  T o ls to y   s a n a b   o 'tilg a n   h o la t la r n i n g   o 'z in i  ta s v irla sh   b i l a n  
cheklangand a,  u lam i  dram atik  harakat  birligi  doirasiga  sig'dirish  m u m k in  
b o ‘lar edi.  B iroq  T olstoy niuam m o  bilan  b o g 'liq   hold a  ro n ianda h a y o tn in g  
m ohiyati (N ikolay Levitining oMimi  haqidagi b o b ), o ‘sha davrda k o ‘p chilik ni 
hayajonga solgan  slavyanlar masalasini h a m   yoritgan  edi.
Pyesada  m azkur m asalalar bu qadar keng koMamda va o kzaro aloqadorlikda 
qam rab olinishi  m um kin emas.  Shunga k o ‘ra,  rom an  ruhida  Moskvadagi badiiy 
akadem ik  te a trd a   q o ‘yügan  spektaklda,  aslan  A nn a  K arenina,  V ro n sk iy lar 
bilan bog‘liq  m arkaziy sujet  chizig‘igina qoldirilgan.
Voqea-hodisalar dramada xuddi hozim ing o ‘zida bolayotgandek ko ‘rsatilishi 
lining  u ch in ch i  xususiyati  hisoblanadi.  D ra m   b u tu n ich a  ishtirok  e tu v c h i 
shaxslarning o ‘z - o ‘zini  namoyon qilishi zam iniga qurilganligi sababli d ra m a tik  
harakat tomoshabin ko‘z o ‘ngida hoziming o'zicia sodir bolayotgandek ko‘rinadi, 
shunga  ko‘ra,  d ra m a  poeziyaning  b o sh q a tu rla rig a   nisbatan b a ’zan   k ish ila r 
qalbiga va ongiga kuchliroq ta ’sirko‘rsata oladi.  Bu ta'sim ing qudratini oshirishda 
sahna  m uhim   rol  o ‘ynaydi.  D ram aning  um ri  faqat  sahnada.  S ahnn  u n in g  
obrazlarigaqon va jo n  bag‘ishlashini,  poetik tasvirni ko‘rish va eshitish sezgilari 
bilan uzviy bogManishini alohida ta ’kidlagan edi.  D ram a m azm unini o ch ish d a 
qatnashuvchi shaxslarning so'zlari  va o ‘zaro   m unosabatlari eng za ru r vazifani 
o ‘taydi.  Lekin  m azkur  shaxslar  ijro  e tu v c h i  akterlarn in g  x a tti-h a ra k a tla ri, 
im o-ishoralari  h am  tom oshabinga  k o ‘p  n arsan i  anglatadi.  Izzat S u lto n n in g  
“ lm o n ” dram asida Aziza hech so‘z aytniay,  b ir lugunni ko‘tarib chiqib kctadi. 
Keyinchalik tom oshabin bu  harakatda  k atta  m a ’n o borligini,  ya’ni  A zizaning 
m uhim  bir q o ‘lyozm ani yashirib q o lyg an in i  anglaydi.  D ram ada to m o s h a b in  
ko‘z o ‘ngida  kishilarning jonli so ‘zlashuvi  b ilan   b ir q ato rd a  im o -ish o ra la ri, 
tabassum   va q ahqah alari,  iztirobli  yig‘ilari va  k o ‘z yoshlari  xuddi  h ay o td ag i 
kabi gavdalangandek bo‘ladi. Shunday qilib, dram a sahnasida ziddiyatlar panohida 
rivojlanib  b o ruvchi  harakat  birligini  saq lash ,  qahram o n larn in g   n u tq la ri  va 
im o -ishoralari,  o ‘z - o ‘zlarini  n am o y o n   q ilishlari vositasida hayot  m an za rasi 
hosil etiladi.  Shunga  ko‘ra,  dram a “ h ay o tiy  shakl”  kashf etishning  n ih o y a td a  
katta imkoniyatlariga ega.
Adabiyotning boshqa turlari kabi dram aning ham  tarixiy taraqqiyot jarayonida 
q a to r jan rla ri  va  k o ‘rinishlari  yuzaga  kelgan.  U  jan rla m in g   eng  m u h im la ri 
sifatida tragediya, komediya va dram a ustida alohida to ‘xtab o ‘tish lozim dir.
T ragediya  (fojiaviylik).  T ragediya  d ra m a tik   adabiyotning  en g   m u h im  
janrlaridan biridir.  U  qadimgi y u n o n isto n d a dunyoga kelgan.  M ilo dd an  aw al 
qadim gi  y u n o n   tragediyasi  gullash  d av rin i  boshidan   kechirgan.  Bu  d avrd a 
yunon poeziyasi lirika va eposning ulkan  nam unalariga ega edi.  E p o sd a  keng

---

o ‘rin tutgan  dram atik v o q ea-hod isalar dram a sujetining poydevorini tashkil 
etdi.  S huning  u ch u n   h a m ,  Esxil  o'zining  k atîa  G o m e r  bazm i  iivoqlaridan 
oziqlan ganini aytgan  edi.  L in k   poeziya yutuqlari  (ayniqsa,  Arion va  P ind ar 
muvaffaqiyatlari) esa,  insonning ichki dunyosiga chuqurroq kirib borish  uchun 
sabab tayyorlagan  edi.  0 ‘tm ish   a n ’analari  qadim gi  yunon  dram asi  rivojida 
nihoyatda m uhim vazifani o ‘tadi.  U  epos va lirika sohasidagi ulkan yutuqlarga 
ta y a n a r edi.
Qadimgi yunon tragediyasining ildizlari difiramblarga ham da uzumchilik va 
vinochilik  xudosi  D ionis sharafiga aytiladigan  m arosim   q o ‘shiqlariga  borib 
taq alad i.  Qadim gi  y u n o n   mifologiyasiga  ko‘ra,  D ionis  O lim pdan  uzoq  va 
kishilarga  yaqin  xudo  b o ‘lgan.  U   Zevs bilan  yer ayoli  S em elaning  farzandi 
hisoblangan.  Dionis odam larg a g ‘oyat yaqin turganligi  sababli  kishilar undan 
hayajonlanganlar ham da iztirob va quvonchlarini o ‘z taqdirlariga aloqadordek 
his qilganlar.
Dionis sharafiga qurbonlar keltirish marosimlarida yakkaxon ijrochi-Korifey 
boshchiligida qo‘shiqlar aytilgan.  Korifey  Dionis hayotidagi voqea-hodisalar 
haqida kuylar,  x o re sa ularga  o ‘z  m unosabatini  ifo d alared i.  D ionis sharafiga 
b a g ‘ishlangan  qo‘s h iq la ro ‘z xususiyatiga ko'ra ikki  xil  b o ‘lgan.  U larning bir 
gu ru h id a Korifey D ionisning  iztiroblari va halokati t o ‘g ‘risida kuylar, xor esa 
kishilam ing sevimli xudosi  baxtsizliklariga,  muvaffaqiyatsizliklariga nisbatan 
q ay g ‘uli  m unosabatini  ifo d ala r edi.  Boshqa bir guruh  q o ‘shiqlarda  Korifey 
D ion isn in g  tirilishi va ta n ta n a  qilishi  haqida kuylardi,  xor esa katta quvonch 
b ila n   hayotning  o ‘lim  u stid an   g'alabasini  m adh  etardi.  D ionis  iztiroblari 
h aq id ag i  qayg‘uli  q o ‘shiqlar tragediyaning  kurtaklari  b o l i b   xizm at  qilgan. 
D ionisga bag'ishlangan quvnoq q o ‘shiqlar esa kom ediya va unga yaqin turuv- 
c h i  satrlar dram a uchun  kurtaklik vazifasini o ‘ta r edi.
E ram izdan   aw algi  asrdagi  tragediyaning  gullash  davri  Esxil,  Sofokl  va 
Y e v rip id   singan  antik d u n y o n in g   ulug‘  san’atkorlari  n om i  bilan  b o g liq . 
U la rn in g   tajribasiga  tay an ib ,  qadim gi  Y unonistonning  buyuk  m utafakkiri 
A risto te l  tragediyaga  xos  xususiyatlarni  m ufassal  t a ’riflab  bcrgan  edi. 
T ragediyaning Aristotel  ta ’riflagan b a’zi xususiyatlari o ‘sha davrdayoq uncha 
m u h im  b o ‘lm agan, ayrim lari  keyinchalik ham katta  aham iyat  kasb etm agan 
b o ‘lsa-da, uning muhim ahamiyatlari ulug‘ olim tom onidan to ‘g ‘ri ko‘rsatilgan.
Tragediyani ta ’riflar e k a n , A ristotel, birinchi navbalda,  undagi harakatga 
k o ‘tarinkilik,  yuksaklik  xosligini  alohida  t a ’kidlagan.  K o'tarink i  harakat 
d ey ilg an d a ,  tragediyadagi  h aq iq at  va  adolat,  inson  aqli,  q ud rati,  m a ’naviy 
g o ‘zalligi tantanasini ko‘rsatuvchi voqea-hodisalar ko‘zda tutilar edi. Ko‘tarinki 
harak at  insoniyat baxti  yo'lida o ‘zini beqiyos azob-uqubatlarga du cho r qilgan 
P ro m etey n in g   jasoratini  k o 'rsa tu v ch i  tragediyalarda,  xususan,  Esxilning 
“ Z anjirb and  P rom etey” asarida ko‘zga judayorqin tashlangan.  Lekin  harakat

---

ko‘tarinkiligi  faqat  sh unday  tragediyalargagina  xos  boMmagan.  H a ra k a t 
ko‘tarinkiligini  K litem nestra va  M edeyalam ing jin o iy   ishlarini,  yovuzliklarini 
aks  ettiru v ch i  trag ed iy alard a  ham ,  x u su san ,  E sxilning  “A g a m e m n o n ” , 
Y evripidning  “ M ed ey a”  asarlaridaham  k o ‘rish  m um kin. Jasoratli  P ro m e te y  
obrazi  o ‘z - o ‘zidan  tom oshabinlar  qalb id a  k o ‘tarin k i  his-tuyg‘u lar  uy g ‘o ta r  
edi.  K litem nestra va  M edeya xatti-harakatlari  esa ulam i  dahshatga s o la r edi. 
Biroq tragediyalar davom ida bu q ah ram o n lard an  intiqom ,  qasos olishini  u lar 
oyoqosti  qilgan  ko'tarinkilikning  qayta ta n ta n a s in i  to m oshab in   k o ‘z  o ldig a 
keltirish  uchun   im kon  b erar  edi.
Tragediya faqat harakat ko‘tarinkiligining o ‘zidagina iborat bolm aydi. Aristotel 
fikricha, tragik  harakat tom oshabin  q alb id a q a h ra m o n la r taqdiriga  n isb atan  
qo‘rquv va achinish  hislarini ham  uyg‘o tadi.
C h in d an   h am   Esxilning  “ Z anjirband  P ro m e te y ”  asarini  to m o sh a  qilgan 
odam  qalbida beixtiyor dahshat, achinish va xayrixohlik hislari tu g ‘y o n   uradi. 
Zevs odam lam i o ‘limga  mahkum etgan b ir paytda  Prom etey ulaiga halokatdan 
xalos etuvchi  olov keltirib beradi.  Bu  b ilan   x u d o lar po dshosining g 'a z a b ig a  
d u ch o r  b o ‘ladi.  P rom eteyni  ko‘k ragidan  q o ziq   qoqib,  qoyaga  y o p ish tirib  
qo‘yadilar.  X udolar podshosi nom idan  kelgan G erm es, agar P rom etey Zevsni 
kelajakda  n im alar  kutayotgani  haqidagi  sirni  m a ’lum   qilm asa,  u  y a n a d a  
dahshatliroq qiynoqlarga solinishini aytadi.  Biroq  Prom etey bunga k o ‘nm aydi. 
Natijada Zevs yuboigan chaqmoqdan yer yoriladi va Prom etey zulm at dunyosiga 
tushib ketadi.  Bu  yerda insonning m uayyan kuchlarga qarshi yakkam a-y akk a 
kurashga kirganligi namoyon boMadi.  M ana shu kuchlaming beqiyosligi, dahshati 
tom oshabin  qalb id a  q o ‘rquv  hissini  tu g ‘d irad i.  Q o ‘rquv,  v ah im a  tu y g ‘usi 
Prometeyning iztiroblari bilan bogliq holda ham  tug‘iladi.  Prom eteyning olijanob 
ishlarini,  xudolarga qarshi  bosh  ko‘ta rib ,  kishilarga hayot,  “s a n ’a t,  m a ’rifat, 
donishm andlik” betganligini bilgani u c h u n  tom oshabin uning  iztiroblariga va 
taqdiriga q o ‘rquv ham da achinish bilan  qaraydi.
• 
S ofoklning  “ S hoh  E d ip ”  trag ed iy asid a  q o ‘rquv  hissi,  y a ’ni  fojiaviy 
tuyg‘u b o sh q ac h aro q  tarzda yuzaga  keladi.  A sarda  Fiva sh o h i  Lay v a xotini 
Iokastaning  o ‘g ‘li  E d ip   (bashorat  qilish ich a)  otasin i  o ld ir ib ,  o ‘z   o n asig a 
uylanishi  kerak.  Bunday jinoiy ishning oldini  olish m aqsadida  Lay ch aq alo qn i 
0
‘ldirishni buyuradi.  C haqaloqni o ‘ldirish  b ir c h o ‘ponga  to p sh irila d i.  B iroq 
c h o ‘pon  E d ip g a   rahm i  kelib,  u n i  o ‘ld irm ay d i  va  farzandsiz  K o rin f shohi 
Polibgaolib borad i.P o lib   E dipni  o ‘ziga fa rza n d   qilib o lad i.  E d ip g a  h a m   uni 
dahshatli ta q d ir kutayotganligi  m a ’lum   qilinadi. X avfdan xalos b o ‘lish  m a q ­
sadida  E d ip   soxta  ota-o n alarin i  ta sh la b ,  K orin fdan   chiqib  k e ta d i. Fiva 
y aq in id ab o ‘lib o ‘tgan  tasodifiy  to ‘q n a s h u v d a E d ip   tan im ag an   h o ld a L a y n i 
o id ira d i.  K eyin  u  fivaliklami  d ah sh a tli  Sfinksdan  q u tq a ra d i,  p o d sh o lik k a 
ko'tariladi va yana tanimagan holda Layning bevasiga, ya’ni o ‘z onasiga uylanadi.

---

Bu  yerda  q o ‘rqinchli,  fojiaviy  tuyg‘u  tasodifiy  b ir voqea  inson  hayotini 
lu bdan  o ‘zgartirib yuborishi va uni beixtiyor jinoyatchiga aylantirib qo‘yishida 
tu g 'ilad i.E d ip g an isb ata n  achinish,  xayrixohliktuyg‘ulari  esa,  u ningm aqsad 
va xatti-harakatlari orasidagi  ziddiyatnitushunishdan  kelib chiqadi.
K o ‘pincha tragediyadan  tu g ‘iladigan qo‘rquv va achinish tuyg'usi undagi 
qah ram o n larn in g   halokati  bilan  belgilanadi,  degan  fikr  ilgari  suriladi  Bu 
uncha to ‘g‘riem as.
Q a to r tragediyalarda qahram on jism oniyjihatdan ham ,  m a’naviyjihatdan 
h a m   h a lo k b o ‘lm a y d i.Ju m la d a n ,  haqiqatni  an glagach,  E d ip   qiynoqlarga 
t o ‘la   y o ‘ldan  k e ta d i.U n in g   bu  y o ‘li  Sofoklning  “ E d ip   K o lo n ad a”  trag e- 
diyasida ko‘rsatilgan.  Shu y o 'ld an  borib,  Epid o ‘zi uchun katta hayotiy maqsad 
topadi.  Bundan tashqari,  u kolonaliklar uchun axloqiy yuksaklik,  mukammallik 
n am u n asig a  aylanadi.  X uddi  shuningdek,  Exsilning  P rom eteyi  ham   halok 
b o ‘lm aydi.  “ O zod  etilgan  P ro m e te y ”  tragediyasida  u  m ing  yillardan  keyin 
xalos qilinadi.  Bu  asariarda q o 'rq u v  va achinish tuyg‘usi qahram onning o'lim i 
tufayli tu g ‘ilmaydi, balki  uning fojiali vaziyatga tushishi,  katta kuchlarga qarshi 
k urash  y o ‘liga kirishi  va u la r to m o n id a n  baxtsizlikka  d u c h o r etilishi  singan 
voqealaroqibatida yuzaga keladi.
Q ah ram onning  halokati m avjud b o ‘lgan asariarda esa,  fojiaviy tuyg‘u shu 
o 'lim   o q ibatidagina em as,  balki  unga olib kelgan  ziddiyatli,  q o ‘rqinchli va 
a c h in a rli  v aziyatlam ing  natijasi  sifatida tu g ‘iladi.  S h u n d ay   qilib,  qadim gi 
y u n o n  tragediyasining tasvir m anbayi o ‘ziga xos b o ‘lgan,  ya’ni unda qo‘rquv, 
ac h in ish  va xayrixohlik tu y g ‘usi  uyg‘otadigan  ko‘tarinki voqea-hodisalar aks 
e ttirilg a n .  Bu  xususiyat  keyingi  davr tragediyalarida  h am   saqlanib  qolgan. 
M a z k u r xususiyat bilan traged iy an in g  yana bir belgisi, y a’ni qah ram on ning  
o 'z ig a  xosligi alom ati  uzviy b o g ‘lanib ketadi.
Tragediyaning qahram oni oliy tabiatli odam bo‘ladi. C hunki shunday inson 
xarakteri  asarda ko‘tarinki voqea-hodisalar uchun yo‘l  ochadi.  Shunga ko‘ra, 
Zevsga itoatkoriikdan boshqa narsani bilmaydigan Germ es emas, balki ozodlikka 
intiluvchi, bitmas-t ugamas irodaga cga b o‘lgan  Prom etey tragediya qahram oni 
b o ‘la o lar edi. Xuddi shuningdek,  qo‘rqoq  Ismena em as, balki  m ard. jasur qiz 
A ntigona tragediya qahram oni b o ‘la olar edi.
Biroq qadimgi yunon tragediyasidayoq, qahramonlik bilan  oddiy, kundalik 
n arsa-h o d isalar tasviri orasida  m a ’lum  shartli m a’noda chegaralanish yuzaga 
kelgan.Y evripidning Ifigeniyasi  k o ‘p  jihatdan  Sofoklning  Ism enasiga  yaqin 
tu rad i,  lekin u muayyan shart-sharoit vujudga kelganida qahram onlik ko‘rsatish 
darajasiga ko‘tariladi.  Biroq  xuddi shu hodisagina uni tragediya qahram oniga 
aylantiradi.
Aristotel tragediyadan kuzatilgan  maqsadni ham  ta ’riflab bergan edi.  Uning 
ay tish ich a,  tragediya  kishilar q a lb id a  q o ‘rquv va  achinish  tu y g ‘usi  uyg‘otish

---

v o li bilan ularning  hislari tozalanishiga,  soflik  kasb etishiga,  y a 'n i  katarsisga 
yo‘1 ochadi.  Keyinchalik bu fîkr juda k o ‘p  va turli-tum an tarzda talqin qilinadi. 
U la r  orasida  ikki  xil  talqin,  ayniqsa,  k eng  yoyilgan.  B a’zilar  k atarsisn i  sof 
ruhiy  m a ’n o d a  tu sh u n ib ,  uning  vositasida  kishilam ing  m a ’naviy,  ruhiy 
ch a n q o g ’i,  tu rli-tu m a n   k echinm alarga  b o ig a n   ehtiyoji  q o n d irila d i  d eb  
hisoblaganlar.  1 kkinchi  guruh  m u tafak k irlar  (u lar  orasida  ajoyib  tan q id ch i 
Lessing ham  b o r edi)  “Aristotelning katarsis tushunch asida axloqiy m azm un  
ham   m ujassim lashtirilgan”  degan  fikm i ilgari suiganlar.
Aristotel  ag ar tragediya vositasida  to m o sh ab in   qalbida d ah sh a t  va u n in g  
qahram onlariga nisbatan  achinish tuyg‘usi uyg‘otilishi sabablarini  qay tared a 
tushunganligi  hisobga olinsa,  keyingi talq in n in g   haqiqatga y aq in roq  ekanligi 
ayon bo'ladi.  T om oshabinlar  tragediya  qahram onlari taqdirini  k atta dahshat 
ichida  kuzatib borish va ularga achinish  natijasida to r shaxsiy d o irad an  chiqib, 
boshqalar hayoti, qismati to ‘g ‘risida o'ylashga ham  m ajbur b o ‘ladilar;  ularda 
shu tariqa insoniylashish,  axloqiy jihatdan takomillashish jarayoni sodir b o ‘ladi. 
Albatta, poeziyaning boshqa turlari  h am  kishilam i  insoniylashtirish vazifasini 
bajaradi,  lekin  faqat tragediya bu vazifani kishilar qalbida d a h sh a t, achinish, 
xayrixohlik tuyg‘ularini uyg‘otish  y o i i  bilan  ado etadi.
Qadimgi yunon tragediyasining asosiy xususiyatlari m azkur ja n m in g  keyingi 
asarlardagi  n am u n alarid ah am   saq lan ib   qoldi.E sxil,  Sofokl,  Y e v rip id n in g  
Y unoniston  va  Rim dagi  izdoshlari  tragediyasiga  ayrim   yangiliklar  kiritgan 
b o ‘lsalar-da,  antik dunyo so‘ngida h am , o ‘rta asarlarda ham  bu ja n m in g  yangi 
m um toz shakllari paydo b o lm a d i.
G ‘arbda tragediya faqat  Uyg‘onish  davrida va undan   keyingi asrlardagina 
rivojlanish bosqichini  boshidan  kechirdi,
G ‘oyaviy-ijodiy yo‘nalishlari turlicha bo‘lgan ko‘plab yozuvchilar,  ispaniyalik 
Lope  de  Vega  va  K alderon,  anglivalik  b u yuk  Shekspir,  k ey in roq   fransuz 
klassitsizmi vakillari  K ornel va  R asin,  m a sh h u r nem is d ra m a tu rg la ri  G y o te 
va  Shiller  h am d a  rus  shoiri  P ushkin  d u ru st  tragediyalarni  ijod  etd ilar.  Bu 
sa n ’atkorlar  o ‘z  tragediyalari  bilan  jah o n   draniaturgiyasi  rivojiga  va  milliy 
adabiyotlartaraqqiyotiga katta hissa q o ‘shdilar.
Shekspir  tragediyalari  m azkur  ja n m in g   U yg‘onish  d avridagi  m u m to z 
n am unalari sifatida  m aydonga  keldi.  S hekspir o ‘z davri  fojialarini d ra m a tik  
idrok  etishni  hali  misli  k o 'n lm a g a n   yuksaklikka  olib  ch iq d i.  U   yozgan 
tragediyalarning  eng  bop  xususiyatlaridan  biri  sifatida,  d a s ta w a l,  ulardagi 
harakatning nihoyatda o ‘tk ird ram a tizm  bilan sug‘orilganligini k o ‘rsatib o ‘tish 
lozim.  Shekspir tragediyadan qahram onlam ing ruhiy dunyosidagi o ‘zgarishlami, 
irodasi va  intilishlar orqali dalillanm agan voqea-hodisalam i  b utun lay  chiqarib 
tashladi.  U ning  tragediyalardagi  q a h ra m o n la m in g   h a r  b ir  h a ra k a ti  va  so ‘zi 
ular xususiyatining ochilishiga  xizm at  qiladi.

---

D ah o  adib qadimgi tragediyada katta o crin tutgan link unsurlardan ham  voz 
kechdi.  U ning asarlarida, odatda, tomoshabin ko‘z oldida faqat tasvirlanayotgan 
fojiali to ‘qnashuvda ishtirok etuvchi shaxslargina namoyon b o ‘ladi.  Pyesa g‘oyasi 
va  ayrim   qatnashuvchi  shaxslarga  nisbatan  m uallif m u no sab ati  b u tun ich a 
harakatlarda ochiladi.  Shunga k o ‘ra,  qadimgi tragediyada m uhim   o ‘rin tutgan 
xom ing ham  endi zarurati qolmaydi.  M anashu alom atlar Shekspirtragediyalari 
d ram atizm in in g  m ohiyatini  belgilaydi.
B uyuk d ram atu rg  tragediy alarining  ikkinchi  m uhim   xususiyati  shundan 
iboratki,  ularda insoniy xususiyatlar keng ko‘lam da va t o ‘liq gavdalantiriladi.
S hekspir  o ‘z  q ah ram o n larin in g   insoniy  xususiyatlarini  to 'liq   va  ch u q u r 
o ch ib   b erish  m aqsadida tu rli-tu m a n   voqea-hodisalardan,  sahnalardan   olib 
o ‘tadi. U larda m azkur personajlam ing turli-tuman xususiyatlari yuzaga chiqadi. 
“ G a m le t”  tragediyasidagi  P o lo n iy   va  O srik  b ilan   b o g l i q   sa h n a d a   bu 
p erso n ajla m in g   qabihligiga  zid  holda  G am letning  te ra n   aql  egasi  ekanligi, 
m a ’naviy  dunyosidagi  olijanoblik ,  fikrlaridagi  haqqoniylik va  o ‘tkirlik  kabi 
fazilatlari ochiladi. G am let aktor ishtirokidagi sahnada esa o ‘zining irodasi zaif 
ekanligi  haqidagi achchiq haqiqatni  anglash ham   ayon b o ‘ladi.
B a’zan  Shekspir  o ‘z  q ah ram o n lari  xarakterining  shakllanishini  dangal 
ko‘rsatadi. Qirol  Lir xarakteri fikrimizning dalili b o la  oladi.  Birinchi ko‘rinishda 
Lir o ‘z hokimiyati va atrofdagilaming xushomadlaridan  mast bir kishi qiyofasida 
n am oyo n b o ‘ladi.  U  ham m a narsaga qiyshiq oyna orqali qaragandek tuyuladi: 
G onerilya va  Reganalaming soxta xushomadlariga ko‘r-ko‘rona ishonadi hamda 
m eh rib o n  qizi  Kordeliyani la ’natlaydi,  tuhm atchilarning so ‘ziga kirib,  sodiq 
K entni  haydab yuboradi.  Biz  K ent so‘zlarini va  Lim ing aw allari  Kordeliyani 
sevim li  qizim   deb  hisoblaganini  idrok qilish  orqali  qirol  a w a l bu n d ay  shaxs 
b o lm a g a n lig in i  h am da  uning  xarakterini  o ‘zgartirib  yuborgan  sabablarni 
anglaym iz.  Shu yo‘l bilan xarakter dinamikasi nam oyon bo 'ladi.  Keyinroq bu 
dinaniik a yanada yorqinroq ochiladi.  Shekspir Lim ing harakatlanishi va og‘ir 
iztiroblari jarayonini ko‘rsatish  yo‘li bilan o‘z qahram onining qay tarzda yana 
u lu g ‘v o r shaxsga aylanishini  aks ettiradi.  Lir qashshoqlar,  o ch-y alon g‘ochlar 
h ayoti  va  taqdiri  bilan  y aq in d an   tanishish  natijasida  o ‘zining  kishilardan 
u zo q lash ib ,  ularning achchiq  va  og‘ir qismati  haqida  o ‘ylam aydigan  b o ‘lib 
qolganini anglaydi. U tragediya oxirida tomoshabinlar ko‘z o ‘ngida Kordeliyaning 
afv etishini  kutayotgan.  haqiqat va qabohatning m a ’nosini to ‘g‘ri tushungan 
shaxs qiyofasida ko'rinadi.  D em ak, Shekspir tragediyalarining xususiyatlaridan 
biri  sh u n d ak i,  ularda  k atta  hayot  y o 'lin i  bosib  o ‘tgan  tu rli-tu m a n   ruhiy 
jarayon lam i boshdan kechirgan alohida xarakterlar ijod etilib, ularning ko'plab 
qirralari t a ’kidlanadi.
Shekspir tragediyalarining o ‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri ularda fojiaviy 
harakatning  keng epik-dram atik  ko‘la m d a k o ‘rsatilishidir.

---

D ram aturg ziddiyatni to'liqroq aks ettirish  m aqsadida tragediyaga ko‘plab 
personajlar kiritadi  (b a’zan  ulam ing soni qirqtadan  oshib  ketadi), harakat  esa 
sodir b o ‘layotgan  niakon va zam onni  o ‘zgartirib turadi.
M akon  va  zam onni  o ‘zgartirib borish  p e rso n a jla m i  tu rli-tu m a n   h o la td a  
ko'rsatish va xarakter rivojini aks ettirish  im koniyatini  b eradi.  Tragediyadagi 
personajlar sonining  k o ‘pligi  esa ularning tu rli-tu m a n   v oq ea-hodisalardagi 
ishtirokini,  xulq-atvorini  nam oyon  qilishga  va  shu  ta rz d a   asar  q a h ra m o n i 
flkrlarini birm uncha yashirin hamda m uallifhukm -xulosalarini aniq ifodalashga 
yo‘l ochadi.
“G am let” da bosh qahram on bilan bir qatorda Laert va Fortinbars obrazlari 
tasvirlanadi. G am let  kabi ulam ing oldida ham  o ‘z burchlarini ado etish vazifasi 
tu rad i.  Yozuvchi  m azk u r vazifani  ularning  h a r b iri  q ay   tarzd a  ado   etishin i 
ko'rsatish yo'li bilan G am letning m a’naviy fojiasini va o 'zig a x o sto m o n la rin i 
oshkor  etadi.
N ihoyat,  Shekspir tragediyalariga  xos  m u h im   xususiyatlardan  y an a  b iri 
sifatida ularda fojiaviy va komik unsurlar o ‘z a ro  ch atish ib  ketishini  k o 'rsatish 
lozim .  U  fojiaviy  va  kulgili  a lo m a tla rn i  t u r li- tu m a n   p e rs o n a jla rn in g  
m unosabatlarida  ham   (G am let  bilan  g o ‘rkov o 'r ta s id a  q abristonda b o 'lg a n  
suhbatdagi  kabi),  m uayyan  bir shaxsning x arak teri  va  h olatida h am   o ‘z a ro  
birJashgan holda yuzaga chiqaradi.  Lir obrazida chinakam  fojia bilan kulgi uzviy 
birlashib ketgan.
Shekspir tragediya tilini  ishlash sohasida h am   m a’lum  yangilikka erishdi.  U  
ko'pchilik tragediyalam i oq she’rda yozgan.  Bu  sh e’r  asar tilini jonli so‘z!ashuv 
nutqiga ancha yaqinlashtirar, shuningdek,  m a z k u rja n rg a   xos tan tan a v o rlik , 
ko ‘tarinkilik ruhini  saqlab qolishga im kon b e ra r edi.  Shekspir oddiy m aish iy  
voqealami yoki tubanlikdan iborat hodisalami ko‘pincha nasr vositasida ifodalar 
ed i.  K o 'ra m iz k i,  sh ak ln in g   m azm u n g a  m u v o fiq lig i  buyuk  d r a m a tu r g  
\ragediyalarining fazilatlaridan biri.
0 ‘zbek adabiyotida t o ‘la m a’nodagi trag ed iy a ja n ri  nam unasini  M aq su d  
Shayxzoda ijod etdi. Uning “ Mirzo U!ug‘bek” nom li tarixiy tragediyasida m azk u r 
jan m in g  Shekspir kashf qilgan  nam unalardagi eng  kerakli xususiyatlari saq lab  
qolindi.  Maqsud Shayxzoda to ‘laqonli tarixiy qahram on  xarakterini hosil etish , 
uning ijtimoiy mohiyatiga jiddiy e ’tibor berish, turli  ijtimoiy guruhlar orasidagi 
ziddiyatlami mufassal tasvirlash, hayajonli dram atik vaziyatlami vujudga keltirish, 
ularni o ‘zaro uzviy bog‘lash, o ‘zbek tili im koniyatlaridan  unum li foy d alan ish  
yo‘li bilan buyuk olim va adolatli sohibqiron  M irzo  U lug‘bek fojiasini h aq qoniy, 
ishonarli va ta ’sirchan  holda ochib berdi.
Tragediyada insonning boshi berk ko‘ch ag a kirib qolishi,  m ushkul ta q d irg a  
egaligi aks etadi.  Bosh qahram on jism oniy halok boMishi yo ruhan m ag‘lublikka 
d u c h o r etilishi  m um kin.  H ar ikki  holda h a m   d ra m a tik  asar trag e d iy alig ic h a

---

qolaveradi. G oho tragediya sodir bo'lishi mumkin, optimist ik final (tugallanma)ga 
egaligi oydinlashadi.
Komediva.  K oniediya  -   dramatik poeziyaning qadim iy janrlaridan bo'lib, 
unda,  odatda,  kishilarga,  b a ’zida esa  muayyan  ijtim oiy sharoitga x o s b o lg a n  
salbiy  xususiyatlar  kulgi  ostiga  olinadi.  K om ediya  taraqqiyoti  ikki  m uhim  
yo‘na1ishdan borgan.  Birinchi yo‘nalishdagi kom ediyalar voqea-hodisalam ing 
kulgililigiga suyangan.  Ikkinchi yo'nalishda esa  xarakterlar kom izm i  m uhim  
o ‘rin tutgan.  A lb atta,  m azk u r yo‘nalishlarning bir-biriga tasir qilgan,  o ‘zaro 
chatishib  ketgan  h o llari  k o ‘p bo'lgan.
Adabiyot  tajrib asid an   ikkinchi  yo‘nalishning jiddiyroq,  ijobiyroq  sam a- 
ralar berganligi  m a ’lum .
Xuddi tragediya kabi  komediya ham dastiab qadimgi Yunonistonda dunyoga 
kelgan. Agar tragediya  ildizlari difirambikpoeziyagaboribtaqalsa,  komediyaning 
dunyoga  kelishida d astiab   qadim gi yunonlardagi  hosildorlik xudosi  Faletga 
bag‘ishlangan m aro sim   q o ‘shiqlari  muayyan  aham iyat  kasb etgan.  Dionisga 
bag‘ishlagan bayramlarda “koina” deb atalgan quvonch va shodlikkalo‘la kamaval 
marosimlari ham  o'tk azilar edi.  Ularda kishilarqo‘shiq aytishar, o'yinga tushar, 
bir-birlari bilan  hazillashishar va kulishar edilar.  B ora-bora m ana shu shaklga 
keltirib, ijro etadigan b o ‘lganlar. Shu tariqa juda qadim zamonlarda komediyaning 
ibtidoiy kurtaklari yuzaga kelgan. Ular qatoriga imo-ishoralaiga tayangan sahnalar. 
y a’ni  m im lar,  fosh  etu v ch i  ruhda b o ‘lgan  A ttikadagi  xor q o ‘shiqlari  kiradi. 
Bunday iisariar qadimgi yunonistonda yuksak ijtimoiy ruhdagi komediya bunyod 
etish  y o lid a  q o ‘yilgan  ilk qadam lar edi.
X uddi  tragediya  kabi  qadim gi  yunon kom ediyasining  gullash  davri  ham  
miloddan awalgi asiga to ‘g ‘ri keladi.  Bu gullash butunlay ulug‘ yozuvchi Aristofan 
ijodiga xosdir.
Aristofan  davriga q a d a r yunon komediyasi m a’lum  darajada tarkib topgan. 
U nda komediya uch aktyortom onidan ijro etilardi.  Shu aktyoming o ‘zi ko‘plab 
rollarni  o ‘ynar  va  m u allifn in g   fikrlarini  ifodalovchi  xorga  j o ‘r  b o ‘lar  edi. 
K om ediya harakatlari  o ra sid a  raqslar katta o ‘rin  tu tardi.  A ktorlam ing badiiy 
tarzda ishlagan  niqoblari, grimmlari sahnadagi hayotga o ‘xsliashlikni, turmushga 
yaqinlikni  o rttirar edi.  D e m a k ,  m azkur davrlarda tragediya  (aldam chilikka 
suyangan  harakatlar) singari  komediya ham keyingi asrlarda dram a, shu bilan 
birga,  opera,  balet  kabi  m usiqa janrlari  uchun  xarakterli  b o ‘lib  qoladigan 
ko‘plab alomatlami  o ‘zida birlashtirardi.
Qadimgi Y unonistonda ilohiy qarashlaming eskirishi, turli ijtimoiy guruhlar 
to m o n id a n  mavjud ta rtib la r yaroqsizligining anglab borilishi  kom ediya rivoji 
u c h u n   zam in  b o ‘lib  xizm at  qildi.  Shu  rivojlanishning  yorqin  nam unalari 
sifatida Aristofan kom ediyalari  maydonga keldi.

---

A ristofanning  katta xizm atlaridan b in   shunda ediki,  u  kom ediyaga  kuchli 
ijtim oiy ruh baxsh  eldi.  U  o kz k o m ed iy alan d a m uhim  ijtinioiy-siyosiy m asa- 
lalam i ko‘tarib chiqqan  va xalq om m asiga za rar yetkazuvchi ayrim   huk m d or 
shaxslami katta  insoniyjasorat bilan tanqid  qilgan. 0 ‘sha zam o n lard a keng xalq 
om m asini  hayajonga  solib  turgan  tin ch lik ,  osoyishtalik  m asalasi  A ristofan 
kom ediyalarining  m uhim   m avzularidan  biri  edi.
Peloponiyani urushining olti yili o ‘tgach, Aristofan  “A xam iklar” , so ‘ngroq 
“Tinchlik*’ va keyinchalik  “Lisistrata” singan komediyalarini yozadi.  Dramaturg 
u larning  barchasida  urushdan  m an faat  ko ‘ruvchi  h u k m d o rla rn i  v a b o y larn i 
kulgili  ta rz d a   fosh  qiladi  ham da  tin c h   m eh n atn i,  d eh q o n c h ilik n i,  qishloq 
xo'jalik qurollari takomillashuvini sharaflaydi.
Aristofan komediyalanda daw ning boshqa dolzarb m asalalari  ham  atroflicha 
yoritilgan.  U ning  “ P lutos”  kom ediyasi  boylik  va  q ash sh o q lik   m avzusida, 
“Q u sh lar”  asari jam iyatning  siyosiy  tuzilishi  m asalasida,  “ C h a v a n d o z la r” 
pyesasi Afina korxona egalari va savdogarlarining xalqqa zid xatti-harakatlari 
m avzusida yozilgan.  “Q urbaqalar”  kom ediyasida esa  poeziya va  uning ijtimoiy 
qim m ati masalasi yoritilgan.
A ristofan o ‘z kom ediyalariga  xalq  orasidan chiqq an  o d d iy   inson  obrazini 
k iritish,  tasvirlanayotgan  d ra m a tik   k onfliktga  u n in g   k o ‘zi  b ila n   q arash  va 
b ah o  berish yo‘li asarlariningg‘oyaviy yo‘nalishini a lo h id a  t a ’kidlab o ‘tishga 
muvafTaq b o la r  edi.  Bunday oddiy o d am lar sifatida A ristofan  kom ediyalarida 
k o ‘p in c h a   sofdil  d e h q o n lar  va  sh ah a rli  m e h n a tk a s h la r  ish tiro k   etad ilar 
(“A xarniklar”dagi  D ikkeopol,  “T in c h lik ”dagi T rigey,  “ P lu to s ”dagi  Xrem il 
va boshqalar).
O datda.  Aristofan  o ‘z  kom ediyalarini  salbiy  p e rso n a jla rn i  fosh  qilish  va 
ijobiy qahram onlar xatti-harakatlarini m adh etishdan  iborat  an titeza  (qaram a- 
qarshilik)  negiziga  quradi.  B unday   an titeza  asar g 'o y a sin in g   aniq-ravshan 
ifodalanishiga yo‘l ochadi.
A ristofanning  h ar  b ir  kom ediyasi  asar  m avzusini  belgilovchi  prolog, 
pyesadagi  yagona  harakatni  dalillashga  qaratilg an  p a ro d .  shu  harakatni 
k o ‘rsatuvchi  agon  va  ham m a  n arsan i  yakunlovchi  ek so d   singari  tarkibiy 
qism lardan  iborat b o ‘lgan.  K om ediya o ‘rtasida (k o ‘p in c h a  agon  bilan  eksod 
orasida) parabaza deb atalgan sah n a ko'rsatilgan.  U n d a   a k to rla rg o y ib  b o‘lib, 
xor ijrosiga o ‘rin  berilgan.  K om ediyaning bu nday qurilishi  keyinchalik aynan 
saqlanm agan bo‘lsa-da,  uning m ohiyati o ‘zgarm ay qolgan.  Ju m lad an. prolog 
va parod vazifasini keyingi davriar komediyasida tugun bajaradi. Tugunda muayyan 
ziddiyatning  vujudga  kelishi  k o 'rsa tilad i  va  shu  y o ‘l  b ilan   tom oshabinga 
kom ediyada  m uallif ko‘tarib  ch iq q an   m u am m o   h a q id a   ta s a w u r  beriladi. 
T ugundan so‘ng komediyada asosiy harakat ko‘rsatiladi.  Bu  harakatlar qadimgi

---

komediyadagi agonga mos keladi.  Nihoyat, yangi kom ediyalaryechim ida xuddi 
qadim gi  eksoddagi  kabi  asardagi  ziddiyatlarning  q and ay   hal  b o lg an lig i 
ko‘isatiladi.
S h u n d ay   qilib,  Aristofan  kom ediyalari  o ‘z  m uam m olari,  vazifalari  va 
qurilishiga  k o ‘ra  m azkur jan rn in g   keyingi  taraqqiyoti  u ch u n   k atta  tayanch 
xizm atini o ‘tagan.
K o m ed iy an in g   keyingi  tara q q iy o tid a  XVII  asrdagi  m ashh ur  fransuz 
dram aturgi  M olyer ijodi alohida bosqich b o ‘ladi.
M olyer komediyalari fransuz klassitsizmi qonun-qoidalariga binoan yozilgan 
edi.  K lassitsizm ning  kom ediya  sohasidagi  tartiblari  ham   Bualo  to m o n id a n  
ishlab chiqilgan b o ‘l¡b,  M olyer ijodida ulaming ijobiy tom onlari ham , zaifliklari 
ham  ko‘zga an iq  tashlangan.
M o ly er  kom ediyalarining  eng  asosiy ijobiy xususiyati  sh un dan   iboratki, 
u lardatipikxarakterlar  birinchi o ‘ringachiqarilgan.Bualo singari  M olyer  ham  
voqea-hodisalardagi tashqi kom izm ning o ‘zi kulgi yordamida axloqni soflovchi 
kom ediyaning  m ag‘zi  b o 'lo lm ay d i,  d eb  bilardi.  Shu  sababli,  u  chinakam  
ijtimoiy,  ahlo q iy -ta’limiy kom ediya  hosil etishga intilar edi.  M olyem ing qator 
kom ediyalarida fransuz aristokratiyasining buzuq, tuban axloqiy qiyofasi, ayrim 
shaxslarning  ikkiyuzlam achiligi,  m unofiqligi va yolg‘onchiligi kuchli tanq id  
ostigaolinadi.M olyer  ijod etgan b a’zi tip ia r  (xasis M izantrop,  Tartyuf)  katta 
um um lashm a darajasiga ko‘tarilgan b o ‘lib, turii davriardagi muayyan guruhlarga 
m ansub kishilarning xarakterli xususiyatlarini aniq-ravshan tasaw u rq ilish g a 
im k o n b e ra d i.
M olyer kom ediyalarining yana b ir fazilati shundaki, ularda harakat yaxlil, 
bir butun holda ko ‘rsatilgan bo‘lib, toMaligicha asar g'oyasini ifodalashga xizmat 
qildirilgan.  M olyer harakatni aks ettirishda uni jonlantiruvchi sahnalarga ham  
(m asalan,  baletg a)  m uayyan  o ‘rin b e ra d i, biroq bu  sahnalar asarda  m uallaq 
b o ‘lib qolm aydi,  balki  harakatning ichiga singdirib yuboriladi,  uning rivojida 
va  hal  b o iis h id a   m uayyan  vazifani  bajaradi  (“ Dvoryanlikdagi  m esh ch a n ” 
kom ediyasi  kabi).
M olyer  erish g a n   m uvaffaqiyatlar  chinakam   insoniy  axloqiy-tarbiyaviy 
ohang bilan sug‘orilgan  realistik ko m ediya ijod etish yo‘lidagi jiddiy qadam lar 
edi. Shunga ko‘ra,  M olyer komediyaning awalgi taraqqiyoti tajribasiga tayangan 
holda m azk u r ja n rn in g   keyingi  rivojiga,  ravnaqiga kuchli ta ’sir k o ‘rsatdi.
M o ly er k o m ed iy alarin in g  z a if to m o n i  sifatida shuni  ko ‘rsatish lozim ki, 
u larda  ham  b a rc h a   klassitsizm asarlarid ag i kabi  xarakter tasvirida  m uayyan 
sx em atizm   m a v ju d   ed i.  S hunga  q a ra m a y ,  u la r te a tr  sah n asid a  axloqiy- 
t a ’lim iy   y o ‘n a l i s h n i n g   c h u q u r la s h u v ig a ,  h a y o t  g o ‘z a ll i k l a r i n i n g  
tasd iq lan ish ig a va ta rg ‘ib  etilishiga  keng  yo‘l ochdi.  Keyingi  asrd a  M olyer 
a n ’analarini d avom  ettirgan fransuz dram aturgi Bomarshe o ‘z kom ediyalarida

---

F igaro  ismli  q ahram onini  hayotdagi  barcha  eski ta rtib la rg a   qarshi  isyonkor 
shaxs darajasiga ko‘taradi.
K eyinroq kom ediyaning  n o d ir n am unalari  rus a d a b iy o tid a  yuzaga keldi. 
X ususan,  N .V .  G ogol,  A .O strovskiy  va  A.P.  C h ex o v   kom ediyalari  jah o n  
dramaturgiyasi xazinasiga hissa b o ‘lib q o ‘shildi.
0 ‘zbek adabiyotida komediya janri XX asrda H am za ijodida maydonga keidi. 
U n in g   “T u h m atch ilar ja z o si”,  “ M aysaraning  ishi”  sing ari  pyesalari  o ‘zbek 
komediyanavisligining dastlabki  nam unalaridir.  U lard a d ra m a tu ig  hayotidagi 
illatlarni  kuchli  kulgi  ostiga  olish  yo  li  bilan  yuksak  axlo qn i  ulug'laydi 
“ M aysaraning  ishi”  kom ediyasida  bevosita  o 'tm ish d a g i  hay ot  m anzaralari 
gavdalantirilib, hukmron sin f vakillarining tuban  m a ’naviy qiyofasi fosh etiladi. 
Shu  yo‘l  bilan  m uallif  m ehnatkash  xaiq  vakillariga  ch in ak a m   insoniylik, 
axloqiy go'zallik xosligi haqidagi g ‘oyani ilgari  suradi.  “ T u h m atch ilar jazosi” 
kom ediyasida esa,  o ‘tm ishdagi axloqning ayrim  jirk an c h   to m o n lari, sarqitlari 
keyingi yillarda  ham   saqlanib tuiganligi va inqirozi  m uqarrarligi  ko ‘rsatiladi. 
Ikkala  pyesada  ham  tu b an  axloqiy xususiyallam i  o ‘zid a   m ujassam lashtirgan 
shaxslar oqibalda kulgili va sharm andali holga tushib qoladilar. D em ak,  Hamza 
komediyalari fojiaviy va kulgili vaziyatlaming chatishib ketganligi, ta ’sirchanligi, 
ijtimoiy ham da badiiy qim m atga ega ekanligi bilan  ajralib turadi.
0 ‘zbek komediyanavisligi taraqqiyotida A bdulla Q ah h o rn in g  shu janrdagi 
asarlari yangi bosqichni tashkil etadi.  Uning “Shohi so‘z a n a ” ,  “Og‘riq tishlar” , 
“So‘nggi nusxalar”  (“Tobutdan tovush”),  “Ayajonlarim” singari komediyalarida 
o ‘tmish sarqitlari bilan b ir qatorda zam onaviy hayot  illatlari kulgili zaharxanda 
ostiga  olinadi  va  fosh  etiladi.  M azkur  k o m ed iy alarn in g   aksariyati  voqea- 
hodisalam ing hayotdagidek tabiiyligi,  x arakterlam in g  realistik usullar ruhida 
yozilganligi,  ziddiyatning o'tkirligi bilan ajralib tu rad i.
0 ‘zbek adabiyotida komediya rivojlanib borayotgan janrdir.  Hamza va Abdulla 
Q ahhordan tashqari,  uning taraqqiyotiga  B ahrom   R ahm onov,  Uyg‘un,  R am z 
B o b o jo n ,  S aid   A h m a d ,  E rk in   V o h id o v ,  S h a r o f   B o sh b e k o v   s in g a ri 
dram aturglar ham  muayyan darajada hissa qo'shdilar.
Kom ediya janrining uchta  xili aniq bilinib turadi:
• 
1)  ljobiy  qah ram o n   b o ‘lm agan  kom ediya  (G o g o ln in g   “ R evizor” idagi 
personajlam ing b an  salbiydir);
2)  Bosh qahram oni ijobiy b o 'lg a n   kom ediya  (H a m z a n in g  “ M aysaraning 
ishi”  kom ediyasida bosh qahram o n  M aysaradir,  u  ijobiydir,  hukm do rlam ing  
buzuqchiligini dadil  ochib tashlaydi);
3)  A bdulla  Q ahhorning  “T o b u td an   to v u sh ”  d eg a n  satirik  kom ediyasida 
b ir personajgina ijobiydir,  ismi  O bidjon,  u  halol kishi,  ayni  holda kurashchi.
D ram a.  D ram atik poeziyaning tragediya bilan  kom ediya o ‘rtasida turuvchi 
yana b ir ayrim turi bor:  bu d ra m a  deb atalgan.

---

D ram a G 'a r b  adabiyotida X V III  asrda, ya’ni  “uchinchi toifa” ning feodal 
tartiblariga qarshi kurashgan  bir paytida m aydonga keladi. Awal “ meshchanlik 
dramasi” deb atalgan asarlarguruhi m aydonga keladi.  Ularda jamiyatdagi o “rta 
va  quyi  sinflar  h ayotin ing  oilaviy,  m aishiy  ziddiyatlari  keng  m iqyosda  aks 
ettiriladi.  “ M eshchanlik dram asi” ning tragediyadan  farqi shunda  ediki,  unda 
“oliy tabiatli” kishilar va favqulodda ehtiroslar tasviridan voz kechilib, hayotning 
oddiy kundalik hodisalariga e ’tib o r qaratilgan edi.  K om ediyadan  esa, d ram a 
shu bilan farqlanadiki,  unda  kishilar hayotidagi qayg‘uli hodisalar ko'rsatilar, 
m uayyan vaziyatdagi odam lar taqdiri jiddiy tarzda, b a’zida  esa fojiaviy holda 
aks ettirilar,  ayrim   ishtirok etuvchi shaxslar xarakteridagi  ko‘tarinki va kuchli 
to m o n la r  o c h ib   b erilar  edi.  B ularni  m ashhur  nem is  dram aturgi  Lessing 
dram alarida aniq  ko‘rish  m um kin.
D ram a o ‘z e ’tibori bilan jiddiy yo‘nalishga ega ekanligi, xatti-harakatlarda 
dram atizm ning, ya’ni keskinlikning, to ‘qnashuvlam ing kuchliligi, ziddiyatning 
o ‘tkirligi bilan  ajralib  turadi.  U n d a voqelikning  m uayyan b ir qirrasiga,  y a’ni 
kulgili yoki fojiaviy tom oniga  ko‘proq e ’tibor berilm asdan,  hayol  xuddi hayot 
holida,  b u tu n   m urakkabligi  va  turli-Tum an  jarayonlari  bilan  yaxlitlikda  va 
atroflicha qam rab olinadi.
XX asrda rus adabiyolida xuddi shunday dram a janrining nodir nam unalari 
vujudga  keldi.  U la r  ch u q u r  ijtimoiy  m azm unga,  o ‘tkir  ziddiyatga,  keskin 
dramatizmga,  mohironatipiklashtirilgan vaindividuallashtirilgan qahramonlarga 
ega ekanliklari bilan tahsinga sazovor.  Bunday dramaning eng yaxshi namunalari
XIX  asr  rus  a d a b iy o tid a  A .N.  O strovskiy  va  A.P.  Chexov  to m o n id a n   ijod 
qilindi.
0 ‘zbek adabiyotida dramaning ilk nam unalari XX asrning dastlabki yillarida 
yuzaga kela boshlagan.  Behbudiyning “ Padarkush”,  Hamzaning “Zaharli hayot”, 
Abdulla  Q o diriyning  “ Baxtsiz  kuyov”  singari  pyesalari  shunday  asarlardan 
b o ‘lib,  u lard a  xalq  h ay o tin i  ilm -m a ’rifat  orqali  o ‘zgartirish,  yaxshilash 
mumkinligi haqidagi g ‘oya yetakchi o 'rin d a  turadi.
H .H .  Niyoziy ijodi adabiyotim izda d ram ajan ri taraqqiyotiga b arak alita’sir 
ko‘rsatdi.  U n in g a n ’an alarin i  ijodiy davom  ettirgan  Komil Yashin,  U yg‘u n, 
Izzat Sulton singari san ’atkorlar o ‘zbek dramaturgiyasi taraqqiyotiga katta ulush 
qokshdilar.
D raniatik asa r teatrsiz va sahnasiz skeletdir, unga jo n  kirituvchi sahnadir. 
Shekspir va M aqsud Shayxzoda tragediyalari hajman kattadir, ba’zi dramalaniing 
ayrim qismlari y o kqolgan.  D ram atuiglar va rejissorlar ularni qisqartiradi yo bu 
dram alam ing zam onaviy sahna nusxasini yuzaga keltiradi.  U lar bunga haqlidir.
Dram ada voqea h am ,  qahram on ham  dram atik bolishi darkor.
G oho tragcdiyaga yaqin dram alar yo dram aga yaqin tragediya ham  b o lad i.

---

II]  b  o  b 
• 
Pafos va  uning  tu rla ri
“Tasvirlangan  xarakterlarni,  u la m i  obyektiv  milliy  aham iyati  jih a tid a n  
yuzaga  kelgan  c h u q u r  va  tarix an   h a q q o n iy ,  g ‘oyaviy-hissiy  b a h o la s h  
yozuvchining ijodiy fikri va uning asari  p afosidir” .  Hstetik ta'sir pafossiz p ay d o  
boMmaydi,  pafos  grekcha,  ehtiros  d em ak d ir.  U  badiiy  asa m in g   b o s h id a n - 
oxirigacha  ip a k   ip d a y   o ‘iadi.  A ristotel  ay tish ich a,  pafos,  y a’ni  “ E h tiro s... 
falokat va iztirob  keltiruvchi harakatdir” .  Ja h o n   adabiyoti  n azariyotchilaridan 
biri  b o ‘lgan  N avoiy  “ Farhod  va  S h irin ”  d o sto n id a   sh e’riyatning  “ o ta s h in ” 
b o ‘lim i haqida s o ‘zlagan,  “ Layli va  M a jn u n ”  d o sto n id a esa, sh e ’rd a  “ d a r d ” 
b o lish i lozimligini 
aytadi.
  Gegel shunday degan edi:  “ Pafos asam ing ch in ak a m  
markazi, chinakam  saltanatini tashkil  etadi... bosh  m asaia hisob lan adi” . V .G . 
Belinskiy:  Pafos  adabiyotning  m azm u n id ir.  “ S hoir  pafosni  ta d q iq   etish  
tanqidch ilikn ing  birinchi  vazifasidir”  d e g a n .  P afos  asam in g  u m u m iy   ru h i, 
“y ad ro ”si.  “ E stetik  m ohiyatga  ega  b o ‘lgan  h is-tu y g ‘ulargina  p afo s  b o l i s h i  
m u m k in ” .  P afos  faqat  ehtiros,  hissiyot,  t o ‘lqinlan ishg in a  em as.  P a fo s 
yozuvchiningqahram on obraziga m unosabati  (G .N .  Pospelov),  asar y o ‘nalishi 
(Ye.G.  Rudneva),  umumiy konsepsiyasi (M .B. Xrapchenko), harakaldagi estetik 
ideal  (S.M .  P etro v),  m azm unning  m arkazlashuvi  (N .K .  G e y ),  fik r  va  his 
birligi  (I.S u ltonov)dir.  Q ahram onlik  (g e ro izm ),  dram aliklik  (d ra m a tiz m ), 
sentim entallik  (hissiyotlilik),  fojiaviylik  (trag izm ),  rom antik lik   (ro m a n íik a , 
fantastika  ham  shu  siraga kiradi),  liriklik  (lirizm ),  kom iklik  (kom izm   — satira 
vayum or) pafosturlaridir. B utasnifG .N .  Pospelov tomonidan amalga oshirilgan. 
Pafosga  oid   fík rlar  I.K an t,  N .G .  C h ern ish ev sk iy ,  N.A.  D o b ro ly u b o v , 
A.Shopengauer,  F.Nitsshe, Z .F iend asarlarida ham  uchraydi.  U asam i yozishdan 
avval paydo bo‘ladi. Ehtiros estetik ahamiyatga ega bolsagina pafos b o l a  oladi.  U 
asarni jo n la n tira d i,  yozuvchining  asarga  eh tirosi  singdirilgan  g 'o y a s id ir.  U 
asar  g 'oyasini  ochuvchi  kalitdir.  P afo s  e p o sn i  qiziqarli,  lirikani  t a ’sirch a n , 
dram alurgiyani  tom oshabinbop  qiladi.  A sardagi  yagona  pafos a s a r  m uallifi 
pafosi va qahramon pafosiga bo‘linadi. Q ahram onlik (geroizm) pafosi “Alponiish” 
d o sto n id a,  dram atiklik  (dram atizm )  pafosi  H am zaning  “ Boy ila  x iz m a tc h i” 
dram asida,  fojiaviylik (tragizm)  pafosi  M .S hayxzodaning “ M irzo  U lu g ‘b e k ’‘ 
tragediyasida  rom antiklik (rom antika)  pafosi  N avoiyning  “ Layli va  M a jn u n ” 
dostonida,  komiklik (komizm) pafosi A bdulla Q ahhom ing  “T o b u td an  tov ush ” 
kom ediy asida,  liriklik  (lirizm )  pafosi  O ybekning  “ N a ’m a ta k ”  s h e ’rida, 
sentimentallik (hissiyotlilik) pafosi rus yozuvchisi N .M .  K aram zinning “ Bechora 
L iza”  povestida yaqqolroq  n am oyon  b o ‘lgan.  Ongsiz ehfiros  kish ini  aldaydi. 
“ Layli  va  M ajn u n ”  dostonidagi  d un y o v iy -ilo h iy  ishq ehtiro slari  b u   asa m in g

---

pafosidir.  U  asar m azm uni hilan bog'langan,  M ajnun  ham  Layli obrazi orqali 
nam oyon b o ‘ladi.  Erkin Vohidovning  “0 ‘zbegim ”  qasidasidagi  his-tuyg‘u va 
hayajoniar vatanparvarlik h a m   m illatparvarlikg‘oyalari bilan tutash,  bu  ikki 
h o la t  lirik  q a h ra m o n   o b ra z id a   ifoda  qilingan.  S h ek sp im in g   “O te llo ” 
tragediyasidagi rashk iztiro b lari va  laqmalik sevgi  va vafo  haqidagi m azm un 
bilan aloqador,  u  O tello xarakteri va  uning sevgilisi fojiasi tusini oladi.
Tarixan qaraganda  “pafos” ataniasi qadimgi yunonlarda ritorika (notiqlik) 
d a n  kelib chiqqan, uni fanga G egel olib kirgan.  U  yozuvchining dunyoqarashi 
va g‘oyasi bilan bog‘liq holda yuzaga chiqadi.
0 ‘zbekiston  q a h ram o n i  A bdulla O ripovning  “ S o h ib q iro n ”  poem asida 
d ram atizm  va asar tarixiydir.  M avzu Chingizxon avlodlari b o ‘lgan  m o‘g ‘uilar 
istilosi,  R um   davlatining  n o p isan d ,  qo‘pol  m unosabatlariga qarshi  kurash 
h a m   T e m u r  asoslangan  m arkazlashgan  Turón  saltanatin i  him oya  qilish  va 
m u sta h k a m la sh   u c h u n   b o ‘lg a n   h arak atlard ir.  M a ’lu m k i,  sa rb a d o rla r 
hokim iyatni m o‘g‘ullardan to rtib  oldi, ammo ular uquvsizlik qiladi, hukmronlik 
m o ‘g ‘ul  h ukm dorlardan  b in  boMgan  Am ir H usaynga  o 'ta d i,  T em u r jangda 
o ‘n ming askaridan ajraladi, A m ir Husaynga vazir bo ‘lib qoladi, bular poem ada 
boMib o ‘tgan voqea sifatida hikoya qilinadi.  Poema besh sahnaga bo ‘lingan bolib,
I  sa h n a   T em urning  m o 'g 'u l  hu k m d o ri Amir  H usayn  bilan  t o ‘qnashuvi,  II 
sa h n a  o ‘z saroy a ’y o n larib ilan  uchrashuvigabag‘ishlangan.  III  sahna Rumga 
h arb iy  yurish,  IV sahna  B ibixonim ning  Sam arqandda T em u rn in g  xorijdan 
qaytishini kutishi va tantanalar, V  sahna Yassaviy maqbarasini ziyorat qilishidir; 
siy o sat,  iqtisod  va  m ad an iy at  m asalalari  m uhokam a  qilindi.  Zam onaviylik 
tarixiylikka  yaxshi  singdirilgan.  Y a ’ni,  b a ’zi  kishilar  tax t,  boylik  va  shon- 
sh u h ratg a o'chdir,  T em u r nafs d eb atalgan bu illatga qarshi  kurashadi, am m o 
tig ‘  orqali,  Yassaviy  esa  s o ‘z  orq ali  kurashadi,  unga  tig1  yoqm aydi,  xulosa 
shuki,  o 'rn id a  ikkala kurash h a m   ish beradi  (buni hozirgi zam o n ham  taqozo 
e tm o q d a ). Chingiziy  A m ir H usayn asir olinadi,  buni k o ‘rgan  Uljoy Turkon, 
y a ’ni  A m ir  H usaynning  singlisi,  T em urning  xotini  o ‘zini  A m ir  H usayn 
T em u m i oldirishga atab qo‘ygan paykon o ‘qi bilan o ‘ldiradi.  Bu o ‘qni Temurga 
keltirishgan,  Uljoy Turkon  esa un i T em urdan so‘rab oigan edi.
“ Sohibqiron” doston deyilgan,  am m o u sahna va dialoglar,  parda ko‘tarilishi 
va  tushirilishi  kabilar  asasida  yozilganligi  uchun,  dram atikdir,  lekin  u  xalq 
o g ‘zaki  ijodidagi  “A lpom ish”g a o ‘xshash  va  Navoiyning  “ F arh od  va  Shirin” 
degan, yozma adabiyot namunasi b o ‘lgan adida she’riy rom án deb atalib kelingan, 
xalqning shu xildagi asarga b o £lgan ruhiy ehtiyoji va estetik didiga mos keluvchi 
asarlardan farq qiladi va bunday asarlam i XX asr boshidan boshlab, Yevropa va 
rus adabiyoti t a ’sirida shakllangan  (hajm an kichik) poem a deb atash to ‘g ‘ridir, 
u n d a  m urakkab va katta epik sujet  b o lm ay d i, davr ruhi, tasviri birinchi o'ringa 
chiq ad i,  u  lirik-epik bo‘lsa-da,  liriklik jonlanadi, “ Sohi^xliгon,’ ham  poemadir,

---

chunki unda ham  asaming boshidan oxirgacha rivojlanib boruvchi katta  epik va 
m urakkab sujet  (voqea) yo‘q.  F aran g la rtu rk iy lard a n   c h o ‘chiydi,  shu  sababli, 
Rum sultoni  Boyazidni T em uigagijgijlaydi va ulam i Y evropadan  chalg‘itadi. 
P oem aning badiiy konflikti Y evropa va  R um o  (B oyazid)dan  iborat  tash qi va 
Chingiziy (Am ir  Husayn)dan  iborat ichki ziddiyatlarga suyanadi.  G 'o y a  dunyo 
va hayotni faqat tinch yo‘l bilan tartibga solishdir.
T e m u r kuchli v a u lu g ‘v o rx a ra k te r d ir v a u   p oem ab op dir.  U -b a rlo s  u ru g ‘i 
vakili,  bu  u ru g ‘  X III  asrning  ik k in ch i  yarm ida  Ila  d a ry o si  b o ‘ylaridan 
Q ashqadaryoga  kelib qoladi, o 'z b e k  xalqi tarkibiga kirgan  q ab ilalard an   bin , 
X IV -X V  asrlard a m uhim   m avqega  eg a b o ‘lgan,  tu rk iy  tiln in g  q arluq-chigil 
lahjasida so ‘zlashgan;  tem uriylar va b o b u riy lar davrida q a b ila n in g  b ir qismi 
A fg'oniston va H indistonga  ko‘c h g a n .  T e m u r hukm dorlik d av rid a o ‘z yaqin 
kishilarini  shu  barlos qabilasidan  ta y in la g a n .  U n in g   x a ra k te rid a g i  k o ‘ngli 
ochiqlik ,  oshkoralik   sam im iyat  b ila n   ajralib tu ra d i  (U   B o y azid g a ,  sen   bir 
k o ‘zi  k o ‘r,  m en   e sa -c h o ‘loq,  d e b   h az illash a d i).  U   b iro v g a  tiz   c h o ‘kishni 
y o q tirm a y d i,  q o n   to 'k ish   b ilan   m a q ta n is h n i  istam ay d i,  u  g o h o   onasi 
N ek u zb eg im n i  entikib  eslaydi,  inson iy lik   m uhim   b e lg isid ir,  ezgulik  va 
q a b o h a tn i  yaxshi  tafovutlaydi.  T e m u r  faoliyatida,  u lu g ‘  s a rk a rd a   sifatida, 
u n in g   strategiyasi  (ijtim oiy-siyosiy  kurash n i  m ah o ra t  b ila n   q o ‘sh ib   olib 
borishi)  va  taktikasi  (k o ‘zlagan  n iaq sad g a  b in o a n   am aliy   ta y y o rg a rlik   va 
m ashg‘u lo tla r olib borishi)  m u h im d ir.  T e m u r R um ni  e g a lla g a n d a ,  Q u r’oni 
K arim ni  olib  ketam an  xolos,  d e y d i,  bu  m am lak atn i  B o y azid   o ‘g ‘illariga 
taqsim lab beradi, tashqi janglarini adolat va ezgulik yo‘lidagi jih o d   d eb ataydi, 
jih o d n i  dav latni  him oya  qilish  vaziyati  belgilaydi,  d av lat  esa  Islom   dini, 
m a’rifat  va m a ’naviyatga tayanadi.
T e m u r  deydi:
Olam  qavmi o ‘z qism atin sahrolarida 
Tashnalikdan labi q ahrab tentiragan c h o g \
Q ultum  suvdek kerak b o ‘ldim  shekilli unga.
Cheksiz cho‘lda insoniyat karvoni tarqab 
Bir-birlarin tepib,
Surib g‘ujg‘on bo‘lgan  payt,
M en  ulam i ip g a tiz d im  b ir  sarvon  b o ‘lib,
K o‘hna tarix oldidagi xizm atim  shuldir.
U n in g ch a,  harbiy  ishda  ikki  n arsa  aham iyatli,  biri  m ard lik ,  boshqasi 
n iaho ratd ir;  harbiy  m uam m oni a w a l  tinchlik yo‘li  b ilan   h a l  qilishga  urinib

---

ko‘rilad¡,  m u am m o   bu  y o ‘l  b ilan   yechilm asa,  vaziyat  taqo zo  etsa,  qilichga 
m u ro jaat  q ilinadi,  bu  holatlar negizida Tem ur tuzukoti  (Q on un lari)  turadi.
T e m u r H ofiz  Sheroziyga ikki  sh ah a r xiroji,  sam an ot va bir za rb o f to ‘nn¡ 
hadya  e ta d i,  uning laklifiga  k o ‘ra  y o ‘l  qaroqchilarini  d a f qiladi.  U ningcha, 
sh o irlar  vazifasi  Yassaviydek  hik m at  aytish,  yor  h u sn -u   jam o lin i  Hofiz 
Sheroziydek vasf etishdir. T em ur harbiy taktika (amaliyot)  sohasida “qilichingiz 
o ‘ylab  c h e k in g ”  deydi;  R um o  ja n g id a   Aloviddin  bilan  shatranj  (shaxm at) 
o ‘ynab 
0
‘tiradi va yutadi, bu o ‘yinni jang bilan taqqoslaydi; Xorazm va Xo‘jandda 
bosh ko‘targ a n  ichki  nizolam i oqilona bartarafqiladi.  Uning taktikasida harbiy 
hiylalarni ishlab chiqish e ’tiborli o ‘rin egallaydi.  Masalan, tuya jangida olovdan 
foydalanish  lozim ,  chunki tuya b u n d an  behad qo‘rqadi;  fil jangida uchta o'chi 
b o r  te m ir  ch a n g ak lar  lozim ,  fil  u larn i  bosib  olishni  yom on  k o 'rad i;  “ur- 
h o -u r” deb ,  shovqin v a to ‘s-to‘polon bilan jangga kirilsa,  yov b undan talvasaga 
tushadi; ja n g  oldidan ko‘p joyga o ‘t  yoqiladi, bundan yov o ‘ziga qarshi tom on 
q o ‘shini  k o ‘p  ekan,  deb  o ‘ylaydi.  T e m u r  R um   urushida  n afta n d o z  degan 
olov purkagichlardan  foydalangan.  Tem ur:
Z olim lam ing taaruzli qo‘llarini men,
M azlum lam ing  etagidan yulib tashladim -
Maslak ilataríqatni himoya aylab,
M a n e b o ld im   imojizlik,  zo ‘ravonlikka.
deydi.  T e m u r  o ‘z  suronli  h ayotidan  rozi, buyuk  davlat  q u ra  olganligi  bilan 
tax rla n ad i,  M irzo  P irm uham m ad  degan   nevarasini  voris  etib   tayinlaydi, 
B ibixonim ,  M irzo  U lug‘bek va  P irm uham m adga  davlatni  him oya qilish  va 
m ustahkam lashni vasiyat qiladi,  o ‘z sog‘lig‘ini yom on sezgan  T em u r chodirga 
kirib k etad i, u n in g  ketidan  Bibixonim  ham  chodirga  kiradi.  T em u r bir-birini 
g ‘ajib yotgan elatlarni  uyushtirib, boshini qovushtirib, bir davlat quradi. Uning 
a so sid a u c h   narsa turadi,  u la rsh o h ,  qo'sh in  va xazinadir.  U ningcha,  shoirga 
q alam ,  sh o h g a  qilich  kerak,  u  qilichga  “ kuch  ad o latd ad ir”  degan  s o ‘zlarni 
o ‘yib  yozd irad i.  Chingiziylarga  qarshi  turadi,  Balx  qurultoyi  un i  am irlikka 
saylaydi,  Sijistonda o ‘q tegib,  oyog‘i va q o ‘li yaralanadi,  M avlonozoda degan 
sarbadom i o ‘lim dan saqlab qoladi, o ‘ziga masjid va dahma qurdiradi; Umarshayx, 
M iro n sh o h ,  Shohrux,  Jav o h ir  M irzo  degan  o ‘g‘illari  bor.  M ironshohni, 
m ast  b o l i b ,   xotini X onzodabegim ni urgani  uchun,  40 kun zind ong a soladi, 
Y evropani  Boyazid tahdididan,  Rossiyani chingiziy Oltin o ‘rda xonidan saqlab 
q o lad i,  B oyazidni  xotini  M ariyam ni  o ‘z  xufyasi  B uqalam unga  tu hfa  etadi; 
M isr,  S h o m n i  h am ,  H indiston  m arkazini  ham   zabt  etadi,  n o o ‘rin  soliq 
solgan sh a h a r dorug'asini dorga ostiradi.  U  darvish tarzida kelgan  X izr bilan, 
uning yordam ida Yassaviy bilan g'oyibona uchrashadi.

---

T e m u r  A m ir  H usaynni  yenggach,  u n in g   xotini  R obixonim ga  u y la n a d i. 
(shundan  so ‘ng  m a g ‘lub  hukm dorning  x o tin ig a  uylanish,  yo  un i  o ‘z y a q in  
kishisiga in ’o m   qilish tem uriyzodalar u c h u n   o datga ayianadi).
Bibixonim   donoligi  bilan  T em u rn in g   ishonchini  q o zo n ad i,  u  v a fo d o r 
yor,  T em u r harbiy yurishlarda b o 'lg an id a,  davlatni boshqaradi.
A m ir  H usayn  obrazi  hasadchi  sifatida  k o ‘rin ad i,  o ‘zi T e m u r b ila n   b irga 
o ‘sgan  chingiziy u ningcha,  lashkarboshi firib gar b o ‘lishi  shart,  z a fa rn i  x u d o  
beradi,  u  Kayxisravning  otasini  o ‘ld irg an ,  shuning  u ch u n   (K ayxisrav  un i 
tu tib , T em u rg a  topshiradi.  Amir  H usayn  k ito b   k o ‘rm ay  o ‘sgan,  h a ra k a tla ri 
asosan,  m antiqsiz  b o ‘lgan  bir shaxsdir).
B o y azid -R u m   shohi,  dovrug‘i Y e v ro p a n i  tash v ish lan tirad i,  a m m o   o ‘zi 
tabiatan  m utakabburtili  uzun, katta ketadigan va  m aishatparast.  U  T e m u rd a n  
q o ch ib  kelgan jalo y ir,  Q orayusufni  o ‘z   p a n o h ig a  o lad i,  bu  esa  T e m u rn in g  
jig'iga tegadi va ensasini qotiradi, b ir turkiy davlat boshlig'ining bo shq a turkiy  
davlat  boshlig‘iga b unday sovuq  m u n o sab ati  h am   ikki  Islom   dini  d av latn in g  
o ‘z a ro   n oahilligi  T em u m i  ko‘p  o 'y la n tira d i.  B oyazid  o ‘z  x a tid a   T e m u rg a  
shunday deg an edi:  “ M ojaro jang  bilan  tug aydi, jangga kelm asang,  x o tin in g  
uch taloq b o ‘ladi, seni yenga olm asam ,  m en in g  xotinlarim  uch talo q  b o ‘la d i”. 
Tem urga siyosiy m unosabatlarga x o tin la rn i aralashtirish yoqm aydi.  B oyazid 
elchisi  sulto n  T em u r bilan  urushm oqchiligini  alohida t a ’kidlagan.  B oyazid, 
un i  Y evropa  T em u rg a  g ijg ijlan ay o tg an lig in i  m aqsadi  tu rk iy la r  x a v fin : 
yo‘qotishligini tushunm asdi,  shoh  b o ‘la tu rib ,  g ‘ayridin  ayolga u y lan g an   edi1. 
U rushda yengilgan  Boyazid o 'lp o n  to ‘laydi va tavba qilishga m ajb u r b o ‘ladi, 
oxirbandilikdagi  Boyazidning  o ‘lganligi  xabari  keladi.  U  bu sh arm an d alik k a 
chiday olm agandi.
Shayxulislom  obrazi  ulug‘  va ezgu  niyatli aziz kishi  sifatid a e ’zo z la n g an . 
U n in g c h a ,  ja h o n d a   u ch  kishi:  Is k a n d a r ,  p ay g ‘a m b a rim iz   va  T e m u r  
sohibqirondir.
Yosh  U lu g 'b e k   shaxm atda  b o sh q a la rn i  yutadi,  zukkoligi  a y o n lash a d i, 
T em u r un i  “tiyrak”  deydi va u n g a u m id  bilan qaraydi.
M irsaid  B araka T em urning  p iri  sifatid a gavdalangan. A b d u lla  O rip o v  
“ S ohibqiron” dram atik poem asini sh o ir sifatida m ahoratga erish g an   davrida 
yozdi,  T e m u rn in g   sarkarda,  sh o h   va  se rq irra   xarakterini  real  jo n la n tir ib  
berdi.  Bu hoi  poem aning d ram atizm  va qahram onlik nafasida ta h sin g a  loyiq 
aks etdi.
S atira va yumor
So‘nggi davrlarda adabiyotning epos,  lirika,  dram a singari tu rla ri qatorida 
sa tira n i  h a m   alo h id a  bir  a d a b iy   t u r   sifa tid a   k o 'rsa tila d ig a n   b o ‘lib   qoldi.

---

A slida,  bunday  m u n o sab at  n o to ‘g ‘ridir.  Satira pafosdir,  pafosning  kom izm  
tu rig a  kiradi,  ilgari  S h a rq d a   hajviya deb atalgan va  yum orni  ham   o ‘z  ichiga 
olgan.  Satira va yum orning ajralishi  deniokratik adabiyotda ham   sodir b o ld i 
va sh u ndan  boshlab  satira  h am ,  yum or ham  alohida jan rlarg a aylandi,  lekin 
u la r  b ir-b irid a n   n a f  o la d i.  A m m o   satira  y o ‘q o tish n i,  y u m o r  tu zatish n i 
nazarda tutadi.
Satira boshqa turlardan shunisi bilan farqlanadiki. unda hayotdagi mutanosiblik 
saqlanm aydi, balki  m u b o lag 'ala rg a,  grotesklarga  katta o ‘rin  beriladi.  O ddiy 
karikaturada ham  hayotdagi  n a rsa la rb o ‘rttirilgan,  orttirilgan,  kulgili  qiyofaga 
solingan  holda ayon b o ‘ladi.  S atirada kishilarning axloqiy-estetik qarashlariga 
m u v o fiq   k elm ay d ig an ,  y u k sak   m ukam m allik  h aq id ag i  ta sa w u rla rig a , 
m uddaolariga m o sb o lm a g a n ,  tuban  narsa-hodisalar kulgili tarzda fosh etiladi. 
“ Satira chinakam  satira b o ‘lm o g‘i  uchun, birinchidan,  uning  ijodkori qanday 
idealga tayanayotganligini aniq bilish lozim,  ikkinchidan, uning tig‘i qaratilgan 
narsa aniq bolishi kerak” .  Bu xususiyatlarobrazli tasviming mazkur ko‘rinishiga 
m uayyan o ‘ziga xoslik baxsh etadi.
Satira  o ‘z ichida  ikki g u ru h g a boMinadi.  Birinchi guruhga,  to r m a ’nodagi 
satira kiradi.  Bunday satirik asarlarda hayotdagi  m arazlar ayovsiz tarzda fosh 
etiladi.  U lam ing nam unasi sifatida Abdulla Q ahhom ing “Og‘riq tishlar” nomli 
satirik  kom ediyasini eslash  m um kin.
Hajviy turdagi asarlam ing  ikkinchi guruhini y uniortashkil etadi.  yum orda 
h a y o td a g i ju z ’iy  k a m c h ilik la r  yengil  kulgi  ostiga  o lin ad i.  A yrim   h ollard a 
y u m o rd a   kulgi  vo sitasida  h a y o t  g o ‘za!liklari  tasd iq lan ish i  ham   m um kin. 
B u n d a y   y u m o rn in g   y o rq in   n a m u n a s i  sifa tid a   A b d u lla   Q a h h o rn in g  
“ K a m p irla r  sim  q o q d i”  n o m li  hikoyasini  eslash  o ‘rin li  b o la d i.  S atirad a 
m uay yan  illat va uni yuzaga.keltirgan shart-sharoit  faqatgina qoralanniavdi, 
balki  keskin  fosh  etiladi  h a m d a   u n in g  barham   topishi  zarurligi ko ‘rsatiladi. 
A gar y u m o rd a  n arsa-hodisalarning  ayrim  juz’iy to m on lari,  ikkinchi darajali 
yetish m o v ch ilik lari  kulgi  o stig a   o lin sa,  satirada  u la r b u tu n   m oh iyati,  tag- 
z a m in i  bilan  kulgili  ta rz d a   in k o r etiladi.  Shunga  ko ‘ra,  satirad a b o ‘rttirish, 
m u b o la g ‘a,  oshirib  ko‘rsatish,  fa n ta ziy a nihoyatda  kuchli  b o ‘ladi.  S atirada 
u la r yordam ida voqea va xarakterlardagi alogizm, ya’ni ulam ing turmushdagi, 
ta s a v v u rd a g i  holatg a  n o n iu v o fiq lig i  o chib  b e rila d i.  B u n i  S erv an tes, 
B o k k a c h c h o ,  R ab le,  S v ift,  S h c h e d r in ,  G o g o l,  M a x m u r,  M u q im iy  
sa tira la rid a  yaqqol  ko‘rish  m um kin
Satirik tasvir orqali  inkor etilgan  narsa-hodisalar kitobxonda zaharxanda 
b ilan  b irq a to rd a  kuchli  nafrat, jirkanish tuyg‘ularini ham   uyg‘otadi. Shunga 
k o ‘ra,  satiran i  voqelikni  aks  e ttirish n in g   o ‘ziga  xos  bad iiy   shakli  ham  
ad abiy otning alohida bir pafos tu ri d eb  qarash lozim.

---

Satira hayotdagi pastkashliklami  yuksak ideallar nuqtayi  n az arid an  kulgili 
tarzda keskin  rad  etish y o ‘li bilan  tu rm u sh d ag i g o ‘zal,  ijobiy to m o n la r,  eng 
yaxshi axloqiy munosabatlar,  insoniy fazilatlar ravnaqiga,  ulam ing qadrianishiga 
keng yo‘l ochadi.  U   kishilarni  tarbiyalash vositasidir.
Satira katta ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lganligi sababli qadim  zam o n lard an  
tortib,  hozirgi  kunlarim izgacha rivojlanib keladi. Taraqqiyot  d avo m id a u ning  
ko'plab janrlari va shakllari paydo b o 'lg an .  U   kichik she’r yoki h iko ya tarz id a 
ham, katta rom an, povest yoki poema shaklida ham , ertak yoki pyesa ko'rinishida 
ham  yuzaga kelishi  mumkin.
S atira,  y u m o r  biro n   adabiy  tu r d a   y a ra tila r  ek a n ,  d e m a k   u la r  j a n r  
hisoblanadi,  h a r biri link, epik ham dram atik b o ‘la oladi.  A bdulla Q ah h o rn in g  
“ S aro b ”  ro m an i,  H am zaning  “M ay saran in g   ishi”  kom ediyasi,  Z avq iy nin g 
“ Hajvi  ahli ra sta”  sh e’ri  satirik;  M uqim iyning  “ P oshsholar”  s h e ’ri, A bd ulla 
Qahhorning “Ayajonlarim” komediyasi, Said Ahmadning anchagina hikoyalari 
yumoristikdir.
U  o ‘zbek m um toz adabiyotida va adabiyotshunosligida “hajviyot” o ‘z ichiga 
y u m o r  ham   satirani  olgan.  Ko‘p  asrlik o ‘zbek  satirasi  taraq q iy o tig a  A lisher 
Navoiy, T urdi,  M axm ur,  Muqimiy va Z avqiylar katta hissa q o ‘shganlar.  U la r 
satirik asarlarida o ‘z zamonlarida m avjud b o 'lg an  tu rli-tu m an  q abo hatliklam i 
yuksak insoniy ideallar nuqtayi n azarid an   fosh etganlar.
S atira  XX  asr  o ‘zbek  adabiyotida  yangi  taraqqiyot  davriga  kird i,  u n in g  
m avzu,  ja n rla r  doirasi  kengaydi,  ijtim oiy  aham iyati  va  t a ’sirch an lig i  o rtd i. 
U ning  taraqq iyotig a  H am za,  A bdulla  Q odiriy,  S adriddin  A yniy,  G 'a f u r  
G 'u lo m , Abdulla  Q ahhor,  Said A hm ad va N e ’mat Aminov singari yozuvchilar 
salm oqli  ulush  q o ‘shdilar.
Satira hozir jam iyatimizning  ravnaqiga xalaqit  berayotgan yaram asliklam i 
o chib tashlash va  kishilarni  yuksak id eallar  ruhida tarbiyalash  ishiga  xizm at 
qilayotgan badiiy pafos turi sifatida o ‘sib kelm oqda.
0 ‘zbekiston  qahram oni  Erkin  V ohidovning  “Oltin  d ev o r”  asarid a  hajviy 
(satirik)  pafos,  kom izm   pafosi aks e tg a n ,  ch unki  u  kom ed iy ad ir va bu   pafos 
spektaklning boshidan-oxirigacha davom  etadi. Abadiy  bo ‘lgan halollik mavzusi 
va  shaxsiy  m an faat  bilan  davlat  h a m   xalq  m anfaati  o ‘rtasida  k elib   ch iq q an  
ziddiyatni badiiy konfliktga aylantiradi. X alq va davlat  mulkiga k o ‘z olaytirish, 
qonunsiz va tekin molu dunyoga ta ’magirlik n o to ‘g‘riligi g‘oyasini bizga pisanda 
qiladi.  Q o'sh n ilar-y am o q ch i  A bdusalom   va  d o 'k o n   qorovuli  M o ‘m in  q u d a  
lx)‘lishmoqchi. Oradagi eski devomi buzib tashlab, bitta to ‘y qilishga kelishadilar, 
biroq devom i buzish vaqtida bir ko‘za oltin chiqib qoladi.  Q o‘sh nilar oltinlarni 
arra qilishga kelishadi.  M o'm in o llin la r solingan xaltani  dev org a osilgan  o lz 
surati  orqasiga  yashirib  qo'yadi,  b u n i  bilgan,  sobiq  zarg ar  S aid m alik   o ltin

---

solingan xaltani o ‘m iga m ayda toshlar solingan xaltani  qo ‘yadi. Aslida mililsiya 
le y te n a n ti,  am m o hech  kim ga bildirm ay,  Saidm alikning gum ashtasi  sifatida 
ish  olib  borayotgan  Q ilichev  voqeani  izchil  kuzatadi,  u  oilali  ekanligini 
ay tm a y ,  A bdusalom ning  qizi  D ilorom ga  uylanm o qch i  b o ‘ladi  va  ular 
u n ash tirilad i.  Q ilichev  o ltin larn i  olib,  davlat  xazinasiga  top sh irad i,  o ‘zini 
barch aga Qilichev emas,  balki militsiya leytenanti Anvar M aqsudov ekanligini 
ta n ish tira d i.  Bu  haqdagi  hujjatini  ko‘rsatadi.  A bdusalom   o ltin n i  yashirish, 
Saidm alikka sotish, halol qo‘shnisi  M o‘minni jinniga chiqarish,  qizi  Diloromni 
Qilichevga majburan xotinlikka berisliga urinishda ayblanadi va qamoqqa olinadi; 
M o ‘m in  esa voqea haqida militsiyaga o ‘zvaqtida xabarberm aslikda ayblanadi, 
a m m o   ahvoli  uning  gunohini  kechiradi,  qam alishdan  saqlanib  qoladi.  Ikki 
q o ‘sh n i tab iatan  tajang,  aym oqi;  M o ‘min esa yolg‘onch i  ham dir.  O ltini  bor 
k o ‘za n in g  topilishi,  uning o ‘g ‘irlanishi,  Saidmalikning  shogirdi  Qilichevning 
y ashirin   militsiya  xodim i  b o i i b   chiqishi,  M o‘m in  va  A bdusalom ning  gap 
talash ishlari  va  bahslari  h am   u larn in g   oxiri  ikki  tam on ga  og‘ib  ketishlari 
kutilm agan vaziyatlardir, b u la r kom ediyaningtom oshabopligini t a ’minlaydi. 
Bu  xususiyat  qadim dan  dram aturgiyaning  m uhim   to m o n id ir,  bu  xususiyat 
lo m o sh ab in la rn i zalga “ M ixlab”  q o ‘yadi.  Bunday holda,  lom oshabin,  zalda 
esn a b   yo  uxlab  o ‘tirm aydi.  D ra m a d a   voqealarni  realizm   niqobi  ostida 
j o ‘nlantirm aslik to ‘g ‘ridir,  chunki  adabiyot  hayotning xuddi o ‘zi em as.  Bosh 
konflikt  shunday yakunlanadi.  Lekin unga bog‘langan sevgi  mavzusi ham  bor. 
B u,  M o ‘m inning  o ‘g ‘li,  sh o ir,  m uhbir  N odir  bilan  A bdusalom ning  qizi, 
M oskvada o ‘qib, vrach bo‘lib kelgan go‘zal  Dilorom sevgisidir. U Abdusalomning 
o ltin la rn i  Q ilichev  orqali  Saidm alikka  besh  ming  so ‘m   va  d u r  shodalari 
evaziga sotishi natijasida va Dilorom ni Qilichevga xotinlikka berishga rozi bolishi 
o q ib a tid a   xavf ostida  qoladi.  B iroq  Saidmalik  bilan  A bdusalom   o'rlasidagi 
ahdlashu vning Qilichev (m ilitsiya xodimi Anvar  M aqsudov) to m o n id an  fosh 
qilinishi  m azkur sevgiga solin g an  xavfni b a ita ra f qiladi  ham  bu  q o ‘shim cha 
konflikt  shunday hal  bo‘ladi.  D ilorom -zam onaviy qizlar timsoli,  u Qilichevga 
fo tih a  qilinganligiga  q aram asd an   N o d ir bilan  ZA G S  d an  o ‘tad i va u b u n d a 
c h o ‘chim aydi.  Hurinisa  M o‘m inning xotini, u baquw at, eri esa-kichkina kishi. 
X o tin i unga:  “ Dast  ko‘tarib  daraxtningustiga o ‘tkazib q o ‘yam an dodingizni 
xud o g a  aytasiz” ,  -   deydi.  Z u h ra -M o ‘m inning  qizi,  ayyor,  shum ,  o ‘zini 
Qilichevga “m en-D ilorom ”  deb tanishtiradi va uning  maqsadlarini bilib oladi. 
A rabistondagi  injener  M atlab  Z u h ra n i  yaxshi  ko‘radi,  O lzbekistonni  Arab 
m am lakatidan  ustun  q o ‘yadi.
K o m ik   (hajviy)  pafos  b u tu n   dram a  parda,  m an zara,  x arak ter  ham  
unsurlarini yum or bilan ham korlikda g‘oyaviy maqsad atrofida markazlashtiradi. 
“ O ltin   d ev o r”  satirik kulgi  ifodalangan eng yaxshi  asarlardan biridir.

---

IV  b o   b
YOZUVCHI  USLUBI
Uslub  arabcha  “tartib, tizim ” dem akdir.
“ Uslub badiiy asam ing um um iy toni  va  koloriti,  o b ra z  hosil  etish m etodi 
va shunday qilib,  ijodiy jaray o n n in g   yakunlovchi  b o sq ic h id a  g o ‘yo asam ing 
sirtiga badiiy shaklning ham m a  asosiy o ‘rinlarida  k o ‘zga k o ‘rinarli va sezilarli 
b irlik   sifatid a  y u z m a -y u z   b o ‘1uvchi  s a n ’a tk o rn in g   d u n y o n i  his  etish 
p rin sip id ir” .
U slub  tushu nchasi  xilm a-xil  m azm u n d a  ish la tila d i,  keng  yoki  to r 
m a ’nolarda qo‘Ilaniladi.  Keng  m a’noda  m uayyan d a v r adabiyoti  uslubi, turli 
xalqlar adabiyotlariga  xos b o ‘lgan uslub  (milliy uslub)  deyilishi m um kin.  Bu 
atam a ,  to r   m a ’noda  b ir  yozuvchi  ijodiga  n isbatan  h a m   (Alisher  N avoiy, 
L.Tolstoy,  Hamza, Abdulla Q ahhor uslubi),  nihoyat alohida bir asarga nisbatan 
h am   (A lisher  N avoiyning  “ H ayrat  u l-a b ro r”  d o sto n id a g i  yoki  A bdulla 
Q odiriyning  “0 ‘tkan  k u n lar”  rom anidagi uslub)  ta rz id a   ishlatiladi.
Tilning alohida m a’n o anglatish va ifodalash  m aqsadlariga xizmat qiluvchi 
fonetik,  leksik,  sintaksis  vositalari  uslub  deyiladi.  U   t a ’rifiy  va  ekspressiv 
jihatdan ham  farqlanadi. Tarixda yuksak (balandparvoz,  dabdabador), o ‘rtacha 
(m o ‘tadil) va jaydari  uslublar bolg an lig i  m a’lum .
U slu b   “badiiy  a sa m in g   u m um iy  k o lo riti,  to n i,  o b ra z la r  sistem asi, 
s a n ’atk o m in g   obraz  yaratish  m etodi,  badiiy tasvir  vositalaridagi  o ‘ziga  xos 
yaxlitlik,  san’at  asari shaklida namoyon boMadigan  b adiiy-g‘oyaviy xususiyatlar 
birligi, ya’ni san’atkom ing dunyoqarashi  ifodasi,  asardagi  asosiy fikr, yetakchi 
g ‘oyaga  xizm at  qiladigan  sujet,  xarakterlar,  tasvir  vositalari  doirasi,  tili  va 
boshqalardagi  um um iylik,  yaxlitlik”dir,  “ m a ’n o  ta rz i”dir.
Hayot yozuvchidan  o ‘ziga  muvofiq va m uqobil u slub ni  uslubiy izlanishlar 
orqali topib olishni taqozo qiladi.  H a r bir yozuvchi  uslubi  individual b o ia d i, 
a m m o   u  davrning  u m um iy  uslubiga  ham   m o slash ad i.  U slub  kitobxon  yo 
tom oshabin ga  ham   m o ‘ljallanadi.  U  dastlab  o ‘z  m uxlislarini  to p a  olm ay  
qiynalishi ehtim ol,  am m o oxir o ‘z yo ‘lini,  o ‘z  k itobx on  va tom oshabinlarini, 
albatta, topib oladi, bunda u estetik tuyg‘u  hosil  qilish  fazilatiga erishadi.
Individual uslub  U yg'onish  davrida,  ayniqsa,  X IX   asrdan  boshlab o b ro ‘ga 
ega bo‘ldi.  Partiyaviylik,  sinfiylik, inqilobiylik sotsialistik realizm   ijodiy m etodi 
uslubida o ‘ziga xos um um iylik va bir tom o n lam alik n i  yuzaga keltirdi.  A m m o 
uslubdagi  m ushtaraklik o ‘ziga xoslikni,  individuallikni  vo'qotrnasligi lozim .
C hexov bilan  A bdulla  Q ah h o m in g   uslubi  b ir-b irig a   yaqin.  Bu  “uslubiy 
ham ohanglik” m azkur ikki novelistning adabiy-estetik qarashlaridagi yaqinlik, 
tildan  foydalanishdagi  m ahorat  (qisqalik) bilan   izohlan ad i.

---

Y o zuvchining  o ‘ziga  xos  uslubi  tushunchasi  deganda,  uning  ijodiga  xos 
um um iy  u slu b iy   xususiyatlar  ham ,  ayrim   asarlardagi  o'ziga  xos  to m o n la r 
ham  anglanadi.  Am aliy jihatdan Sunday tushunchaga ehtiyoj  kattadir,  chunki 
birinchidan ,  u  adabiy  asarlam i va ulardagi  unsurlarni  o ‘zaro aloqadorlikda, 
uzviy birlikda o ‘rganishga  imkon beradi.  Ikkinchidan, ayrim asarlardagi o ‘ziga 
xos  uslubiy  xususiyatlam i  o ‘rganm ay  tu rib ,  yozuvchi  ijodidagi  yetakchi 
tom on larni,  u m u m iy  belgilam i aniqlab b o ‘lmaydi.
K o‘pchilik adabiyotshunoslik asarlarida o ‘ziga xos uslub deganda,  h a r b ir 
asaming butun t o ‘qimasida (tili, sujeti, kompozitsiyasida), m azm undor shaklida 
ko‘zga tashlanadigan o ‘ziga xostom onlari tushuniladi.  L.Tolstoy uslubi kishilar 
ruhiyati tahlili sohasida N .G . Chemishevskiy ta ’riflagan va  LTolstoy asarlarining 
h ar  bir  iborasi,  leksikasi,  voqealari,  kom pozitsiyasida  nam oyon  boMadigan 
o ‘ziga xosligi b ilan  ajralib turadi.
U slubni m u ay y an   asam ing butun badiiy tuzilishida nom ayon b o 'lad ig an  
g‘oyaviy o ‘ziga xoslik sifatida tushunganda, uni o'sha asardagi yoki yozuvchining 
butun  ijodidagi  belgilarning  oddiy  yig‘indisi  deb  qarash  m um kin  em as. 
Aksincha,  uslub d eg a n d a tanlangan  m azm unni  m uayyan shaklda ifodalashga 
xizmat  qiluvchi b a rc h a   badiiy vositalam ing  uzviy m unosabatini,  o ‘ziga  xos 
chatishuvini  tu sh u n ish  lozim.
Uslub rom an tik  va  realislik b o lish i mumkin.
Romantik uslub a n ’anaga v ashoir yo yozuvchi xohishiga suyanadi, mubolag‘a, 
istioralarga boy b o ‘ladi:
O ra zin   y o p q o ch   ko‘zum din  sochilur h ar lahza yosh,
B o'ylakim   paydo boM uryulduz,  nihon  b o ‘lg‘ach quyosh.
Bu  yerda  s h o ir,  y o r  yuzini  yopgach,  xuddi  quyosh  b o tg an d an   keyin 
yulduzlar chiqqani  kabi,  ko‘zimdan h a r lahza yoshlar oqadi, deydi.  R om antik 
shoir bu  bilan  m axsus shug‘ullanadi.
R om antizm dagi  nasr uslubi  nazm uslubidan ham  ancha  murakkab.  N azm  
uslubi  arab -fo rs  so ‘zlari  ishlatilishi  (oraz,  n ih o n )  bilan  ajralib  tu rsa,  nasr 
uslubida,  b u n d a n   ta sh q a ri,  o ‘ziga  xos  ro m a n tiz m   va  realizm   uslubiy 
xususiyatlari  c h a lish a d i  ham :  “ S am arqand ahlikim ,  yigirm a-yigirm a  besh 
yil  S ulto n  A h m ad   M irzo n in g   zam o nida  rafohiyat  va  farohat  bila  o ‘tk arib  
e d ila r,  a sk a r m u o m a la   hazrati  X oja jih a tid in   ad l  va  sh a r’  tariy ki  b ila  edi. 
Bu  nav’  zulm  va  fisqidin  bajonu  dil ozurda ranjida b o ‘ldilar.  V aze’ va  sharif, 
faqirva miskin  nafrin  va duoyi badig‘a og‘iz ochib, q o ‘l ko‘tard ilar” .
Bu  m atnda izofa  va o ‘sha davrtiliga  xos gap qurilishi yo‘q emas.  B undan 
uslub doim o  tarixiy hodisadir deb aytib kelinadi.

---

Turli  realist  yozuvchilarning  o ‘ziga  xos  u slublari  b ir-b irid a n   qanday 
farqlanishi  aniq  ta s a w u r  qilm oq  u c h u n ,  m uayyan  jih a tla rg a   ko ‘ra,  o ‘zaro 
yaqin turuvchi  ikki  asam i, ya’ni  Oybekning  “B olalik”  va G ‘a f u r G ‘u!omning 
“ Shuni  b o la”  qissalarini  qiyoslab  k o 'ran iiz .  M az k u r a sa rla m in g   m ushtarak 
tom onlari shundaki, ulam ing ikkalasi ham  avtobiografik xususiyatga  ega bo ‘Iib, 
deyarii  b ir  davr,  ya’ni  XX  asr  boshlaridagi  b o lalar  h a y o tig a   b ag‘ishlangan. 
Ikkala asarda ham  hikoya asosiy qahram on,  ya’ni yosh b o la  tilidan  olib boriladi. 
Bu hikoya ikkala asarda  ham  birinchi shaxs tilidan beriladi.  Shunga qaram ay, 
m azkur asarlardagi  hikoya  qilish  uslubi  bir-b irid an   keskin  farqlanib  turadi. 
Buni  anglam oq  u ch u n   ikkala  asardagi  p o litsm cy ster  M ochalov  haqidagi 
parchani o ‘qib chiqish mumkin.  “Bolalik”da M ochalov quyidagicha tasvirlanadi: 
“ E rlar,  x otinlar  g 'a z a b   bilan,  hayqiriq,  suron  b ilan   p an jaran i  qarsillatib 
yorib,  mahkam larga,  hech  nim adan tap tortm asdan, to sh   otadilar.  M irshablar 
q o ‘rqib,  ichkariga yashirinishadi va panada turib  o ‘q  uzadilar.  O lom on bir oz 
chekinadi,  am m o birdan  q a h rg ‘azabi ortib yana h ayajong a keladi, tag'in duv 
qaytib,  olg‘a  suriladi.  X alq toMqini qaynaydi.  B o sh la rid an   oyoqlariga  q ad a r 
chang bosgan eski-tuski paranjilarda xotinlar, b a’zilarining chaclivonlari orqaga 
tashlangan,  yuzlari  ocliiq.
—  X oinlar!  M uttah am lar!  O q  poshshoga  o ‘lim !  Z o lim la m i  y an c h ib  
tashlaym izl-qichqiradi o m m a g‘a!ayonda.
Zolim ligi  bilan  m ash h u r  b o ‘lgan  M ochalov  d e g a n   politsm eystr  eshikni 
ochib,  tashqariga chiqadi, u g'azabda turgan xalq qarshisida oqarib ketadi-da, 
shoshilgancha o ‘zini ichkariga oladi,  eshikni taqqa yopadi.
Eski shaharlam ing hanim asi uni yaxshi taniydi.  K o‘rinishi joyida, pogonlari 
savlatlh  ustidayaxshi  form a,  keng  yag‘rinli,  sh o p   n io ‘ylov,  lekin  q ip -q iz il 
yuzidan  zah ar to m g an ,  ham isha  qovog'i  soliq.  b ad jah l  M ochalov ko ‘c h a d a  
yurganda,  qarilar,  yoshlar,  baqqollar,  savdogarlar,  sam ovarchilar,  ishqilib 
d uch kelgan  h ar kimsa q o ‘rqa-pisa,  darrov salom  b erad i.  D oim o q o lid a  u ch i 
ingichka maxsus qam chi.  M abodo birov “g ‘ing”  degu d ek  b o ‘lsa,  qam chi b ilan  
shart-shurt urib savalaydi.  Bu ishga u misli yo‘q m ohir. A gar birov bilmasdanm i, 
k o ‘rm asdanm i  salom   berm ay o ‘tib ketsa  ham  “ q iz in g n i...”  deb savab  q o lad i 
(chorizm ning  ashaddiy  iti  edi  u).  M en  un i ju d a   yaxshi  bilam an,  ko‘c h a d a  
u chratg an im d a,  b ir  zu m   to 'x ta b   q o ta m a n -d a ,  “a ssa lo m ”  deym an ,  lek in 
ichim da-ku ,  astoydil  so ‘kam an  o ‘zin i”  (“ B olalik” ,  179-bet).
K o'ram izki, bu yerda hikoya jiddiy,  sokin  u slubda  olib boriladi.  V o q ealar 
mufassal,  bam aylixotir ko'rsatiladi.  T asvirlanayotgan  shaxsga  “cho rizm n in g  
ashaddiy iti edi u ” degan ta ’rif ham  beriladi.  S hu nday uslub yordam ida O ybek 
bizning k o ‘z o ‘ngim izda  M ochalovni o ‘tak etg a n  z o lim ,  q o nx o4r,  q o ‘p o l  b ir 
shaxs sifatida tavsiflaydi.

---

G ‘afu r  G ‘u lo m   ham   kitobxonda  M ochalov  t o ‘g‘risida  xuddi  shunday 
tasaw ur tu g 'd irad i.  Lekin bu tasaw um i u butunlay boshqacha uslub vositasida 
yuzaga k eltiradi.  Buni  payqash uchun  “ S hum  b o la”dagi  M ochalov tasviriga 
b ag‘ish lan g an   quyidagi  parchani  o ‘qish  kifoya:  “ P o ‘latx o ‘ja   ak asin ing  
lo ‘p p o n ch asin i  o ‘g ‘irlab,  qorovulning  itini  o tib   q o ‘ygan  edi,  m irshab  bir 
kun qam ab q o ‘yd¡. Tekshiigani ikkita mirshab bilan  M ochalovning o ‘zi  keldi. 
H am m a  in -¡n ig a   u rib   kctgan  degin,  m en   bilan  Solih  M iraziz  akan ing  
bolaxonasidan m o ‘ralab,  rosa tom osha qildik.
“A y-ay,  sart,  -   dedi  M ochalov,  -  ja m a n   savsem jam an ,  tuvaya  Sibir 
poydesh, ey k izim n i...”  Juda ham  dahshat.  P o‘latxo‘janing akasi:  “ Pojaliska, 
pojaliska” d eb a n c h a  pul berib zo‘rg‘a ajratib oldi. Shundan buyon  P o ‘latxo‘ja 
o ‘rtoqlarim iz ichida:  “ N abi inirshabingdan  ham ,  M ochalovingdan  ham ,  ko‘r 
Rahim   qorovulingdan  ham   qo‘rqm aym an” ,  -  deb kekkayib  yuribdi.  “Q o 'y - 
q o ‘y”  desak,  “h a m m an g n i otib tashlaym an”  d eb d o ‘q qiladi”  (147-bet).
Bu  y erd a  h ik o y a   n ih o y atd a  kulgili  u slu b d a  olib  boriladi.  X ususan, 
M ochalovning  tilla m i  buzib  gapirishi,  P o ‘latxo ‘ja  akasining  “ Pojaliska, 
pojaliska” degan so‘zlari kitobxonda kulgi uyg‘otadi. Voqeaning o ‘zi ham  kulgili 
ekanligi  bilan  ajralib  turadi.  Bundan  tashqari,  G ‘afur G ‘ulom   M ochalovga 
ta ’rif  berish  yoM idan  borm aydi,  balki  uning  xususiyatlarini  tu rli  v oq ealar 
davom ida  y u zag a  chiqaradi.  Ju m lad an ,  u  M ochalovni  “p o ra x o 'r”  d eb  
ta ’riflam aydi,  b alk i  u n in g   aw al  Sibiq>a jo ‘natilm oqchi  b o ‘!gan od am n i  pul 
olib,  qo‘yib yuborish voqeasini aks ettiradi.  Shu  voqeaning o ‘zidan  kitobxon 
M ochalovning p o ra x o ‘r  ekanligini anglab oladi.
“ Shum  b o la”  qissasining  deyarli boshidan oxirigacha hikoya kulgili tarzda 
olib boriladi.  U n d a g i  ko‘plab  detai  va  voqealar kitobxonda kulgi  uyg‘otish 
m aqsadiga  b o ‘y sundirilgan.  Z aharxanda  kulgi  vositasida  yozuvchi  XX  asr 
boshlaridagi  h ay o t  illatlari  nihoyatda dahshatli va jirkanch  ekanligini  o chib  
beradi.  “ B olalik”  po vestida  ham   o ‘sha  illatlar o ‘z aksini topgan.  Lekin  ular 
asarning deyarli b o sh id an   oxirigacha,  yuqorida aytganim izdek, jiddiy,  sokin 
uslub  vositasida  y uzaga  chiqarilgan.  Kulgi  uyg‘otuvchi  d etallar  esa  ayrim  
o ‘rinlardagina q o ‘llanilgan.  Bundan tashqari, Oybekning hikoya qilish uslubida 
qahram on  h is-tu y g ‘u larin i,  fikr-m ulohazalarini  mufassal  yoritishga  im kon 
beruvchi m ayin  lirizm   ham   m uhim  o ‘rin tutadi.
Aytganimizdek, agar yozuvchi uslubi asar tilida nihoyatda yorqin nam oyon 
b o ‘lsa,  uning b o sh q a  u nsurlarida ham   m a ’lum  darajada  sezilib turadi. T urli 
yozuvchilam ing asarlarida portretning  h ar xil tasvirlanishi  fikrimizning dalili 
b o 'la  oladi. Y ozuvchi asardagi qahram onlarning tashqi qiyofasini chizar ekan, 
odatda,  kitobxonni u n in g  ichki dunyosiga olib kirishga, bizni ruhiy jarayonlar 
bilan tanishtirishga intiladi.  Bu holat portretdan kuzatilgan um um iy maqsaddir.

---

Biroq  h ar b ir katta yozuvchi b arch a tasviriy vositalar q ato rid a p o rlre td a n  ham 
o ‘z g ‘oyaviy-badiiy maqsadlariga m uvofiq holda foydalanadi.  A bdulla Q ahhor 
“ Sarob” rom anida portret chizishda qiyosiy tasvir usulidan  naflanadi.  Bu yo‘l 
bilan,  xususan,  M urodxo‘ja  d om la va uning qizi  S oraxon o b ra zlari chiziladi. 
Bu  ikki  shaxs bir-birini to ‘ldiradi,  aniqlashtiradi.  D o m la p o rtre tin i  mufassal 
chizishda  yozuvchi  o ‘xshatishlarni  h a m   ishga  soladi.  U la r   d o m la n in g   fe’l- 
atvoriga  m os tushadi.  Uyga  “o 'r ta  b o ‘yli,  yo‘g‘on gavdali,  k o ‘k m ovut avrali 
po‘stin kiygan,  qirq besh yoshlardagi b ir kishi kirdi.  U ning m o'ylovga o'xshagan 
qoshlari ko‘zining ustiga tushib tu rar,  kichkina do‘ppisi q oplay olm agan tcpakal 
boshi hozirgina pardozlangan  sariq   etikning  tu m sh u g ‘id ay  y altirar edi.  Ikki 
lunji osilgan” .  Dom la harakatlarining  hayvonning  h arak atlarig a o'xshatilishi 
bejiz em as;  uning  butun vujudi h ay v o n d a n   farqlanm asligi  a sta-sek in   ochila 
boradi.
Yozuvchi Soraxonning tashqi qiyofasini chizish jarayonida  d o m la portretini 
ham   yangi-yangi  detallar bilan  t o ‘ldiradi.  Shu  tarz d a  u la m in g   p o rtretlarini 
kitobxon ko ‘z o ‘ngida yorqin gavdalantirib beradi.  “ M urodxo‘ja  dom la yo ‘g ‘on 
barvasta odam ,  shunday b o lis h ig a   qaram asdan,  qizining  o z g 'in   ekaniga o ‘zi 
ham  taajjublanar edi. Soraxon otasiga nisbatan oriq bo‘lsa-ku,  rasm ana qizlarday 
b o 'la r edi-ya,  u eng oriq qizlarga  q araganda ham  oriq,  sh u n in g   u chu n b o ‘lsa 
kerak,  o d atd an  tashqari  novcha k o 'rin a d i,  yurganda xu dd i  ikk i-u ch  yeridan 
bukilib ketayotganday tuyuladi; sh u n d a n  o ‘zi ham  xavfsiraganday,  gavdasini 
olg‘a iashlaboq yuradi.  Ko‘k qarg'a shohi ko'ylagining keng etagi oslidan chiqqan 
savacho‘p  singari  oyoqlari  d o im   gavdasidan  keyinda  q o lib ,  m uvozanatni 
saqlashga shoshiladi.  Uning u z u n -u zu n  va ingichka b a n n o q la ri,  ko ‘k tomirlari 
ko'rinib turgan qo‘llari ikki yonida em as, qomining ustida qimirlaydi. Yelkasidan 
ozgina  pastga  tushib turadigan  ikki  o ‘rim   qora,  zotli  sigirning  dum i  singari 
q o ‘n g‘iroq  sochlari  te z -le z   k o ‘kragiga  tushib,  uni  q a h r  b ilan   olib  yelkaga 
tashlashga  m ajbur  qilm asa,  o rq a d a n   k o ‘rganlar  S o ra x o n n i  o g ‘ir  b ir  narsa 
olib ketayotgan gum on qiladi.
Soraxonning rangi dom laning rangiday xamirga  o ‘xshagan em as,  Soraxon 
q o ra ch ad a n  kelgan:  kulganda  o tasi singari  og‘zini k a tta   o c h ib   em as,  yupqa 
lablarini qimtib, yuqorigi labini k o ‘taribroq turgan o ‘g ‘ri tishini k o ‘rsatmaslikka 
tirishadi;  g ap ii^and a  ham   sh u n d ay ,  qanday  kayfiyatda  va  q an d a y   qattiq 
g ap irm a sin ,  yupqa  lablari  x u d d i  p ic h irla g a n d a y   h a r a k a t  qilad i.  U chli 
p eshonasining o ‘rtasidan  farq o ch ilib , jingalak sochi  q o sh larig a tegay-tegay 
d eb ,  quloqlari  orqasiga  o ‘tib k etg an . A chchig‘i kelgand a  q oshining  biri  past, 
biri  baland  b o ‘lib,  kichkina,  k o ‘zlarin in g   osti  p irp irab   u c h a d i  va  kichkina, 
o ‘ta  ko‘rinarlik darajada yupqa b u m id a n  u ncha-m u n ch a b ir q o n  ham  qochadi, 
teshiklari keriladi” .

---

P o rtre t  tasviri  k o ‘rinishdan  obyektiv  xususiyat  kasb  e ta d i,  lekin  bu 
tasvirning  tu rg an -b itg a n i  kinoya,  kesatiqdan  iborat  b o ‘lib,  yozuvchining 
S oraxonga b o ig a n   qarashi asta-sekin  keskinlashib boradi.  O tasining husnini 
buzib turuvchi chiziqlar keltirib,  “qiziniki unday emas,  boshqacharoq”  degan 
ohan g d a  g a p   tu zilad i,  lekin  ayni  p aytda,  Soraxondagi  bu  “ o ‘xsham asiik” 
uning n ih o y atd a beso'naqay,  xunuk belgilaridan ekanligi bilinadi.
O ybek  esa  “ B olalik”  asarida  m uayyan  b irp e rso n a j  p o rtre tin i  chizishda 
boshqa  q a h ra m o n n in g  u  haqdagi  xotirasidan,  taassurotidan  unu m ii  foyda- 
lanadi;  y o sh   M u soning  tashqi  qiyofasi  quyidagicha  jo n la n tirila d i:  “T o r 
k o ‘c h a -d a ,  q o ‘shnim izning  eski  sh alo q   eshigi  oldida  m en in g   chol  b obom  
o ‘z  o ‘rto g ‘i-u z u n   soqolli,  yirik  ju ssali,  karquloq  m o ‘ysafid  b ilan   n im alar 
to ‘g ‘risidadir ezm alanib so‘zlashadi.  Bobom ortiq,  kichkina gavdasini devorga 
suyab,  c h o ‘qqaygan:  hassasini tizzalari  orasiga qadagan.  0 ‘rto g‘i  esa q o ‘pol, 
eski sag 'ri  kovush  kiygan  u zu n ,  se rtu k  oyoqlarini  uzatib, oftobga yag‘rinini 
tutgan  h o ld a , yerga  yonboshlab o ‘tirib d i”.
Yozuvchining uslubiy o ‘ziga xosligi faqat asartilida yoki portret chizishdagina 
emas, balki barcha boshqa unsurlar va tasviriy vositalaming qo'llanilishida ham  
sezilib tu rad i.
Y o zu vchilarning o ‘ziga xos  uslublari  uzoq tarixiy taraqqiyot  m ahsulidir. 
C h u n o n c h i,  qadim gi rus adabiyotida o 'z ig a xos uslubiam i farqlash  m um kin 
b o 'lm a g a n .  U n d a   faqat  badiiy  a d a b iy o t  uslubi  rasm iy  yo zish m alard an   va 
cherkov asarlari tilidan ajralib tucgan.  Faqat  XVIII asrga kelib  rus adabiyotida 
uslubiy  fa rq la n ish la r  (lekin  hali  u m u m iy  tarzd a)  yuzaga  c h iq a  b oshlagan. 
J u m la d a n ,  m u a y y a n   xildagi  a s a rla rg a   m uvofiq  h iso b lan g an   va  M .V. 
L o m o n o so v  t a ’riflab bergan  yuksak,  o ‘rta  ham da quyi  uslu b lar m aydonga 
kelgan.  0 ‘sh a   asr oxirlarida esa  D erjavin,  Radishchev,  K aram zin ,  Krilov, 
Fonvizin  singari  rus yozuvchilari  ijodida  o ‘ziga xos  uslublar shakllanganligi 
ko‘zga  a n iq   la sh la n a d i.  0 ‘ziga  xos  uslublarning  ravnaqi,  ran g-baran gligi 
realistik ad a b iy o t taraqqiyoti  bilan b o g ‘liq.
Realist yozuvchi uslubi til va nutq hayotda qanday bo‘lsa, asarda ham  xuddi 
shunday b o ‘lishiga  aham iyat beradi.  Ayni holda,  til bilan  b o g liq   holda  h ar 
bir yozuvchining o 'z ig a xos uslubi borligini ham   hisobga oladi.
U slub o ‘zbek adabiyotshunosligida yetarli  ishlanmagan.  U  “irimlar yig'indisi 
em as, un i tash q i  shakl deb ham  b o ‘lm as, balki dunyoni poetik idrok  etish va 
poetik obrazli tafakkurning eng  m uhim   xususiyatidir” .
E ng avvalo,  uslub  m afkuraviy kategoriyadir.  Ijtimoiy m azm un dan   uning 
g‘oyaviy to m o n i kelib chiqadi. Uslubga oid, unsur, masala va qismlar mazmunsiz 
va g‘oyaviyliksiz tarqalib ketadi,  ulam i m a ’no, yozuvchining ifodalangan  niyati 
birlashtiradi.

---

U slub estetik qadriyatdir,  unga badiiy q o n u n iy at  sifatida  ham  q araladi,  u , 
ayni  holda,  ijtim oiy hodisadir.  U slub estetik kateg o riy ad ir.  Asam i  ijod etish  
qonuniyatlarini bajarishda  asar tu7.ilishi uslubning ifodachisiga aylanadi.
Ekspressiya,  kom pozitsiya,  tasvir va  ifoda,  ijodiy  m eto d ,  adabiy  t u r  va 
jan r,  ichki shakl  uslubni  ifoda etuvchilar (nositeli  stilya)dir.  U lar ham   d o im o  
o'zgarib turadilar.
M azm un  (m avzu,  g ‘oya,  sujet),  ichki  shakl  (o b ra z ,  adabiy  tu r  va j a n r )  
uslubning  unsurlaridir.  Uslub  davrdan  davrga,  yo zuvchidan  yozuvchiga, 
yozuvchining asaridan asariga o ‘tgan  sayin  o ‘zgarib boradi.
U slub juft  kategoriyalarga ham  ega  (lirika,  e p o s,  d ra m a  kabi  u m u m iy ro q  
tushunchalar 
kategoriyalaT  
deb ataladi).  U la r obyektiv xususiyatga m olikdir. 
Qaram a-qarshi tushunchalar, qat’iy va erkin shakllar,  soddalik va m urakkablik, 
dinam iklik va statiklik,  obyekt va subyekt,  u m u m  va yakkaiik,  um um iylik va 
individuallik uslub kategorjyalari sirasiga kiradi.
V b o b  
IJO D IY   M E T O D
M etod grekcha  “tekshirish  yo‘Ii” dem akdir.
In d iv id u a l  ( o 'z i g a   xos)  u s lu b la r  y o z u v c h ila r   v a  m u a y y a n   d a v r  
adabiyotlarining o ‘ziga xosligiga bogMiq bo‘lganidek,  ijodiy m etod  (ijodiy usul) 
ham   san ’atkor  yoki  s a n ’atkorlar  guruhining  m u sh ta ra k   va  ayrim   belgilari, 
g ‘oyaviy-badiiy saviyalari,  maqsadlariga aloqadordir.
M etod  (badiiy  u s u l)-”voqelikning  aks etish   u su li” ,  “un i  tip ik lash tirish  
qoidasi” ,  a s a rg ‘oyasini  ifodalovchi o brazlam ing taraqqiyoti va qiyosiy y o ‘li, 
obrazli  vaziyatlam i  hal  qilish  tam oyili,  “s a n ’a tk o rn in g  bilish  kerak  b o ‘lg a n  
voqelikka nisbatan  b o ‘lgan  ijodiy m unosabatdagi  u m u m iy  jih atla ri” .  M e to d  
hayotning  shaklinigina  em as,  balki  ichki  to m o n in i  h am ,  ya’ni  m o h iy atin i 
ham   ko'rsatishni  ta q o z o   etadi  va  biron  n a rsa n i  b osh qalari  bilan  q o ‘sh ib , 
yaxlit holda tasvirlashi lozim.
Ijodiy usul deyilganda,  yozuvchilam ing v o q elik n i tashlash, aks ettirish  va 
baholashdagi  asosiy  tartib lari  tush u n ilad i,  bu   ta rtib la r  sa n ’a tk o rla rn in g  
dunyoqarashi, tutgan y o ‘li vahayot haqidagi  nuqtayi nazari bilan  uzviy b o g liq  
b o ‘ladi.  Agar uslub  tushunchasi  ko‘proq  m u ay y an   b ir yozuvchining  o ‘zig a 
xosligiga taalluqli b o ls a ,  ijodiy usul deyilganda, voqelikdagi hodisalami tanlash , 
aks ettirish, baholash borasida butun bir yozuvchilar guruhi ijodiga xos b o ‘lgan 
m ushtarak to m o n la r h am  anglashiladi.  Shunga  k o ‘ra,  ijodiy usul  h aq ida s o ‘z

---

borganda, bizning ongim izda klassitsizm, sentim entalizm ,  modernizm  singari 
sohalar gavdalanadi.  B iroq  ijodiy usul voqelikni  aks ettirishning  m ushtarak 
tartiblaridangina  ib o rat  b o ‘lib  qolm ay,  har  b ir yozuvchi  ijodida  o ‘ziga  xos 
ta rz d a   n am oyon  boMishi  bilan  ham   ajralib  tu ra d i.  X ullas,  ijodiy  usul 
yozuvchining  hayo tg a  muno&abatda bo'lish  p rin sip lari  yig'indisidir;  badiiy 
tadqiq etish yo'lidir.  U  adabiyotning dunyoni m a ’rifiy bilish xususiyati bilan 
ham  bog‘langan.
M a’lum ki,  o ‘ziga xos uslub asardagi b archa u n su rlar va tasviriy vositalar 
tizim ining,  ular o ‘rtasidagi aloqaning o ‘ziga xosligi bilan bog‘liq holda yuzaga 
keladi. Yozuvchining ijodiy usulidagi o ‘ziga xoslik hayot  materialini tanlashdagi, 
baholashdagi aks ettirish va tayanch tartiblarida  nam oyon b o ‘ladi.
D em ak, uslub va ijodiy m etod tushunchalarini aynan bir narsa deb qarash 
m um kin  em as.  Ilgari  ijodiy  m etod ni  uslub  d eb  kelganlar,  keyin  esa  uslub 
ijodiy  m etod  em asligi  ayon  b o ‘lgan.  U slubni  tad q iq   etish  badiiy  vositalar 
tizimini ularga xos q onuniy aloqadorlikda o ‘rganish dem akdir.  Ijodiy m etodni 
tadqiq   etish  esa,  yozuvchi  ijodida  badiiy  o b ra zlar tizim i  vositasida  yuzaga 
chiqadigan hayot haqiqatining g‘oyaviy-badiiy ildizlarini o'rganish dem akdir. 
Ijodiy m etod  uslub  b ilan   ay n an  bir  narsa b o 'lm ay ,  uni  belgilovchi,  yuzaga 
keltiruvchi om ildir.
Dem ak, yozuvchi ijodini  o ‘nganishda aw al uning m etodini aniqlash va shu 
yo‘l bilan usiubini o ‘rganishga kirishish maqsadga muvofiq.  Bunday o ‘rganish, 
ayniqsa,  yozuvchining  b u tu n   ijodigina  tadqiq  etilm asdan,  dunyoqarashi, 
muayyan voqealarga m unosabati va ulam i aks ettirishdagi o ‘ziga xos tom onlari 
tekshirilganda ham  g ‘oyat  m uhimdir.
Ijodiy m eto d n in g   aham iyati  voqelikdagi  h odisalam i  tanlash,  aks ettirish 
va baholash (talqin etish) borasida yozuvchi tam oyillarining hayotdagi m uhim  
to m o n la m i  h aq q o n iy   gavdalantirishga  h am da  ularga  nisbatan  m uayyan 
m unosabatni shakllantirishga xizmat  qilish bilan belgilanadi.
Adabiyot tarixidagi barcha ijodiy m etodlar muayyan ijtimoiy ehtiyojlam ing 
taqozosi, ijod tajribasining natijasi va adabiy malakaning nazariy umumlashmasi 
sifatida maydonga kelgan.
Badiiy  ad abiyotning  k o ‘p  asrlik  y o‘li  guvohlik  berishicha,  ijodiy  tasvir 
qoidalari ham m a d av rlar u ch u n  birday, ya’ni  qotib  qolgan tarzda b o'lm aydi, 
balki h ar b ir ijodiy m e to d  doirasida o ‘zgarib,  rivojlanib turadi.  Bu  rivojlanish 
yozuvchilaming g'oyaviy-badiiy kashfiyotlari bilan ham , o'sha kashfiyotlaming 
nazariy jihatdan  u m um lashtirilishi, ahamiyati belgilanishi bilan  ham  bog‘liq 
holda sodir b o ‘ladi;  rus tanqidiy  realizmi, b ir to m o n d a n , A.S.  Pushkin, N.V. 
G o g o l,  A .N .  N e k r a s o v ,  M .Y e.  S a ltik o v - S h c h e d rin ,  L .N .  T o ls to y , 
F.D ostoyevskiy,  A .P .  C hexovlarning  nodir  adabiy  ixtirolari  bilan  boyisa, 
ikkinchi tom ondan, V .G . Belinskiy, N .G . Chemishevskiy,  N A  Dobrolyubovlar

---

tarafidan shu  ijodiy usul tajribasining nazariy um um lashtirilishi ta ’sirida ham  
ravnaq topdi.
Ijodiy m etodlam ing vujudga kelishi,  rivojlanishi  va alniashinishi ijtim oiy- 
tarixiy sharoitlarga bog‘liqdir.  Muayyan ijîimoiy-tarixiy sharo itd atug ‘ilgan  ijodiy 
m etod keyinchalik rivojlana  borib,  o ‘zida jam iyat  hayotidagi o'zgarishlam i aks 
ettiradi.  Jam iyat  taraqqiyolidagi  o 'zg arish lar yangi  sifat  o ‘zgarishlariga olib 
kelganda,  adabiyot oldiga  m ohiyat  e’tibori bilan  yangi  v a z ifalarq o ‘yilganda, 
mavjud ijodiy m etod o ‘rniga boshqasi vujudga keladi.
Bir ijodiy metod o'm iga boshqasi kelishi oqibatida awaigisiga taalluqli b o ‘lgan 
n o d ir  badiiy  a sa rla rn in g   estetik  qiym ati  y o ‘q o lib   ketm aydi.  Y u q o rid a 
aytilganidek,  chinakam   n o d ir  asarlar  insoniy at  b ad iiy   xazinasida  o 'lm a s  
yodgorlik bo‘lib qoladi va k o ‘plab avlodlarga  m a ’naviy oziq beradi.  Bu  yerda 
gap  ijtimoiy  ehtiy o jlam in g   o'zgarishi  bilan  b o g ‘liq  h o ld a   b ir  ijodiy  m e to d  
o ‘m iga  boshqasi  tu g ‘i)ishi  haqida  ketyapti.  Y angi  ijodiy  m etod,  o d a td a , 
adabiyotning awalgi taraqqiyoti davomida mavjud b o ‘lgan eng yaxshi tom onlam i 
qabul  qilib  oladi  va  u la rn i  yangi  hay otiy  e h tiy o jla rn i  qon dirish   ishiga 
b o ‘ysundiradi.
X uddi  adabiy  tu r va ja n rla r  rivoji  kabi  ijodiy  m e to d la r  taraqqiyoti  h a m  
ilmiy tafakkum ing jonli obrazlilik bilan chatishib ketib,  adabiyotda yuksaklik 
to m o n   uzluksiz harakat  qilib borishga xizm at qiladi.
Q ad im g i  m ifo lo g iy a d a n   to r tib ,  h a y o tn in g   q o n u n iy a tla rin i  b u t u n  
m urakkabligi  bilan  o ch ib  beruvchi  hozirgi ad ab iy o tim izg ach a  davom   etg a n  
insoniyat  badiiy tafakkurining yo‘li fikrimizning dalili b o ‘la  oladi.  Bu sohadagi 
ijodiy  m eto dlam i  oqim lar,  yo‘nalishlar  tarixini  a n iq   olib  q aralg an d ag in a, 
to ‘g‘ri va atroflicha idrok etilishi mumkin.
Asosiy ijodiy m e to d la r bilan alo h id a-alo h id a tan ish ish g a o 'tish d a n   a w a l 
adabiyot taraqqiyotida m uhim  ahamiyatga cga bo'lgan,  ikki yo‘nalish deb atalgan 
yoki hozirgi adabiyotshunosliktili bilan aytganda,  ikki  ijod tip i ustidato‘xtalish 
lozim.  Bu  yerda realizm va rom antizm  ko'zda tutiladi.  Lekin hozir gap ulam ing 
m uayyan  tarixiy  sharoitdagi  k o ‘rinishlari  h a q id a   em as,  balki  ko‘p  a s rla r 
davomida adabiyot taraqqiyotiga kuchli ta ’sir ko‘nsatgan  yo‘na1ishlarbo‘lganligi 
to ‘g ‘risida ketyapti.
Realizmning eng um um iy belgilari haqida gap bopganda, dastaw al,  realistik 
tasvirda hayot xuddi hayotning o'zidagidek shakllarda aks ettirilishi ko‘rsatiladi. 
Am m o bu belgi  realizm ga,  haqiqiy san’atk o rla m in g  barchasiga xosdir.
O datda,  san ’atd a,  deyarli  doim o  n ia’lum   d a ra ja d a   shartlilik  b o ‘lad i. 
T urm ushni hayotiy shakllarda aks ettiruvchi  realizm ga ham  shartlilik b e g o n a  
emas.
Ayrim hollarda tasvirdagi narsalarhayotdagiga u n c h a  muvofiq kelm asa-da, 
realistik  deyilaveradi.  A ytilganidek,  yo zu v ch ilar  k o ‘p  hollarda  (a y n iq sa ,

---

satirada) tasvirlanayotgan  narsa-hodisalam ing  m ohiyatini chuqurroq ochish 
maqsadida mubolag‘a  va b o ‘ittirib tasvirlashdan foydalanadilar. ljtimoiy hayotdagi 
yoki inson  ruhiy dunyosidagi o ‘zgarishlar mohiyatini ochishga xizmat qilganda, 
fantastik obraziar h am   realistik tasvirga zid deyilm aydi.  Axir,  M eílstofel yoki 
G am let  o tasin ing  arvohi  obrazlari  nod ir  adabiy   asarlar  realizm iga  p u tu r 
yetkazadim i?  T asvirlanayotgan  narsa-h o d isalar  m ohiyatini  o chishda  turli 
b o ‘rttirishlarga,  k u chaytirishlarga yo‘l  beradigan badiiy  m azm un  realizm da 
belgilovchi rol  o ‘ynaydi.
Aksincha, kishilarning tashqi qiyofasini haqqoniy ko‘rsatgani holda ulardagi 
ayrim tasodifiy,  m uhim  b o ‘lmagan xususiyatlamigina ochib bergan asar realistik 
sanalmaydi.Bunday naturalizm tipiklikdan m ah ru m b o ‘lgani uchun  realizmdan 
yiroqdir.
Realizm katta  um um lashm alarch iqarishg a qodir.  U  voqelikning obyektiv 
tasviridir,  x arak terlar  orasid an   m uhim larini  ta n la b   oladi.  R om antizm ning 
o ‘zida ham b ir-biridan keskin ajraluvchi ikki yo‘nalishni farqlash kerak:  nafaol 
romantizm, u voqelikni b o ‘yab ko‘rsatib, kishilami o ‘sha voqelik bilan murosaga 
keltirishga  intiladi yoki  voqelikdan chetga to rtad i.  Faol  rom antizm   hayotda 
inson  irodasini  m ustahkam lashga,  u n d a  voqelikka ham da o ‘sha voqelikning 
h a r  qanday  zulm iga  qarshi  isyon  uyg'otishga  intiladi.  Buyuk  ro m an tik  
yozuvchilaming asarían  ham  aslida hayotni va insonni tushunish borasida bizga 
bitm as-tuganm as m a z m u n   in ’om  etadi ham da tasvim ing ulkan t a ’sirchanligi 
bilan  ajralib tu rad i.  N a v o iy ja h o n  adabiyoti  rom antizm ining asoschilaridan 
biridir.  ljodining  b o sh la n g ‘ich  davrida  rom antizm ga  moyil  b o 'lg an   M.Yu. 
Lermontov “ Msiri” poem asida tahqirlangan, xo‘rlangan insonning  Rossiyadagi 
zulm  negiziga qurilgan  ijtimoiy tartiblarga nisbatan norozilik isyonini ifodaladi.
Rom antizm  o ‘zining  realizm ga nisbatan  past darajadagi ijodiy m etodligini 
ko‘rsatmaydi.
Ikki m uhim  ijod tip i b o ‘lgan  realizm  va rom antizm ning xarakterii belgilari 
haqida tasaw u r hosil  qilingandan so‘ng ijodiy usulning  adabiyot tarixidagi bu 
m um toz ko‘rinishlari bilan tanishishga o ‘tish m um kin.
A ntik adabiyotda realizm   unsurlari
Qadimgi  yunon  adabiyotidagi badiiy tasvir qoidalari nihoyatda  o 'ziga xos 
b o ‘lib, yangi za m o n n in g   realizm  va rom antizm  qoidalaridan keskin  farqlanar 
edi. Biroq chuqurroq tekshirilsa,  ulam ing m a’lum  darajada realizm qoidalariga 
yaqinligi ayon b o ‘ladi,  chunki bu qoidalar ham  um um  uchun  m uhim  b o ‘lgan 
narsa-hodisalarni aks ettirishni taqozo qilgan.  Bu  o ‘rinda h a r b ir  ijodiy usul 
insoniyat  tafakkuri  va  s a n ’at  taraqqiyotidagi  m uayyan  davm i  aks ettirishini

---

hisobga olish  lozim.  Insoniyatning bolalik davridagi ijtimoiy sharoit va qadimgi 
y unonlarongi darajasining o ‘ziga xosligi u la rsa n ’atdagi realizm  kurtaklarining 
xarakterini belgilab bergan
M ash hur  G o m crg a  taalluqli  d e b   qaraladigan  asarlar y o zilg an   paytlarda 
y u n o n lam in g   ijtim oiy  hayoti  b ir b u tu n lig i,  yaxlitligi  bilan   ajra lib  tu r a r  edi; 
um um iy farovonlik bilan bogMiq  h o ld a ,  h ar bir odam n in g h ay o ti  u  davrlarda 
m a ’lum   darajada  farovon kechar edi  va  aksincha,  h a r b ir kishi  tu rm u sh in in g  
farovonligi um um iy farovonlikni  aks ettirared i.  U nday sharoitlarda adabiyotda 
butun  xalq hayoti uchun  aham iyatli b o ‘lgan n arsa-h o d isalar q a m ra b  olinishi 
tabiiy va zaniriy hol edi.  Shu bilan b o g ‘liq holda, o'sha davrlar y u n o n  adabiyoti 
asarlarining  manbayi sifatida um um xalq hayotida aham iyatli  b o lg a n  voqealar 
h am   (“ Ilia d a ”dagi  kabi),  xalq  v ak illarin in g   h is -tu y g ‘u la ri,  q a ra sh la ri, 
intilishlari,  m aishiy turm ushlari  h a m   ( “ O disseya”dagi singari)  aks ettirilgan 
edi. Dem ak, qadimgi yunon adabiyotida narsa-hodisalami tanlash va aks ettirish 
q oidalari  xalq  hayotidagi  z a ru r,  u m u m iy ,  tip ik   to m o n la rn i  k o ‘rsatish 
vazifasidan kelib chiqilgan  holda belgilangan.
Buyuk  G o m e r  va  qadimgi  y u n o n   tragediyanavislari  asarlarid ag i  q ah ra- 
m o n o n a  shaxslar  (Prom etey,  Axilles,  G ekto r,  Odissey,  E d ip ,  A ntigonalar) 
o'sha davrlardagi yunon  xalqiga xos b o ‘lgan  muhim qarashlam i,  his-tuyg‘ulami 
o ‘zlarida mujassamlashtiigan edilar.
Bir  vaq tlar  G egel  ju d a  yaxshi  k o 'rsa tg an id ek ,  m a z k u r  q a h ram o n o n a 
shaxslarga,  d astaw al  o ‘zining  m ustaqilligini  va shu  bilan   b o g ‘liq  ho ld a  har 
b ir xatti-harakati  uchun javobgarligini  his qilish tuyg‘usi  xos edi.  Sofoklning 
“ Shoh  E d ip ”  asaridagi  E dip  o ‘z ib ilm a g a n   holda otasini  o 'id irg a n i va  ona- 
siga  uylangani uchun  o ‘z -o ‘zini jazo lashi q ah ram o n o n a x arak ter,  o ‘z gunohi 
u ch u n   b o sh qalam i  ayblashdan,  subyektiv  istaklarini  o by ektiv  ishlariga  zid 
q o 'yishdan  yiroq  ekanligini isbotlaydi.
Q ah ram o n o n a  shaxs  o ‘zini  o ‘zi  m ansub  b o 'lg an   u m u m d a n   ajratib  ham 
qo'ym aydi.  Shu  sababli,  nevara b o bosining gunohi u c h u n   o 'z in i ay b d o r deb 
hisoblaydi ham da boboning gunohi butun avlodlar sha’niga d o g ' b o ‘lib tushadi. 
M uayyan oila yoki urug‘ning ishi va taqdiri ulam ing a ’zolariniki  d eb qaraladi 
hamda shunga ko'ra o'sha a’zolar yoki qullami himoya qilish um g‘ning vazifasigina 
em as, balki  huquqi  ham   sanaladi.  U ru g 'd ag ilam i b ir-b irid a n   ajratib,  tafovutli 
qilib qarash a ’zolarning xayoliga  h am  kelm aydi.  U n d ay  shaxslar o 'z la ri bilan 
u ru g ‘doshlari orasida hech  q a n d a y  farqni  sezdirm aydilar.  S h u   tariq a ,  Gegel 
aytganidek,  um umiylik,  m ushtaraklik alohidalikda ifo d alan ar,  alohidalikesa, 
o 's h a  m ushtaraklik ruhi bilan  su g ‘orilgan  b o 'la r edi.  G eg el  m asalanin g yana 
b ir  m uhim   tom o n ig a e ’tibor b erish   lozim ligini  alo h id a  u q tira d i.  G egelning 
ko'rsatishicha,  u  davr kishüari u c h u n  xos b o lg a n   n arsa-sh axsn in g ehtiyojlari 
uning  o 'z   faoliyati  bilan  q o n d irila r  edi.  Buni  adabiy  q a h ra m o n la rd a   ham

---

ko‘rish  m um kin.  M azkur  q ah ram o n n in g   o ‘z)ari  hayvonlarni  oMdiradilar, 
pishiradilar,  otlarni  o ‘rgatadilar,  qishloq xo'jalik asbob-uskunalari  va harbiy 
qurollar,  kiyim lar tayyorlaydilar.  Bunday sharoitda odam  o ‘zi foydalanayotgan 
va o ‘zini qurshagan  hamma narsaning chinakam xo‘jayini deb his qiladi. G om er 
asarlaridan buni  tasdiqlovchi k o 'p lab  m isollartopish  m um kin. A gam em non- 
ning o ta -b o b o la rid a n   m eros b o ii b  kelayoîgan  ski pétri,  Odissey tom onidan 
nikoh kechasi uchun tayyorlangan o ‘rin,  Fetida iltimosiga  ko‘ra, Gefest to m o ­
nidan  yasalgan Axillning qurol-aslahalari shunday m isollar qatoriga kiradi.
G eg el  so 'z la ri  bilan  aytganda,  qahram on lik  davri  shaxslar  qalbida  har 
doim  hosil etgan  kashfîyotlari,  yangiliklari oqibatida tug'ilgan  shodlik tuyg‘usi 
barq urib turadi; ham m a narsada u o ‘z qoMlarining kuchini,  aqlining qudratini, 
jasoratining natijasini his qiladi.  Shu sababli, uning qilgan kashfîyotlari, ishlari, 
xohishlari,  intilishlarining  natijalari  tu rli-tu m a n   ehtiyojlarini  qondiruvchi 
vo sitalar  sifatida  k o'zga  tash lan ad i.  Biroq  q ah ram o n lam in g   qiziqishlari, 
m a n f a a t l a r i ,  in tilis h la ri  s h u la m in g   o ‘zi  b ila n   c h e k la n m a y d i.  U la r 
q ah ram o n lam i qurshagan zam in h am d a vaziyatni tushunishga yordam  beradi.
Q adim gi  y u n o n lam in g   badiiy  tasvir  prinsiplari  y a n a sh u   bilan  ajralib 
turadiki,  u lar antik zam on  kishilarining mifologik dunyoqarashi bilan aloqada 
edilar.  X alqning go‘daklikdagi  ongi u  davrlarda tabiat  qonuniyatlarini t o ‘g ‘ri 
anglab yetolmas edi. Tabiat kuchlarining bevosita ko‘zga ko‘rinib tuigan tomonlari 
bilan  u la rn in g   ko‘rinm as  m anbalari  orasidagi  aloq alar  inson  faoliyatidagi 
sabab va oqibat munosabatiga qiyoslangan, o'xshatilgan tarzda idrok etilardi.
C h a q m o q ,  m om aqaldiroq,  quyosh  nuri,  sham ol  kabi  tab iat  hodisalari 
yuksaklikdagi qandaydir m avjudotlam ing harakatlari deb tushunilar edi.  Shunga 
k o ‘ra,  b o rliq   qonuniyatlari  haqidagi ta sa w u rla r tu rli-tu m a n   xudolarga olib 
borib b o g 'la n a r edi.  U  xudolarning  h a r biri  m uayyan  real  kuchiga  muvofiq 
kelardi.
Kishilar ongida paydo bo‘lgan xudolar o'imaslik, beqiyos darajada qudratlilik 
singari idéal alomatlarga ega edilar.  Shunga ko‘ra, ular kishilar uchun qandaydir 
nam una b o ‘lib xizmat qilardilar.  Bundan tashqari, ularda o'sha zam on ishlarining 
q a to r  real  sifatlari  h am   k o 'rin a r  edi.  U  belgilar  orasida  ijobiylari  bilan  bir 
q ato rd a salbiylari  ham  bor.  Bu hol  o ‘sha davr kishilarining turm ush tajribasi, 
ayrim   h a y o tiy  zidd iyatlar m ohiyatini  anglaganliklari  bilan  izohlanardi.  Shu 
sababli “ lliada” cposida xudolar qadimgi yunonlaming nazarida ulaiga nomuvofiq 
b o ‘lgan  ishlar ham   qiladilar.  C h u n o n c h i,  asarda A pollonning orq ad an  kelib 
P atro k ln i  x o in larc h a zarb  bilan  urishi,  G ek to r qiyofasiga  kirib,  Axillesning 
e ’tiborini  haqiqiy G ektordan chetga tortishi va bu janglarda o'im asligi tufayli 
x o h lag an ch a  h arak at  qilishi,  M enelaynin g  Prisdan  o ‘ch  olishiga  Zevsning 
xalaqit berishi m uayyan  ichki g‘azab bilan tasvirlanadi. Ayrim hollarda qadimgi 
y u n o n lar x u d olarning b a ’zi tubanliklariga kishilaming yuksak jasoratlarini va

---

oliy intilishlarini qarshi q o ‘yar edilar.  Axillesning o 'iim g a   n afrati,  G ektom ing 
vatanga m uhabbati, G ekubaning onalik tuyg'ulari, A ndrom axaning vafodorligi 
tasviri  fikrim izningdalili b o ‘la  oladi.
Qadim gi yunonlam ing  mifologik dunyoqarashi ilm iy tafakku r kurtaklariga 
ega b o ‘lganligi sababli o ‘sha davr u ch u n  olam ni tu s h u n ish n in g  yuqori shakli 
hisoblanadi.  Shunga ko‘ra G o m er davri antik adabiyoti nam unalaridagi ko'plab 
lavhalar  hoziigi  zam o n  kishilari  u c h u n   q anchalik  xayoliy,  afsonaviy b o ‘Jib 
ko‘rinm asin,  ular  qadim gi  y u n o n la m in g  olam   haq id ag i  tasaw u rlarig a  m os 
kelardi va realistik tasvir kurtaklariga ega edi.
Ijtim oiy  hayotdagi  b ir  b u tu n lik ,  yaxlitlik  b a rh a m   to p ish i,  fan-texnika 
taraqqiyoti  natijasida  san 'atd ag i  m ifologik d astak ning   yem irila  borishi bilan 
bo g ‘liq  holda  antik  adabiyotning  o ‘ziga  xos tasvir  usuli  o 'z in i  oziqlantirib 
tu rg an  tarixiy zam inidan  m ahrum  boMadi  ham da  shu b ilan   un in g um ri ham  
tugaydi.  Bu  davrdagi  shoirning hayotga ijodiy m u n o sab ati A ristotel tasvirida 
hayotga taqlid qilish,  narsa yo hodisaning o ‘xshashini hosil etish, deb tushundi.
Uvg‘onish  davri realizm i
H ozirgi  zam on  realizm i  n am unalariga b irm u n ch a yaq in turuvchi asarlar 
G ‘arbda  U yg‘onish davrida paydo b o i d i,  bu davr o ‘rta  féod al tartiblarining 
yemirilishi va kapitalistik  m unosabatlam ing yuzaga kelishi bilan bog‘liq holda 
X IV  asrlardan boshlanib,  XVII asr boshlarigacha b o ‘lgan  m udd atni o ‘z ichiga 
oldi.
U y g ‘o n ish   davrining  ilg‘o r   n am o y a n d a la ri  o ‘r ta   a s r  feod alizm i  va 
cherkovining aqidaparastlik ta ’Jimotlariga insonning to ‘laqonli hayotini qarama- 
qarshi qo‘yishga intilib, qadimgi zam on fani va san’atining m um toz namunalariga 
m urojaat qiladilar ham da antik d u n y o  san’atkorlari va  m utafakkirlarining eng 
n o d ir  asarlarini  qayta  jo n lan tirish g a  kirishadilar.  B iroq  u la r  faqat  qadim gi 
dunyo qadriyatlarini aynan qayta tiriltirishga intilm adilar, balki ularga tayangan 
holda, o ‘z zamonlaridagi  hayotda va m adaniyatda buyuk burilish yasadiJar.
U yg‘onish davri adabiyoti realizm ining eng asosiy belgilaridan biri shunda 
ediki,  unda  hayot tasvirining k o'lam i  nihoyatda kengaygan edi.
U yg‘onish davrining ulug‘ yozuvchilari asarlarida kishilam ing ichki dunyosi 
tashqi olam i  bilan  uzviy b o g iiq lik d a ,  o ‘sha  p ay tlarg ach a  m isli  ko‘rilm agan 
darajada to ‘liq va chuqur ochib beriladi.  Uyg‘onish davri adabiyoti ulug‘  italyan 
shoiri Petraika va Alisher Navoiyning salobatli va ulug‘vor m uhabbat poeziyasidan 
tortib,  buyuk ingliz dram aturgi  Shekspir ijodidagi  keng  x arak terlar va sharoit 
tasvirlarini o ‘z ichiga oladi.

---

U yg‘o n ish   davri  adabiyotining  ikkinchi  m uhim   xususiyati  u n d a   yuksak 
insonparvarlik  (gum anizm ) ohangining  katta o ‘rin tutganligidir.
in s o n   a q l-id ro k in i,  q u d ra tin i,  q a d r-q im m a tin i  u lu g ‘lash  U y g ‘o nish 
davri  a d a b iy o ti  in so n p arv a rlig in in g   m o h iy atin i  lashkil  eta d i.  Bu  davr 
yozuvchilari  ta sv ird a   tarixiylikka  y e ta rlic h a   am a!  q iim agan  va  u m u m an  
kishilarga  xos b o ‘Igan  sifatlarni  o ‘z  q ah ram o n larid a  m ujassam lashtirishga 
uringan  b o ‘ls a la r- d a ,  u la ry u z a g a   k eltirgan  o b ra zlard a z a m o n n in g   ayrim  
belgilari o ‘z yorqin  aksini topgan edi.  Shekspim ing  “V enetsiyaliksavdogar” , 
“ Q aysar  q iz n in g   tiy ilish i”  singari  ko m ed iy alari  va  “ R om eo  va  J u ly e tta ” 
tragediyasidagi  q ah ram o n lar,  A lisher N avoiy dostonlaridagi  adolatsiz shoh 
obrazi  m a ’lu m   m a ’n o d a  bu  d a h o la r yashagan  zam on nin g  kishilari  sifatida 
ko‘zga tashlanadilar.
Uyg‘onish  davri  adabiyoti realizm ining uchinchi m uhim   xususiyati  u nda 
cherkov  x o n aq o h   xodim lari,  ruhoniylar,  feodalizm ning  chirik  tartib lari  va 
axloq norm alari  keskin tanqid ostiga olinganligi  edi.  Ba’zida bu tanqid  kuchli 
hajviy  ru h   k asb   e ta rd i.  K uchli  ta n q id iy   ru h n i  biz  B o k k a c h c h o n in g  
“ D ekam eron” ida ham ,  Rablening  “G aigantyua va Pantagryuel” asarida ham , 
Ulrix fon G u tten n in g   “ Dialog” larida ham , Tom as  Myunserning pam fletlarida 
ham,  Servantesning  “ D on  Kixot”  nom li  m ashhurkitobida ham  uchratishim iz 
m um kin.
U yg'onish davri  adabiyoti  realizmining to ‘rtinchi  m uhim xususiyati uning 
chuqur xalqchillik  ruhi  bilan sug^rilganligi  edi.  Bu  adabiyotning xalqchilligi 
unda  keng  xalq  om m asi  uchun  m uhim   hisoblangan  n arsa-ho disalam ing  
tasvirlanishida,  badiiy  asarlarning  milliy  o ‘ziga  xosligiga  alohida  e ’tib o r 
berilishida,  o ‘sha  a sa r yozilgan  milliy  tilning  m azm undorligiga  va  sofligiga 
kuchli in tilish d a yaqqol  nam oyon  b o ‘la r edi.
Uyg‘onish davrining keng  ko‘lami realizmi ko‘plab adabiy ja n r va ulardagi 
ko‘rinishlarning  shakllanishi ham da  rivojiga keng yo‘l ochdi.  Lirik,  poeziya, 
novella,  ro m a n ,  tragediya,  kom ediya,  sonet,  pam flet,  m aktub,  ruboiy  va 
g  azallarning k o ‘plab  ko‘rinishlari  ravnaqi  Uyg‘onish davri  adabiyotining bu 
sohadagi m uvaffaqiyatidir.
S h u n d ay   qilib,  U y g'onish  davri  adabiyotining  realizm i  o ‘z  jihatlari 
doirasining  kengligi,  insonparvarligi, tanqidiy ruhining kuchliligi,  o ‘ziga xos 
xalqchilik singari xususiyatlari bilan  ajralib turadi.
Uyg‘onish davri shoiri va yozuvchisining hayotga bolgan ijodiy munosabatida 
idealga,  o rz u g a  suyanib  ish  yuritish  yetakchi  yo ‘g ‘rilgandi.  V ositalaridagi 
mubolag‘adorlik,  badiiy arsenalga ko‘p ahamiyat berish, nafosatga e ’tibor edi. 
Bu  davr ad a b iy   ijodi jah o n   adabiyoti  tarixiga  sanog'i  yo‘q  o ‘lm as  asarlam i 
in ’om   qildi.

---

K lassitsizm
Klassilsizm ham  sentim entalizm  X IX  va XX asrlardagi  ilg‘o r ro m an tizm  va 
t o ‘la  m a ’nodagi  realizm  ijodiy m eto d larin in g  shakllanishi yo ‘lidagi  m uayyan 
bosqichlardir.
B irmuncha yorqin va to ‘liq shaklda klassitsizm  Fransiyada X V II  asrda, y a’ni 
absolutizm  shakllanayotgan,  davlat  hokim iyati  m ustahkam lanayotgan,  milliy 
birdam lik,  jip s lik q a r o r  topayotgan  b ir   davrd ay u zag ach iq d i.  A dabiy ot  va 
san ’atda yangi  ijtim oiy m unosabatlar va  ehtiyojlar taqozosi b ilan   klassitsizm  
m etodi m aydonga keladi.  Bu ijodiy m etod “klassitsizm” deb atalishining sababi 
shundaki,  u n in g   vakillari  antik  ad a b iy o tn in g   eng  n o d ir  a sa rla rin i  o ‘z!ari 
u ch u n   klassik  n am u n ala r  hisoblab,  o ‘shalarga  o'xshagan  a s a rla r  yozishga 
intilganlar.  M iloddan awalgi II asrda tanqidchi Aristarx barcha m ashh ur qadimgi 
yunon  shoirlarini, badiiy m ahoratlari va fazilatlariga qarab ,  ta b a q a  sinflarga 
ajratgan  edi.  0 ‘shandan beri A ristarx to m o n id a n   turkum larga taq sim lan g an  
asarlar  klassik  (m um toz),  ya’ni  b o sh q a la r  uchun  o ‘m a k   b o ‘la  oladigan 
nam unalar deb hisoblana boshlagan.  Kcyinchalik barcha davrlardagi eng yaxshi 
asarlarni  h am   klassik  deb  hisoblash  o d a t  tusiga  kirgan.  A n tik   ad ab iyo t 
n am unalariga  erishish,  taqlid  qilish  klassitsizm   vakillarining  tasv ir  yoMidir. 
Klassitsizmning unga bog'liq holda y an a ikki qoidasi b o ‘lgan.  U lard an   biri  real 
voqelik qo'shib tushunilgan tabiatga taqlid qilishdan iborat bo'lsa, ikkinchisining 
negizida  aq l-id ro k   hukm iga  b o ‘y sunish  turg an.  Biroq  k lassitsizm ning   zaif 
to m o n la ri  ham   b o r  edi.  C h u n o n c h i,  S hekspir  ijodida  y o rq in   k o ‘ringan 
x arak terlam in g  jo n li  va  keng  koMamli  tasviri  o ‘rnini  klassitsizm   asarlarida 
biryoqlam alik,  sxem atizm  egalladi.
Fransuz klassitsizmida dramaturgiya yetakchi shaklga aylangan edi.  Dramatik 
asa rlar  m ark azid a b u tu n   m illat  u c h u n   qiziqarli  b o ‘lgan  m a sa la la r tu ra rd i. 
B uni,  ayniqsa,  K ornel  trag ed iy alarid a, xususan,  uning  kish ilar m a s’uliyati, 
javobgarligi bilan  shaxsiy his-tuyg‘u lari,  m anfaatlari o rasid agi t o ‘q nashuvni 
ochib beruvchi  “G o ratsiy ”  tragediy asida  ravshan k o ‘rish  m u m k in .  M azk ur 
asarda bu  m asala absolut  m onarxiyaning o ‘sha davrdagi bosqichiga xos b o ‘lgan 
davlat  va  m illatn in g   birligi  u c h u n   kurash  ruhida  y o ritilg a n   e d i,  y a ’ni 
m as’uliy atn in g ,  burch ning  h am m a  n a rsad an   ustunligi,  ta n ta n a s i k o 'rs a til- 
gandi.
Klassitsizm vakillari d ram aturgiyada  uch  xil  birlik,  y a’ni  h a ra k a t,  zam on  
va  m akon  birligi  b o ‘lishi  zarurligi  haqidagi  fïkm i  ilgari  su rd ilar.  Bu  qoida 
shartli  edi,  h arakat  birligi,  alb atta,  d ra m a tik   asar u c h u n   m u q a rra r  ravishda 
z a ru r edi.  B oshqa  birliklar esa,  h a y o tn in g   keng  k o ‘lam d ag i  tasv iri  o ‘rniga 
to r,  ch e k la n g an   q o lip la r  yuzaga  kelishiga  yo‘l  o c h a rd i.  H a y o tn i  keng

---

m iq y o sd a   q am ra b   olishga  in tilg a n   klassitsizm  vakillari  keyingi  jkki  b ir- 
lik n i,  y a ’ni  m akon  va  zam on  birligini buzishga  m a jb u rb o la rd ila r.
H a m m a   narsani  aq l-id ro k   bilan  bog‘liq  holda  aks  ettirishga  intilish, 
ratsionalizm  klassitsiznida his-hayajon birinchi o ‘rinda turuvchi  lirik poeziya 
janrlariga nisbatan e ’tibom i zaiflashtirar edi.  Lekin klassitsiznida  axloqiy pand- 
nasihatlarga, aforizmlarga boy ayrini kichik janrlar yaxshi  rivojlanadi.  Ulam ing 
m is o li  s ifa tid a   L a fo n te n   m a s a lla rin i,  L aro sh fu k o   “ M a k s im ”  la rin i, 
Labreyyem ing “ M azkurasr xarakterlari yoki xulqlari” asarini  ko'reatsa b oladi.
O lsh a zam ondagi  kishilarning toifalar doirasida chegaralanishi klassitsizm 
naniunalarida ham  aks etmay qolm adi. Toifachilik rohi klassitsizm vakillarining 
q a h ra m o n   va  voqea  tanlashida,  asarlarining  tilida  k o ‘zga  aniq  tashlanadi; 
klassitsizm ning m ashhur nazariyachisi  Bualo o ‘zining  “ P oetik san ’a t” nomli 
k ito b id a  m azk u r ijodiy  m etod tajribasini  ilm iy-badiiy  u m u m lash tirar ekan, 
“ saroy  va  sh ah a r”  (saroyning  yirik  xodim lari  va  taniqli,  boy  shaharliklar) 
u c h u n   qiziqarli  b o ‘lishi,  “saroy  va  shahar”  didiga  m os  kelishi  kerakligini, 
tasvirlanayotgan narea-hodisalar “saroy va shahar” qarashlariga tayanilgan holda 
b ah o lan ish i lozimligini  aytgan edi.
B iroq  klassilsizmda b u lar em as,  balki keyingi  davrlar realizm ining yangi 
shakllari  sari  yo‘l  ochila boshlanganligi  muhim edi.  B ualoning o ‘zi yuqorida 
tilga oigan kitobida badiiy asarlarda hayot haqiqatini ifodalash zarurligini alohida 
qayd  qilib  o ktgan.
“A ql-idrok ovozi”,  “aql  nurlari”  haqidagi klassitsizm vakillari o ‘z fikrlarida 
badiiy asaming yuksak mazmundorligi hamda shu mazmunni ifodalashga muvofiq 
shakl  b o lis h i  kerakligi  to ‘g [risidagi  talabini  ilgari  surgan  edilar.  Bualoning 
aytishicha,  she’rda ham m a  narsadan  ko‘ra ma’no m uhim  b o ‘lib,  qofiya m a’no 
bilan  raqobatda yashashi  kerak emas.
D a v rlar  o ‘tishi bilan  klassitsizm ning  ilg‘or  m ohiyati  h am  susaya  boradi. 
F ransiyada  klassitsizm gullagan  V II  asrning ikkinchi yarm idayoq,  uning zaif 
to n io n la ri  sezila boshladiki,  u lar o q ib atd a m azkur ijodiy  m etod ni inqirozga 
olib  keldi.
Klassitsizm ni  "qayta tiriltirishga”  urinish  (albatta,  yangi hayotiy masalalar 
taqozosi  bilan )  yuz yildan  keyin  so d ir b o la d i.  Antik dunyo  alom atlari  yangi 
d avlat  tu z u m i  o ‘m atish uchun  k urash bilan bog‘liq holda,  grajdanlik pafosi 
ortishi  natijasida qayta jonlandi.  B iroq buijuaziya hokim iyatni  q o ‘lga  kiritib, 
kapitalistik tadbirlami amalga oshirishga kirishgandan so‘ng bu alomatlar yo‘qolib 
ketdi
S hunday qilib,  klassitsizm o ‘zining dastlabki gullash bosqichida va keyingi 
v aq tin ch a lik  jonlanishi davrida  ilg‘o r  adabiyot taraqqiyotiga  m uayyan  hissa 
q o 'sh d i.  Klassitsizm  qoidalarining  adabiy  am aliyotga  tatb iq   etilishi  ilg‘o r 
y ozuvchilar ijodida adabiyotning hayot bilan yaqinlashuviga yo‘l ochdi.

---

Shu  m a’n o d a,  ayrim  yozuvchilarning  hayotni  haqqoniyroq  aks cttirishg a 
intilib,  klassitsizmning qat’iy qonun-qoidalari doirasidan  chetga chiqqanliklari 
bejiz  em as.  M olyer  klassitsizmning  h ay o tn i  h aqqoniy  aks  ettirish g a  im kon 
beruvchi qoidalarigagina amal qilgan,  bunga to ‘siq bo'luvchi talablariga esa rioya 
qilm agan   edi.  Pushkin  M olyer  ijo d id a   x a ra k te rla r  ta sv irid a   m u a y y a n  
biryoqlam alik mavjud  b o ‘lsa-da,  u nin g asarlarida  “xasis,  faqatgina xasisligi” 
bilangina  ajralib turishini aytgan  edi.  M oly em in g  asarlarida  m u h im   ijtim oiy 
ziddiyatlar,  ti pikxarakterlar  vasharoitlaming ayrim tom onlari haqqoniy qam rab 
o lin g a n .  S h u   sab ab li,  uning  ijo d i  a d a b iy o t  ta rix id a   o ‘z   a h a m iy a tin i 
yo'qotm aydigan  nod ir sahifa bo‘lib qoldi.
Realistik tam oyillar V III  asr oxiridagi  rus adabiyotida  ham  k o ‘zga yaqqol 
tashlanadi.  Rus klassitsizmi  ilg‘o r  rus adabiyotin ing xalq  o m m asi va ozodlik 
harakatlari  bilan  uzviy  aloqasi  tufayli  o ‘tk ir  ijtim oiy  xususiyat  kasb  etdi. 
D erjavin,  Krilov,  Fonvizin  singan  rus  yozuvchilari  klassitsizm   d o irasid a 
qolganlari holda tanqidiy  realizm  sari  ayrim   qadam lar q o ‘ydilar,  n atijad a bu 
ijodiy m etod ilg‘o r rus adabiyotida X IX  asm ing 20-yillaridan  to  a sr oxirlariga 
qadar yetakchi o ‘ringa chiqib oldi.
S entim etalizm
Adabiyot tarixida klassitsizm  o ‘m iga sentim etalizm  ijodiy usuli  keldi.
G 'arb d a o ‘z vaqtida ilg'or rol o ‘ynagan buijuaziya bilan aristokratiya orasida 
ziddiyatlar n iho yatda  kuchaygan b ir sh a ro itd a  feodalizm ga q arsh i  kurashda 
sentim entalizm  ijodiy usuli tug‘i!di.  S entim entalizm  dastlab A ngliyada X V I11 
asr  o 'rta la rid a ,  ya’ni  buijuaziya  h ok im iyatni  q o ‘lga kiritgan  b o ‘lsa-d a ,  hali 
feodalizm sarqitlariga qarshi kurashni davom  ettirayotgan va m a ’lum  vaqtgacha 
o ‘rta tabaq a m anfaatini yoqlab, aristokratiyaga  ham da uning tu rm u sh  tarziga 
o ‘sha paytda  oddiy hisoblanuvchi  kishilam ing irodaliligini,  olijanobligini zid 
q o ‘yayotgan b ir davrda yorqin  n am o y o n  bo 'ld i.
Bu  k u rash   ad a b iy o td a  se n tim e n ta liz m n in g   k lassitsiz m d a g i  to ifav iy  
cheklanganlikka qarshi isyoni ko‘rinishida yuzaga chiqdi.
S entim entalizm   klassitsizmning  yuksak jan rla rid a  oliy  ijtim oiy  d o ira la r 
hayotini aks ettirish zarurligi haqidagi talabiga q aram a-q arsh i  o ‘laro q ,  oddiy 
kishilarning  k undalik  m aishiy  tu rm u s h in i  tasvirlashga  d a ’vat  e ta r   edi. 
Sentim entalizm  asarlarida podsholar,  mislsiz qahram onlar,  sa rk a rd a la ro ‘m ini 
burjua  m eshchanlik  doiralaridan  ch iq q a n   o ‘rtam iy o n a  kish ilar  egallaydi. 
S entim entalizm da  favqulodda  tarixiy  h o d isalar  o ‘m in i  in so n n in g   xususiy, 
shaxsiy  hayoti  oladi.  Agar klassitsizm   vakillari  kishilarning  ichk i  d unyosiga 
yetarlicha e ’tibor bermagan bo‘lsalar, sentimentalizm nam oyandalari diqqatlarini

---

o d d iy   insonn in g  m a ’naviy,  ruh iy   olam i  boyligini  k o ‘rsatishga  qaratadilar. 
S entim entalizm   klassitsizmdagi  aristokratik nazokat bilan  sug‘orilgan nutqqa 
q a ra m a -q a rs h i  h o ld a ,  tiln i  d em o k ra tik lash tirish g a,  jo n li  s o ‘zlashuvga 
yaqinlashtirishga intiladi.  Sentim entalizm  tamoyillari oddiy kishilarni ulam ing 
kundalik maishiy hayotlari bilan bogiiqlikda ko‘rsatish,  ulam ing  ruhiy dunyosi 
boyligini ochib berish,  adabiy tiln i dem okratiklashtirish  singari  yangi zam on 
ad ab iy o ti  asoslarini  ishlab  chiqish  yo‘lida  olg'a  tashlangan  b ir qadam   edi. 
S en tim e n ta liz m d a  voqelikni  aks  ettirish  ko'lam i  b irm u n ch a  kengaygan, 
insonning ichki dunyosi chuqurroq idrok etilgan edi.  U nda adabiy asarlarham  
m azm un,  ham  shakl jihatdan keng xalq ommasiga tushunarliroq va qiziqarliroq 
qitib yozilgan  edi.
S en tim en talizm d a birinchi  shaxs tilidan  him oya qilish  negizida qurilgan 
asa rla m in g   sayohat  kundaliklari,  epistolyar  (m aktub)  ro m an ,  q ah ram o n - 
larn in g   o ‘kinch,  tav b a-taza rru larin i  k o‘rsatuvchi  povest  singari  shakllari 
m ay don ga  keldi.  Bunday asarlar jam iyatning turli doiralari  hayotini qam rab 
olishga yoki qahram onlarning h is-tu y g ‘ularini, o ‘y-m ulohazalarini to iiq ro q  
aks ettirishga keng imkon b erar edi.
S e n tim e n ta liz m d a   ep ik   a sa rla rid a   lirizm  nihoyat  d arajad a  kuchayadi. 
S e n tim e n ta liz m   vakillari  o ‘z   asarlaridagi  perso najlarn in g  ichki  dunyosini 
y o rita bo rib ,  axloqiy-ta’lim iy ru h n i  kuchaytirish  m aqsadida voqealarga tez- 
te z   a ra la sh a r,  ularga  n isb atan   o ‘z  m unosabatlarini  b ild irar,  b aholarini, 
q arash larin i bevosita  ta ’kidlab  o ‘ta r edilar.  N atijada asarda  lirizm  o rta re d i. 
B u n i  tasdiq lo v ch i  m isollar  sifatid a  Angliya  sen tim en talizm i  vakillaridan 
S te m n in g   “ S en tim e n ta l  s a y o h a t” ,  “Tristram   S h en d i” ;  R ichardson ning  
“ P a m e la ”  va  “ K larissa G a rlo u ”  asarlarini  ko‘rsatish  m um kin.  U la ro ra sid a  
ayniqsa,  R ichardson  ro m an lari d iqqatga sazovor.  U ning   “ P am ela”  rom ani 
q a h ra m o n i  P am elani  xo‘jay in i  lo rd   aldab  yo‘ldan  urishga  harakat  qiladi. 
P am elan in g  olijanobligi bu aristokratga kuchli ta ’sir o ‘tkazadi.  N atijada lord 
Pam elaga  hurm at bilan qaray boshlaydi va uni xizm atkor sifatida em as, balki 
in so n   sifa tid a  ta n   olib,  o q ib a td a  u n g a   uylanadi.  R ich ard so n n in g   “ Klarissa 
G a rlo u ”  nom li boshqa bir ro m anid a buijua oilasidan  chiqqan qizning qayg‘uli 
sevgi  tarixi  hikoya qilinadi.  K larissa chiroyli aristokrat  Lovlasni sevib qoladi. 
L o v las  y e n g ilta k   va  b u z u q   b ir  shaxs  b o ‘lganligi  sab ab li  K larissa  o ‘z 
m u h a b b a tin in g   qurboniga  ay lan a d i.  Biz m azkur  ro m a n la rd a   tu rli  xildagi 
vo q ealar tasvirlangan  bo‘lsa-da,  ikkalasida ham jam iyatdagi  o ‘rta va quyi sinf 
v a k illa rin in g   yuksak  h is-tu y g ‘u la ri,  inlilishlari  b ilan   a risto k ra tla rn in g  
m a ’naviy  tu b an lig in i,  b u zu q lig in i  o ‘zaro   qaram a-qarshi  q o ‘yish  m uayyan 
a x l o q i y - t a ’lim iy   fik rn i  ta s d iq la s h g a g in a   x izm at  q ila d i,  a sa rla rd a g i 
x a ra k te rla m in g  ijtim oiy  m ohiyati  esa ancha yuzaki tasvir etiladi.

---

S entim entalizm  XVIII  asm ing ikkinchi  yarm ida Fransiyada  o 'tk ir ijtim oiy 
ruhga ega b o ld i.  Russo asarían buning  m isoli  b o ‘la oladi, b u la rd a   “u ch in ch i 
toifa”  ning feodallarga  va ularchiqargan turm ush qonunlariga qarshi  noroziligi 
ifodalangan.  Russoning  “ Ijtimoiy sh a rtn o m a ” asaridagi  “ Inson  du ny og a ozod 
h o ld a   keladi,  lekin  u  ham m a  y erd a  k is h a n d a d ir”  degan  ib o ra si  m a s h h u r 
b o 'lib   k etgan.  R usso  o ‘zi  xayrixoh  b o ‘Igan  o zo d   inson  n u q ta y i  n a z a rid a  
tu rtib ,  n u ra b   boray o tg an   feodal  h a y o t ta rz ig a   qarshi  k u ra sh ad i.  U   “Y angi 
E lo iza”  nom li  ro m an id a  h a r  bir  in so n   h ay o td a  o ‘z  o 'r n ig a   va  b a x tg a   ega 
bo lish g a haqli  ekanligi to ‘g‘risidagi g 'o y a n in g  targ ‘ibotchisi sifatida m aydonga 
chiqadi.  A m m o  Russo  asarlarida izch il,  q a t’iy ijtim oiy tah lil  y o ‘q.  U  in so n  
h aq id a  u m u m iy   ta rz d a   fikr  yuritadi.  U n in g   fikricha,  h a r  b ir  in s o n n in g  
iqbolga  erishishi  tab iat  to m o n id a n   a to   etilg an   q o n u n d ir.  B iro q   R usso 
ro m anlarida,  R ichardsondan  farqli  h o ld a  aristokratik axloqning;  d v o ry an lar 
turm ush tarzining va toifachilik sarqitlarining tanqidi ancha kuchlidir.  “Yangi 
E lo iza”  asarid a  aristokrat  qiz  yuliya  b ila n   kam b ag ‘al  o ‘q itu v c h i  S e n -P re  
orasidagi  m u h ab b atn in   hukm ron  sin fla r tu sh u n ch ala ri  va q a ra sh la rig a   qay 
d arajad a  zidligi  tasviri  butun  d v o ry a n la r  m ad an iy ati  u stid a n   c h iq arilg a n  
aybnom aga aylanib  ketadi.
Biroq  R ussoning  inson  va  ja m iy a t  haqidagi  m avhum   ta s a w u ri  u n in g  
asarlarini  ijtim oiy  aniqlikdan  m a h ru m   qilib  q o ‘ydi,  o 'z in i  esa,  u m u m a n , 
m adaniyatning zararli  ekanligi to ‘g ‘risidagi xato xulosaga olib keldi.
XVI11 
asr oxirlarida yuzaga kelgan rus sentimentalizmi G ‘arbdagiga nisbatan 
birm uncha kam ahamiyatga ega b o ‘ldi. Agar sentim entalizm  G ‘arb  adabiyotida
X V III  asm ing  ikkinchi  yarmida  ilg‘o r yo 'n alish lard an  biri b o ‘Isa,  R ossiyada 
bu ijodiy m etod adabiyotdagi shoxobchalardan biri edi va unga zid holda  Krilov. 
Novikov,  F o nvizin ,  Radishchev  n o m la ri bilan  bo g ‘liq  b o ‘lgan  ilg‘o r  adabiy 
y o ‘nalish  rivojlana  boshlagan  h a m d a   rus  tan q id iy   re a liz m in in g   keyingi 
taraqqiyotiga sharoit hozirlagan  edi.  B ulardan qat’i nazar,  rus sentim entalizm i 
ham   muayyan darajada ilg‘o n o q  vazifani o ‘tagan  ijodiy m etoddir.  X ususan, u 
adabiyotd a insonning  ruhiy dunyosiga  e ’tib o m in g  oshishi,  b a d iiy  asarlard a 
klassitsizmdagiga nisbatan  m avzular, q ah ram o n iar va tilning dem okratlashuvi 
ishiga ozroq b o ‘lsa-da,  hissa qo‘shdi.
Rus sentim entalizm ining  m azkur xususiyatlari uning poydevorini q o ‘ygan 
yozuvchi Karam zin  ijodida, xususan,  “ R ussayyohining m aktublari” ,  “ Bechora 
Liza”,  “ N atalya-boyar qizi”  singari  asarlarida ko‘zga aniq tashlandi.
A gar Fransiyadagi  inqilobiy m a ’rifatparvarlar sentim en talizm i  realizm  va 
ilg‘or rom antizm ning rivojiga yo‘l o chgan  b o ls a , m s sentim entalizm i o (zining 
b a ’zi  zaif tom onlarid an  qat’i n azar ijobiy xususiyatlari  orqali  ilg‘o r  Jukovskiy 
rom antizm i tug'ilishi uchun yaxshi  dastak  hozirladi.

---

Romantizm
H a r   q a n d a y   ijo d iy   m e t o d n in g   q im m a ti  u n in g   c h in a k a m   h ay o t 
q o n u n iy atlarin i  ochib b erish darajasi,  istiqbollarini k o ‘rsatish va  m azm unni 
ifo d ala sh d a g i q u d rati,  t a ’sirch a n lig i va go‘zalligiga q arab   belgilanadi.  Shu 
sab ab li,  yuqorida  ko‘rib  o ‘tilgan  ijodiy  m etodlarning  eng  yaxshi  fazilatlari 
hozirgi  zam on estetik talablariga javob beradigan yangi yuksak  ijodiy m etod- 
la rd a   saqlab qolinadi.  U n d a y  ijodiy m etodlar qatoriga rom antizm  va realizm 
kiradi.
B archa ijodiy m etodlar kabi  u la r ham  m uayyan  ijtim oiy-tarixiy zam inda 
o ‘sha davr adabiy jarayoni taqozosiga ko‘ra dunyoga keldi va  rivoj topdi.  Biroq 
u la rn in g   k o ‘p  asrlik  ta ra q q iy o ti  va  istiqboli  ilglo r  ekanligi  realizm   va 
rom antizm ni boshqa ijodiy m etodlardan ajratibturadi.  U larning boshqalaridan 
farqi shundaki,  rom antizm  va  realizm ning adabiyotda hayotni  aks ettirishdan 
kuzatilgan  maqsadlarga ko‘proq  muvofiq kelishi ijod tajribasida isbatlandi.
R o m an tizm   ijodiy m eto d i  G ‘a rb  adabiyotida X V III  asr oxiri  va  XIX  asr 
boshlarida  m aydonga  keldi.  U   1789-1794-yillardagi  fransuz burjua inqilobiy 
o ‘z g a rish la rig a javob  sifa tid a  tu g ‘iladi va  keng ja m o a tc h ilik   d o irala rin in g  
fé o d a l  tartib lar,  cherkov va  b u tju a   voqeligidan  noroziligining ifodasiga  ay- 
landi.  H ar bir ijodiy metod  asosida davr falsafasi turadi.  Rom antizm ga G 'aib d a 
p an teiz m   (xudo),  m usulm on  S h arq id a  sufizm  (jun,  sufiylar ju n   chakm on 
kiygan)  asosdir.  H ar ikkisida  h a m   hayot,  koinot,  tabiat  xudo jilolanishidan 
iboratdir, deb qaraladi.
A dabiyotda ikki  xil  ro m an tizm ,  y a’ni reaksion va  ilg‘o r ro m antizm  m ay­
d o n g a   kelgan  edi.  R eaksion  ro m a n tiz m   vakillari  o ‘z  za m o n la rid a n   c h e - 
k in ib ,  yo  qoloq  o ‘tm ishga  m u ro jaat  qilar edilar yoki  real  voqelikka  aloqasi 
b o lm a g a n   m ayda  orzu,  m av h u m ,  uydirm a,  bachk ana,  befoyda  xayollar 
d u n y o sid an   mavzu  o la r  edilar.  S hundan  dalolat  b eruvehi  asar  sifatida 
N ovalisn ing  “G enrix  fon  O fte rd in g e n ”  nom li  rom anini  eslash  m um kin. 
N ovalis  kitobxonni  o 'r ta   asrlarg a  boshlab  o ‘tish  va  bosh  qahram o n  sifatida 
X X III  asr  G erm aniyasidagi  sh o ir  M inenzigerni  tanlash  yo'li  bilan  o ‘sha 
d av r  h ay otini  ideallashtirdi,  u  insoning  aql-idroki  va  ijtim oiy  intilishlari 
aham iyatsiz,  deydi.
Ilg ‘o r   ro m antizm ning  shakllanishi  ham  rivoj  topishi  yangi  peshqadam  
ijtim oiy kuchlarning yetilishi va  ravnaqiga bogliqdir.
Ilg‘o r  rom antizm ning  dastlabki  rivoji XIX asr boshlarida  Angliyada sodir 
b o ‘ldi h am   Bayron va Shelli singari ajoyib shoirlar ijodida  k o ‘zga tashlanadi. 
F ransiyada ilg‘o r rom antizm ning dastlabki rivojlanish davri shu  yillarga to ‘g‘ri 
keladi.  X uddi o ‘sha davrda,  y a’ni  20-yillar oxirida  Fransiyada Viktor G yugo

---

boshc'niligida bir guruh i\g‘o r rom antizm  vakiilari  m aydo nga chiqadilar.  U lar 
ayrim siyosiy masalalar yuzasidan tug‘ilgan turli-tumnn qarashlarga ega bo‘lsalar- 
da, burina tuzumidnn  va  unga  nisbatan tugilgan  ta ’sirdan  noroziliklariga ko‘ra 
o ‘zaro yaqin  sa n ’atkorlar edilar. G erm aniyada  nem is  i!g‘o r rom antizm ining 
ulug‘  nam oyandasi  G en rix   G eyne  o ‘z iste'dodi,  ijodi bilan  kamol  topadi va 
voyaga yctadi.
Ilg 'o r ro m antizm   asarlarida shartli ravishda  ta n la n g a n   vaziyatlar tasvir- 
lanishi real voqetikdan oHmishga yoki sarob o rz u -x ay o llar dunyosiga chek i- 
nishni  an g latm ay d i.  A ksincha,  b u n d ay   v az iy a tla r  c h in d a n   ham   m avjud 
b o ‘lgan  n arsa-ho disalarg a  ishora  qilishga va  u larg a  nisbatan  ilg‘o r ijtim oiy 
d o ira la rn in g   n o ro z ilig i  m o h iy atin i  o ch ib   b e ris h g a   xizm at  qiladi.  Bu 
ro m an tizm   vakiilari  s h o irn in g  voqelikni jo n li  h o ld a   his  etishini  ijo d n in g  
za ru r  sharti  d e b   h iso b la r  edi.
Ijtimoiy taraqqiyot  istiqbollari yorqin  ko‘rsatilishi  bilan  b o g liq   holda bu 
ijodiy usut ko‘plab realistik tasvir unsurtari hisohiga boyidi ham da ayrim hollarda 
realizm bilan chatishib ketadi.  Bunga  iq ro rb o lm o q   uchun   Bayronning “ D on 
J u a n ” .  Shellining  “C h e n c h i”  asarlarini,  G e y n e n in g   30-40-yillardagi  ijodiy 
nam unalarini eslash  kifoya.
llg‘o r rom antizm  vakiilari  ijobiy qahram onlar sifatida,  odatda, voqcîikdagi 
zulmdan norozi bo‘lgan  isyonkorshaxslami ko‘rsatar edilar.  Bu rom antizm ning 
ayrim asarlarida ijobiy qahram onlar sifatida bevosita  insoniyat ozodligi u ch u n  
kurashuvchi  shaxslar  ishtirok  etadi.  S hellining  “X alos  etilgaa  P ro m etey ” 
asaridagi  P rom etey  va  “ lslom   q o ‘zg‘o lo n i”  asarid ag i  L aon,  Sitna  sh u n d ay  
qahram onlardir.
Og‘zaki  ijod  nam unalariga  murojaat qilganlarida  rom antizm  vakiilari e rta k  
va qo‘shiqlardagi  ezuvchilarga nisbatan xalqning  noroziligini  ifodalashga,  xalq 
xarakteridagi kuch-qudrat, ijtimoiy nekbinlik va poeziyani saqlab qolishga intilar 
edilar.  Buni G enrix  G eynening “G erm aniy a” ,  “ H ozirgi zam on sh e’rlari”  va 
boshqa  asarlarida  nem is xalq og‘zaki  ijodi  xazin asid an   katta  m ahorat  b ilan  
foydalanganligida yaqqol  ko‘rish mumkin.
Tasviriy  vositalar  m asalasida  shuni  aytish  lozim ki,  rom antizm   vakiilari 
ko‘pincha  hayajonli,  ko‘tarinki,  yangi,  ekzotik  m u b o lag ‘ali  xayoliy  id e a ln i 
aks  ettirishga  uringanlar.  C hunki  rom antizm   m avjud  hayotdan  q o n iq m ay , 
u ndan  o ‘zgacha,  yaxshiroq  turm ushni  orzu  qilishga  tayanadi.  X uddi  sh u  
m aqsadda rom antizm  dacpitet,  o ‘xshatish,  m etafo ra,  jonlantirish,  g ip e rb o la  
va boshqa  badiiy tasvir vositalaridan  keng foydalanilgan.
R om antizm   Rossiyada  XIX  asr  b oshlarida  taraq q iy   eldi.  Jukovskiy  rus 
rom antizm ining  birinchi  yirik  vakili  sifatida  m ay dong a  chiqdi.  U  o 'z in in g  
q ato r  asarlarida  ko‘plab  arvohlar,  k o ‘lan k ala r  o b razin i  chizgan,  ta q d irg a

---

itoatkorlikni  kuylagan,  yuksaklikdagi,  arshi  a ’lodagi  m uhabbatni  va baxtni 
m adh  etg an...  B oshqa  b ir  q ator  asarlarida  esa,  u  rus  voqeligiga  yaqindan 
yondashgan  h a m d a  eng ilg 'o rzam o n d o sh larin in g ezg u   his-tuyg'ulari, o lylari 
va or/u-istaklarini  ifodalagan.
Jukovskiy  1812-yildagi Vatan urushini ju d a  chu qu r his etdi va unga qarshi 
hayo td a  b o sh la n g a n   m illiy  koU arilishni  k a tta   badiiylik  bilan   aks  ettirdi. 
(“ Q o ‘shiqchi  m s  ja n g c h ila ri  q aro rg o h id a”  asari).  U  insonning  m a’naviy 
buyukligini  m ad h   etu v ch i  (“ G yote  p o rtre tid a g i  yozuvlar”),  in so n   his- 
tuyg'ulari,  o ‘y -fikrlarining go'zalligini ulugMovchi (“ Sirli kelgindi”)  va tabiat 
go'zalligini aks e ttiru v c h i  (“ D engiz”  sh e’ri)  va boshqa  k o 'p lab   asa rlar ijod 
etgan.  Rus  ilg‘o r   ro m a n tiz m id a   o ‘sha  d av r  R ossiyadagi  keng  d em o k ratik  
do iralarid a  o ‘z - o ‘z in i,  in so n   q ad r-q im m a tin i  anglash  tuyg‘usi  u y g 'o n ish i 
ham ,  xalq  om m asin in g  saqlanib qolayotgan m unosabatlardan,  ya’ni ham m a 
narsani  pulga ay irb o sh lash ,  pul bilan o ‘lchashd an  noroziligi  ham   o ‘z aksini 
topdi.
Rus rom antizm i  vakillari  ozodlik,  erk uchun  kurashchilarni  m adh etishga 
katta e ’tibor berdilar.  Buni dekabrist shoirlarning she’r va poem alarida,  Pushkin 
lirikasida,  L erm o n to v  yozgan  “ Erkning so‘nggi o ‘g‘loni”  ham  oxirgi she’rlari 
va poem alarida ko‘rish m um kin.
Rus ilg‘or rom antizm ining o ‘ziga xosligi yana shunda  ko‘rinadiki,  u tobora 
tanqidiy realizm  u slubi bilan chatishib keta b o rad i.  Pushkinning  rom antizm  
ijodiy  m etodidagi  poem alarid ay o q   realizm   u nsurlarining  salm og‘i  an ch a 
kattaligini sezish q iyin em as.  S hahar tutqunligidagi  insoniy  m uno sabatlar va 
iztirob chekuvchi x u d b in   xarakteri tasviri sh u n d ay  realistik o brazlard an  biri 
boMib,  ulardan keyinchalik Pushkinning Onegin va  Lerm ontovning  Pechorini 
kabi  realistiktiplari o ‘sibchiqadi.X IX  asrning 30-yillaridaayrim ru s yozuvchilari 
asarlarida  (ayniqsa,  L e rm o n to v  va  G ogol  ijodida)  ilg‘o r  ro m an tizm   bilan 
tanqidiy  realizm  t o ‘la birlashib ketdi.  R om antizm   h ar b ir xalq, h a r bir sh oir 
ijodida o ‘ziga xos va kelib chiqqan davri turlicha.
0 ‘zbek rom antizm ida esa ruhoniylarga nisbatan oppozitsiya (muqobillik)da 
bo'lgan so‘fizm va adolatli podsho g‘oyasi ilgari surildi.  Mavjud  hayot qoralandi, 
rad etildi  uni qayta  yaratish  tak lif etildi (N avoiyning  “ M an  xoham ki” degan 
forsiy she’ri). Navoiy rom antizm i yetakchi va hukm ron  ijodiy metodga aylangan, 
N avoiy  o ‘z bek  ro m a n tiz m i  asoschisi,  a y n i  h o ld a ,  ja h o n   ro m a n tiz m i 
asoschilaridan biri  ham dir.  Bu g ‘oya bizda ham  borgan sari realizm va tanqidiy 
realizmga tutashdi. Yassaviy va yusufXos Hojib asariarida ijodiy metodga aylangan 
o ‘zbek rom antizm i  (Izzat  Sulton)  kapitalizmning ayrim unsurlari kelib chiqqan 
(V.M. Jirmunskiy).  rivojlangan tèodaljamiyatda,  Navoiy ijodi misolida yetakchi 
va hukm ron  ijodiy  m etodga aylandi.

---

R om antizm  k o ‘pchilik xalqlar adabiyotida  y o 'n a lish   (tend en siy a)-o q im , 
ijodiy m etod va hukm ro n ham  yetakchi ijodiy  m e to d ,  oxir tanqidiy realizm ga 
o ‘tishda  ko‘prik  b o iis h   singari bosqichlarni bosib o ‘tdi.  G yotening  “ F a u s t” , 
Balzakning b a ’zi  rom anlari,  Bayron  ijodi,  P u shkinning   “Yevgeniy O n e g in ” 
asarlari  ana  shu  keyingi vazifani  bajardi,  u la rd a   realizm   kuchlidir,  realizm  
rom antizm ning  h am m a  bosqichiarida  (u n in g   tarkib id a)  yo'nalish  tarz id n  
qatnashadi.  R om antizm ,  har bir ijodiy m ctod  h am d a b ir necha  boshqa  ijodiy 
m etodlar bilan  y o n m a-y o n   yashash m um kin.
Tanqidiy realizm
XIX 
asrda ko‘pchilik xalqlar adabiyotida yetakchi ijodiy usul sifatida tanqidiy 
realizm maydonga chiqadi.  0 ‘tgan asrda bu ijodiy metodninggurkirab rivojlanishi 
ijtimoiy ziddiyatlarning tobora kuchayib borishi va  kishilar tom onidan hayotiy 
shart-sharoitlar insonning  insondek yashashi u c h u n   nomunofiqligi ch u q u rro q  
anglanishi bilan  bog‘liqdir.
Turli  m am lakatlarda tanqidiy realizm taraqqiyoti va xususiyatlari aynan  b ir 
xil  oo‘lmagan.  M uayyan xalq hayoti,  iqtisodiy o ‘sish  darajasi va  boshqa  sh a rt- 
sharoitlarning o ‘ziga  xosligi adabiyotning o ‘ziga  xosligini ham  belgilar edi.
Ko‘pchilikG ‘arbiy Yevropa mamlakatlari X IX  asrda kapitalistik m unosabatlar 
pallasiga o'tgandi.
G ‘arb tanqidiy  realizm iningeng yaxshi asarlarida  om m aning qashshoqligi, 
oddiy  kishilar  insoniy  qadr-qim m atining  o y o q   o sti  qilinishi,  jin o y at  va 
fohishabozlikning ortishi,  kishilaming m a’naviy tubanlashuvi va bir-birlaridan 
uzoqlashuvi  singari  kapitalistik turm ushga xos d ah sh a tli qusurlar  n ih o y atd a 
haqqoniy hamda ta'sirchan holda aks ettirildi. V oqelik tasviridagi haqqoniylik va 
ta ’sirchanlik realizm taraqqiyotiga  ulkan ulush b o ‘lib q o ‘shildi.  Buning yorqin 
misoli sifatida  Balzak va  Dikkens singari ulug‘  yozuvchilar ijodini eslash kifoya. 
X ususan,  Balzak N yusingen  singari  m oliya x o d im la ri,  G rande va  S ejar kabi 
xasis chollar,  m um sik  va  qurum soq gobseklar tim so lid a  xalqni ezuvchilarni 
g 'a zab   bilan  fosh  qildi.  Dikkens  ijodining  d u ru st  to m o n i  shunda  ediki,  u 
h u k m ro n   ijtim o iy   tu z u m   x alq n in g   fa ra v o n   h a y o t  k e c h irish i  u c h u n  
nomuvofiqligini tushunar,  qashshoq kishilaiga yuksak darajada xiiyrixohlik bilan 
qarar,  oddiy  m ehnat  ahli  va  zahm atkashlardagi  insoniylik  va  haq qoniylikni 
nihoyatda  h u rm atlar edi.  Shunga  k o ‘ra  yozuvchi  D om bi,  Jo nas  C hezlv it, 
B au n d erb i  tip id a g i  burjuaziya  n a m o y a n d a la rin in g   g ‘ayriinsoniy  x a tti- 
harakatlarini  haqqoniy  aks  ettirdi.  U  ishxona,  qam oqxona  va  q ash sh o q  
kulbalaming unutilm as,  ayanchli manzaralarini chizib berdi.  Nihoyat, yozuvchi 
dunyoqarashi va ijodining yetakchi yo‘nalishiga  muvofiq holda,  David Koperfild,

---

Agnesa,  Mitti  D orrit,  N ikolas  Nikklbi,  Florens,  Pegoti,  X em singari jozibali 
q ah ram o n lar o b razin i  b u n y o d   qildi.
Balzak  va  D ikkens  ijodlaridan  ayon  b o ‘lishicha,  realizm ning  m uhim  
qoidalaridan biri  u n d a  voqelikning obyektiv tarzda aks ettirilishidir.
Tanqidiy  realizm ,  ayniqsa,  Rossiyada  gurkirab   rivojlandi.  XIX  asr  rus 
realistik adabiyotida ehtirosli tarzda haqiqatni himoya qilish singari qator yaxshi 
xususiyatlar boshchilik  qilgan  edi.  C hun onchi,  Rileyev va yosh  Pushkinning 
o z o d lik   g ‘o y a la ri  b ila n   s u g ‘o rilg an   sh e ’rla rid a   ijtim o iy   zu lm g a  q arsh i 
n o ro z ilik   va  x alq q a  h a lo l  x izm at  qilishga  c h a q iriq   a n iq   ifo d ala n g an   edi. 
Pushkin  i.jodi bilan  rus adabiyoti taraqqiyotining yangi davri boshlandi,  o ‘sha 
zam on  yetishm ovchiliklarning  kuchli  tanqidini  P ushkinning  “ D ubrovskiy” , 
“ K apitan qizi” ;  L erm o n to v n in g   “V adim ” ,  G e rsen n in g   “O 'g 'ri zag‘iz g 'o n ” , 
“ Kim  aybdor?” ;  T u rg e n ev n in g   “ Ovchining  m ak tu b lari”  singari  asarlarida 
uchratam iz.
G ogol esa d e h q o n la r  m asalasini  nihoyatda o ‘tk ir va  haqqoniy yoritadi.  U 
pom eshchiklam ing q o ‘l  ostidagi  yerlarda dehqonlarning  dahshatli qism atini, 
turm ush tarzi jirk an c h   va o g ‘ir ekanligini och ib beradi.  Bunga  iqror b o 'lm o q  
uchun ulug*  yozuvchining “ Starosvet pomeshchiklari” ,  “0 ‘likjonlar” asarlarini 
eslash yetarli.
Shuningdek,  hayotga tanq idiy qarashning keskir b o ‘lishi  va keskinlashishi 
natijasida ad ab iy o td a  q ashshoq,  kam bag‘al  kishilar obrazi  ko‘plab  ijod etila 
boshlandi.  D ostoyevskiy  k a sh f qilgan  obrazlar b u n in g  ishonchli  dalili b o ‘la 
oladi.  Rus yozuvchilari  qashshoq  kishilar obrazini chizar ekanlar,  ulam i shu 
holga tushirib  qo‘ygan  ijtim oiy kam chiliklarni ro ‘y-rost  ochib tashlaganlar.
Rus tanqidiy realizm i asarlarida o ‘sha  zam on  ijtim oiy m unosabatlarining 
m a h su lib o ‘lm ish  “ o rtiq c h a o d a m la r” deb ataluvchi shaxslar  tip i katta  o ‘rin 
tu tad i.  P ushkinning  “Y evgeniy  O negin”  va  L erm on tov ning   “ Z am o n am iz 
q a h ra m o n i”  asa rlarid a  “ o rtiq c h a  o d am lar” ning,  ya’ni O negin va  P ech o rin  
s in g a ri  b e ix tiy o r  x u d b in la s h g a n   sh a x s la rn in g   y e tis h ib   c h iq ish i  o ‘s h a  
d a v r  uchun  q o n u n iy  hodisa ekanligi ko‘rsatib berilgan.
Bu  ijtim oiy  tu z u m n in g   inson  shaxsi  kam olotiga  nom uvofiqligi  yana  bir 
guruh asarlarda,  xususan,  ilg‘o r rus kishilari bilan  hukm ron doiralar orasidagi 
fojiaviy ziddiyatlar k o ‘rsatilgan yuksak nam unalarda ham  to ‘g‘ri ochib berilgan. 
U la r  ju m lasiga  L e rm o n to v n in g   “ S h oirning  oMimi” ,  “A .I.  O doyevskiy 
xotirasiga” ,  “ Payg‘a m b a r” ;  Kolsovning “O lrm o n ” singari badiiydurdonalarini 
kiritish  m um kin.  B u  hoi  realistik adabiyotda  hayot  tarixiy  qoida  orqali  aks 
ettirilishidan guvohlik beradi.  U adabiyotda m uayyan  ideal  ham  b o ‘lgan.  Rus 
tanqidiy  realizm i  vakillari  jam iyatdagi  nosozliklarni  tanqid  e ta r  ekan lar, 
ozodlik, baxt-saodat  haqidagi estetik idealni tasdiqlashga va shu yo‘l bilan xalq 
ongida voqelikka  nisbatan yangicha munosabat  uyg'otishga intilganlar

---

XIX 
asr  rus  adabiyotida  realizm,  xalqchillik  to b o ra  chuqurlashib  b o rd i. 
Buni Chemishevskiyning ehtirosga to ‘(a “ N im a qilmoq kerak?” rom anida  ham . 
Dobrolyubovning “zulmat  dunyosini” tahlil qilgan maqolalarida  ham ,  N ekrasov 
poeziyasida va Saltikov-Shchedrin satirasida ham  ko'ram iz.
Bu davrda  tanqidiy realizm taraqqiyotiga A .N .  Ostrovskiy,  I.S.  T urgen ev,
I.A.  G o n c h aro v   kabi  sa n ’atkorlar  h am   m uayyan  ulush  qo'sh d ilar.  U la r 
turm ushdagi adolatsizliklarni  murosasiz tan q id  qilish masalasiga jiddiy e ’tib o r 
bcrdilar,  “zulm at dunyosi”da yaltirab ko‘ringan nihoyatda  nurlarni ko'rsatdilar.
L.N.  Tolstoy,  F .M .  Dostoyevskiy,  A .P.  C hexov  singari  yozuvchilar  ijodi 
rus  tanqidiy  rcalizm ining  oliy  bosqichini  tashkil  etdi.  U larning  asarlarida 
realizmning muhim va xarakterli alomatlari va tamoyillari nihoyatda tiniq ko‘rindi.
L.Tolstoyning  “ U rush va tinchlik” ,  “A n n a  K aren in a”,  “T irilish”  ro m a n - 
laridagi kabi hayotni nihoyatda keng koMamda, “ ham m a  narsani qam rab o lg an ” 
holda, yaxlitlikda  k o rsa tish  eng yirik realist s a n ’atkorlar ijodiga xos b o ‘lib,  u 
adabiyot haqidagi  fanda voqelikni  h ar to m o n la m a  badiiy tadqiq etish  va  h a r 
tom onlam a aks etlirish yo‘li,  deb yuritiladi.
L.N .  Tolstoy  singari  realist  y ozuvchilar  hayotning  turli  to m o n la rin i, 
xususan, jam iyat,  tab iat hodisalarini,  inson tafakk uri va ruhiy  o lam in i  k en g  
k o ia m d a   q am ra b   olishga  intilar  ek a n la r,  u la r  orasidagi  a lo q a d o rlik n i, 
sababiylikni  ham  e ’tibordan chetda qoldirm aydilar.  M a’lumki.  h ayotda  h ech  
narsa  o ‘z - o ‘zidan  sodir  b o ‘lmaydi:  b ir  hodisa  ikkinchisni  taq ozo   q ilad i, 
ikkinchisi uchinchisini yuzaga keltiradi,  bir hodisa o ‘zidan  avvalgi voqeanin g 
oqibati boMsa, o'zidan  keyingilarga sabablik vazifasini bajaradi. Jam iyat,  tabiat, 
inson tafakkuri,  ichki  olam i,  x atti-h arak atlarid a  doim   m ana  shu  sababiylik 
qonuni am al  qiladi.  H ayotni haqqoniy aks ettiruvchi  realist s a n ’a tk o rla r o ‘z 
asarlarida bu qonuniy aloqadorlikni  ham  q am rab  olishlari tabiiydir.  L .T olstoy 
o ‘z  asarlarida,  avvalo,  ham m a  n arsan in g   ijtim oiy sabablari  va  o q ib a tla rin i 
ochib  beradi,  qah ram onlam ing  m o h iy atin i,  xarakterini,  x a tti-h a ra k a tla rin i 
jamiyatdagi voqealami m unosabatlarbilan bog'liqlikda tasvirlaydi.  Ikkinchidan, 
insonning ruhiy (psixologik) tasviriga nihoyatda katta e’tibor bergan bu yozuvchi 
kishilar  qalbidagi  eng  nozik  o ‘zgarish larni  ham   ilg‘ab  olishga,  b ir  tu y g ‘u 
ta ’sirida  boshqa  ruhiy  holat qanday tug* ilishini, jam iyat  hodisalari  o d a m la r 
hissiy  dunyosiga  qanday  ta ’sir  o ‘tk azish in i,  hissiyotdagi  o 'z g a rish la r  bilan 
bog‘liq holda turli-tum an xatti-harakatlar yuzaga kelishini mufassal  aks ettirdi. 
Natijada uning asarlarida  ham m a narsa  ijtim oiy va  ruhiy jih atd an  d alillang an 
holda  nam oyon  b o id i.  Bunday hoi,  adabiyotshunoslikda  realizm ning  ijtim oiy 
va  ruhiy  d eterin in izm  qoidasi d eb yuritiladi.  Realistik adabiyot  tajrib asid an  
m a’lum  b o ‘lishicha, bu  qoida badiiy asarlarn in g  badiiyati,  ishontirish  quvati 
va ta ’sirchanligini oshiradi.

---

Dem ak, yetuk realizm  nam unalarida voqelik hartom onlam alik, obycktivlik, 
tnrixiylik ham da ijtimoiy va  ruhiy determinizm (psixologizm)  tamoyillari orqali 
aks ettiriladi.
Bu  ijodiy  m eto d d a  q o ra la sh ,  rad  etish  va  tavsiya  qilish  kabi  uch  tartib 
yetakchilik qiladi.
Tanqidiy realizm o 'z b e k  va tojik jadid adabiyotida  milliy mustaqillik uchun 
kurashdi  va  bu  hoi  in q ilo b d a n   so ‘ng  ham  davom   etdi.  U  jah o n n in g   ko‘p 
qism ida hozirga qadar ham   rivojlanib kelmoqda.
Tanqidiy realizm  taraqqiyoti  davom  etgani holda XX  asrda G ‘arbda ham , 
Rossiyada  ham adabiyotda sotsialistik realizm degan ijodiy usul maydonga keldi. 
Bu  ijodiy  usulning  aksariyat  asarlarida  sotsializm ni  m adh   etish,  sinfiylik, 
kom m u n istik   partiyaviylik  ustunlik  qiladi.  Sotsialistik  realistik  adabiyotni 
siyosatning targ‘ibotchisiga  aylantirganligi sababli endilikda yaroqsiz ijodiy usul 
hisoblanm oqda.
O 'z b e k  adabiyotim ng ijodiy  m etodi
0 ‘zbek folklori va  m um toz adabiyotda qadim zam onlardan beri m if (afsona 
va rivoyatlar),  rom antizm  va  realistik unsurlar ko'zga tashlanadi. C hunonchi, 
A lisher N avoiyning  “ F a rh o d   va  S hirin” ,  “ Layli  va  M a jn u n ”  kabi  rom antik 
d o sto n la rid a   g ‘oyalar,  p e rso n a jla r orasidagi  zid d iy atlar  qabilachilik.  feodal 
tuzum lam ing ayrim tom onlarini to ‘g‘ri tasaw ur qilishga imkon beradi. Xususan, 
bu asarlarda insonning adolatsiz va qoloq tuzumda baxtli bo'lolmasligi to‘g‘risidagi 
haqqoniy g‘oya ilgari suriladi.  XIX asming ikkinchi yarmidagi o‘zbek adabiyotida 
haqqoniylik, rostgo‘ylik va to ‘g ‘rilik yanada ortib boradi.  Bu adabiyotda, xususan, 
M uqim iy,  F u rq a tla r  ijodida  za m o n n in g   m uhim   m asalalari,  ijtim oiy-tarixiy 
sharoit yangiliklari qalam ga olinadi.  D avr kamchiliklarining tanqidi kuchayadi. 
S h arq  va  G ‘arb  m ad an iy atin i  ijodiy o'zlashtirish,  m a ’rifatparvarlikg'oyalari 
k e n g ta rg ‘ib qilinadi.
0 ‘zbek  m u m to z  a d a b iy o tid a   rom antizm ga  m an su b   tam oy illar b o 'lg an . 
A lisher Navoiyning  “ Saddi  Iskandariy” dostonida rom antizm  ijodiy m etodida 
y o ‘l q o ‘yilishi m um kin  b o ‘lgan  afsonaviy,  g ‘ayritabiiy,  sehrli  va sirli  voqea- 
hodisalar,  adolatli podsho haqidagi  realistik o ‘y,  katta orzu-xayollar, umrboqiy 
id eallar m uhim  o ‘rin tu tad i.  B iroq o ‘zbek m um toz adabiyotida  realizm  ham . 
ro m an tizm  cheklangan  va o ‘ziga xos  ijodiy m etod  sifatida shakllandi.  Bunga 
a d ib la r   to m o n id a n   d a s tla b   m a z k u r  ijodiy  m e to d la rn in g   t o ‘liq  anglab 
o lin m a g an lig i,  u larn in g   qo id atarig a  yetarlicha  rioya qilinm aganligi,  adabiy 
tu rv aja n rjih a tla rid a torayish sabab bo‘ldi. Xususan, o'zbek m um toz adabiyotida 
re a liz m n in g   tarixiylik  q o id asi  c h u q u r  va  keng  n a m o y o n   b o ‘lm adi.  H a tto  
tarix iy  shaxslar obrazi y aralgan  ayrim  asarlarda  ham  bu  qoidaga  izchil  rioya

---

qilinganligi ko‘zga tashlanmaydi. “ Saddi  lskandariy”dagi  Iskandar Z ulqarnayn 
m ash h u r tarixiy shaxs  istilochi  A leksandr  M akedonsk iyd an   k o ‘p j i h a t d a n  
farq qiladi va shoir idealidagi  ijobiy shoh  qiyofasida  nam oyon boMadi.
X uddi  shuningdek,  o ‘/b e k   m um toz  ad a b iy o tid a  realizm ning  h ay o tn i 
tasvirlashdagi  obycktivlik,  ijtimoiy va  ruhiy d eterm in izm   yoMlari  ham   yuksak 
tantana qilmadi.
D em ak,  o 'zbek  m um toz adabiyotida h aq q o n iy  detallar,  rom antik u n s u r- 
lar  n ih o y a td a   k o ‘p  b o ‘lsa -d a ,  rcalizm   va  ro m a n tiz m   ijodiy  u s u lla rin in g  
tip o lo g ik b e lg ila ri  an iq ro q  yuzaga  chiq m adi.  R calizm  yoki  ro m an tizm n in g  
o ‘ta yetuk,  keng va te ra n  holda shakllanm aganligi  o ‘zbek m um toz adabiy oti 
d astln b   p o e z iy a n n g   yetakchiiigi  kabi  o ‘zig a   xos  riv o jlan ish   y o 'l i d a n  
b o rg a n lig id an   va  bu  taraqqiyot  y o ‘li  h a m   A lish er  N avoiy,  G u lx a n iy , 
M uqim iy,  F urqat  singari  shoirlar ijodidagi  kabi  yuksak  badiiy  k ashfiy otlar, 
n o d ir adabiy  asarlar yozilishiga olib  kelganligidan  dalolat beradi.
U m u m an ,  o ‘zbek  adabiyotining  ijodiy  m c to d i  m asalasi  d a v rm a -d a v r, 
izehil  va yetarli tekshirilmagan.
XX 
asr  avvalidagi  ulkan  ijtim oiy-tarixiy  o ‘zgarishlar,  xususan.  siyosiy 
tarqoqlik,  cho rizm   istilosi  va  zulm i  isyonkorlik  ruhining  ortishi,  b irin c h i 
jahon  urushi  kelib chiqishi.  tanqidchilik harakatining avj olishi,  ilm -m a’rifatga 
intilishning kuchayishi bilan bog‘liq  holda  o ‘zbek adabiyotida  realistik  ijodiy 
usulning  shakllanish  davri  boshlanadi.  S o‘ng  B ehbudiyning  “ P a d a rk u sh ” 
pyesasi,  H am zaning V atan,  millat  va  uyg‘onishga oid  q a to rs h e ’rlari,  “Y angi 
sao d a t”  povesti,  “ Z aharli  hayot”  dram asi,  A bdulla  Q odiriyning  “ B axtsiz 
kuyov”  nomli  sah n a asari,  “Juvonboz”  hikoyasi,  F itratnin g “ H ind  sayy oh i 
bayoni” , ChoMponning  “Qurboni jah o lat”  singari ijodiy asarlari  shu d avrn in g 
adabiy  nam unalari  b o 'lib ,  ularda  yozuvchilarning  m ehnatkash  xalq  h a y o ti, 
qashshoqligi  va  turm u shdagi  ziddiyatlarga  jid d iy ro q   e 'tib o r  bilan  q a ra y  
bo sh lag an lik lari,  k a m b a g ‘allik  va  b a x tsiz lik n in g   sab a b la rin i  ilm siz lik , 
m adaniyatsizlik  bilan  bogMiq  holda  yoritganliklari,  ijtimoiy  ten g sizlik d an  
qutulishning  yo‘li  m a ’rifatdir deb bilib,  bir  ovoz  bilan  xalqni  bilim   o lishg a 
chaqirganliklari,  qahram onlarning  ruhiy dunyosiga  chuqurroq kirib bo rish ga 
uringanliklari ko‘zga tashlanadi.
Keyinroq o ‘zbek adabiyotida yetuk realistik ijodiy mctodning shakllanishda 
to ‘la m a’nodagi  rom an va drama janrlarining tug'ilishi va  rivoji bilan chatishib 
ketadi.  Ular jumlasiga  Hamzaning (Komil  Yashin  zamonaviy variantini yuzaga 
keltirgan)  “ Boy ila xizm atchi”,  Fitratning “ A bulfayzxon”  dram alari,  A bdulla 
Qodiriyning “0 ‘tgan  kunlar”  romani,  C ho‘lponning tanqidiy realizmda yozgan 
kuchli she’riyati va “ Kecha va kunduz”  rom ani kiradi.
0 ‘zbek adabiyotida realistik ijodiy usul, ayniqsa, tarixiy janrda jiddiy sam aralar 
berdi.  Oybekning  “ Navoiy” ,  O.Yoqubovning  “ U )ug‘bekxazinasi” ro m an la ri.

---

M aqsud  S hayxzodaning  “ M irzo  U lug‘bek”  tragcdiyasi  va  boshqa  ko ‘pgina 
asarlar  fikrim izning  d alili  b o ‘la  oladi.  S hoirlar  hayot  haqiqati  va  realizm  
tamoyillariga sodiq b o ‘lgan  paytlarida o ‘zbek adabiyotida lirika va epik poeziya 
sohasida  ham  ulkan  badiiy asarlar vujudga  kcldi.  U larning yorqin nam unalari 
sifatida shoir C h o ‘!p o n n in g   20-yillardagi  sh e’riyatini va  G ‘afur G 'u lo m n in g  
urush davri lirikasini  eslash m um kin.  Zamonaviy mavzuni  yoritishda sotsialistik 
realizm  m ctodiga h ad d a n   ortiq darajada berilish oqibatida o ‘zbek adabiyotida 
za if asarlar ju d a   ko‘p ay ib   ketdi.  Lekin  o ‘zbek  adabiyoti  zam onaviy  mavzu 
talqinida  ham   realistik tam oyillarning  ustunligi sezilgan chog‘larda m uayyan 
yutuqlar  bilan  boyidi.  B uning  dalili  sifatida  yozuvchi  Asqad  M uxtorning 
“C h in o r” ,  O .Y o qubovning  "D iy o n a t",  P .Q odirovning  “Yulduzli  tu n la r” 
rom an larini eslash  kifoya.
D em ak,  realizm  adabiyotni chinakam  badiiy kashfiyotlar bilan boyituvchi, 
hayot  va  insonning  ru h iy   olam i  to ‘g ‘risida  haq qoniy,  m ukam m al  ta s a w u r 
beruvchi  ijodiy m etod  b o ‘lib qolm oqda.

---

XULOSA
Xulosa qilganda,  milliy adabiyotni o ‘rganuvchi  adabiyotshunoslik adabiyot 
tarixi, adabiy tanqid va adabiyot nazariyasidan tashkil  topadi. Adabiyotshunoslikka 
kirish  fani  adabiyotning  xosiyati  (spetsifikasi),  ad a b iy   asar tahlili  va  adabiy 
jaray o n   taraqqiyoti  qonuniyatlari  kabi  qisn ilard an  
tuzilgan,  u  adabiyot 
nazariyasining  m uhim   tom onlari  to ‘g‘risida  d astlab k i,  um um iy  va  asosiy 
tush u n ch a  va  tasavvurlarni  beradi,  adabiyot  nazariyaisini  o'q itish   old idan  
talabalarda unga zamin hozirlaydi.
Adabiyot nazariyasi miloddan oldin yashagan A ristdelning “ Poetika” asaridan 
boshlangan,  Forobiy,  Ibn  Sino  bu  sohani  m azk u r  kitobga  yozgan  sharhlari 
orqali rivojlantirdilar. Adabiy-nazariy qarashlar rivoji shundan so‘ ng Abu Abdulloh 
Xorazmiy,  Beruniy,  Yusuf XosXojib,  M ahm ud  Koshg‘ariy. Ahmad Yugnakiy, 
Ahm ad Yassaviy,  M uham m ad Solih,  Lutflylar ijodida davom  etdi.
Abu Abdulloh  Xorazm iy asari ilmiy a n ’anaga  b ino an  arab tilida  yozildi va 
o ‘zbek-turkiy til, fors-tojik avtoriarining (shu sohadagi keyingi)  ishlariga barakali 
ta ’sir  qilgan.  (A hm ad  Yugnakiygacha  boMgan  vaqt  turkiy  adab iy-n azariy  
qarashlaming qadimgi davri deyiladi.  Bundan keyin o ‘rta asriar davri boshianadi). 
Bu zam on feodal jam iyatni qam rab oladi. A dabiy-nazariy kitoblar ichida o ‘sib 
kelgan bo‘lsa,  so‘ng risolachilik orqali davom  etdi.  Bu  shakl Taroziy,  N avoiy, 
B obur nom lari  bilan  bog‘liq.  Taroziy “ F u n u n   u l-b a lo g ‘a ” ,  Navoiy “ M ezo n  
u l-av zo n ” ,  B obur  “A ruz  risolasi”  asarlarini  yozdi.  Bu  ayni  holda  adabiy ot 
nazariyasining muslaqil asarlar orqali ravnaq top ishi  harn edi,  chunki ad ab iy- 
nazariy qarashlar ilgari  turli  asarlar ichida  ravnaq   to p ib   kelgan  edi.  N av o iy  
“ M ajolis u n -n afo is”  taskirasini  ham   yozgan va  u  bu  jih a td a n   alohida ajralib  
turadi.  S hundan  keyin  butun  0 ‘rta  Osiyo x alq larin in g   shoir  va  olim lari  bu  
sohada  N avoiy  a n ’analarini  ijodiy  davom   e ttira d ila r,  u lar  Abay,  B erd aq , 
M axtum quli  va  boshqalar edi.  Navoiy ja h o n   ad a b iy o ti  nazariyasining  o ‘rta 
asrlarda  yashagan  yirik  nam oyandasidir. A gar T aro ziy  asarida  aruz,  q ofiy a, 
sh e ’r  san ’atlari  (ilm i  b ad i’)  tahlil  qilingan  b o ‘lsa,  N avoiy  va  B obur  a ru z  
haqida mukammal nazariya yaratdilar.  Navoiy adabiyot  nazariyasining adabiyot 
;nazariy  fikrlar  qoldirdi.  Tim sol  (obraz),  s h e ’r,  nasr,  uslub,  hajv,  h az l, 
masnaviy, so ‘z,  asar tahlili,  adabiy oqim lar va b o sh q a la r to ‘g‘risida  so ‘zladi. 
liodi  m um toz adabiyotga m ansub bo ‘lgan sh o irla m in g   ko ‘pchiligi a ra b -fo rs  
tillarini yaxshi  bilganlar,  bu tillardagi m anbalardan  foydalanganlar.  X II  a srd a 
R ashididdin  Vatvot  “ S ehr  bog‘lari  sh e’r  nozikliklari  h aqida” ,  S h am sid d in

---

M uham m ad  Q ays  R oziy  X lll  asrda  “Ajam  s h e ïiy a ti  oMchovlari  lu g 'a ti’’, 
xuddi  shu  d avrda  N a srid d in   Tusiy  “S h e ’rlar  o 'lc h o v i”  asarini  yozgan.  Bu 
asarlar fors-tojik tilida yozilagn edi.
O 'zbekiston va  0 ‘rta  Osiyo adabiy-nazariy qarashlari  musulmon  Sharqi va 
Yevropa xalqlari adab iy-nazariy qarashlari bilan  ham kor rivojlangan.
U yg'onish davri  dahosi  Leonardo da Vinchi yozuvchilarni  m uallim lar deb 
atagan.  Bu davrning buyuk ijodkorlari bo‘lgan  ispan dramaturgi  Lope  de Vega 
va ulug1 Servantes,  italyan yozuvchisi  Bokkachcho,  fransuz romannavisi  Rabie, 
ingliz dram aturgi  S hekspir gum anizm ni ch u q u r taraqqiy ettirdilar.  A rislotel, 
Lessing,  G egel,  ru s  olim lari  Belinskiy,  C hernishevskiy,  D obrolyubov  va 
boshqalar adabiyot  ilm iga  m ustahkam   poydevor q o ‘ydilar.
Yozuvchi  hayotning kerakli,  m uhim tom onlari haqida yozadi,  tarixga  ham 
shu xilda yondash adi,  natijada bunday badiiy asarlar zamonaviy hisoblanadi. 
Bu inson va adabiyot ehtiyojlari bilan bog‘liq. Yozuvchi tasvirda hayot hodisalariga 
o ‘z  nuqtayi  n azari  b o ‘yicha qaraydi.  Tasvirlangan voqealar va  ular haqidagi 
g ‘oyalar  asar  m a z m u n id ir.  D em ak,  asa r  m azm uni  obyektiv  va  subyektiv 
tasvirlardan  tu g 'ila d i.  Y ozuvchi  ularni  gavdalantiradi,  ya’ni  o b razlar orqali 
ko'rsatadi, bu  esa b iz g a ta ’sirqilinadi.  Obrazlilik hayot  shaklidir,  ilm voqeani 
bo‘laklarga b o ‘lib tu sh u n tira d i,  adabiyot bir b u tu n   holida, jonli tasvir qiladi. 
Asardagi  hayot  shakli  (obrazlilik)  va  m azm un  b ir  b u tu n d ir  va  tu rli  badiiy 
vositalar orqali aks eta d i,  bu aks etish asar shaklidir,  m azm un va shakl asarda 
birikkan  holda yashaydi.  M azm un va shakl bir-biriga o'tadi, ya’ni obraz g ‘oyaga 
nisbatan shaklbo ‘lsa, g ‘oya hayotga nisbatan shakldir.  Obraz xaraktcrli,  muhim 
belgilar  ja m la n g a n ,  u  narsaning  nusxasi  emas.  Yozuvchi  tasvirning  b a ’zi 
to m o n larin i  o ‘z ta s a w u ri  va tajribasi  asosida  y aratad i,  buni  badiiy  to ‘qim a 
deyiladi,  hayot  epik,  lirik va dram atik b o ‘lishi  m um kin. Adabiyot  ijtimoiy ong 
shaklidir, y a’ni u n d a  xalq ongi aks etadi va u odamlarç>a t a ’sir etadi. Adabiyot 
xalq ruhi,  realizm  esati pikobrazlarni tipiksharoitdatasvirlashni  nazardatutadi.
M azm un  y ax litd ir,  shu  sababli  badiiy  asar  ham   tugallangan.  A sarda 
tasvirlangan  narsa m avzu b o ‘lsa,  undan m antiqan  kelib chiquvchi fik rg ‘oyadir.
Sujet  tasvirlan g an   vo q ealar  tizim idir  va  u  q ah ram o n   harakteri tarixidir. 
Sayyor sujet  nazariyasi  tarafd o rlari bir xalq boshqa xalq asarlari sujetlaridan 
foydalanadi deb o ‘ylaganlar,  vaholanki, asarlarning sujetlaridagi  o ‘xshashliklar 
hayotdagi  o ‘x shash!iklardan  kelib  chiqadi.  Sujet  qism lari  bosh  q ah ram o n  
faoliyati bilan bogliq.  Kompozitsiya badiiy ijodda yozuvchi “diqqat  markazi”ning 
belgilanishidir.  Bu  esa  asarning hajmi va uning qism lari tartibini tayinlaydi.
Til ad ab iyotning  m u h im  vositasi,  qah ram o n  xarakterini  yaratish quroli.
0 ‘zbek  milliy s h e ’r tuzilishi barm oq  va  aruz tizim laridan  tashkil top g an , 
ularning h a r biri  o ‘ziga  xos ritm ik birlikka egadir.  Adabiyot va badiiy jarayon 
a n ’ana va vorisiylik  asosida  rivojlanadi,  eng  m uhim i a n ’an a asosidagi boyish.

---

ravnaq topish,  yangilanishdir,  bu  ho! g ‘oya,  q ah ram o n ,  adabiy tu r va jan rla r 
taraqqiyoti orqali amalga oshadi.  Asosiy adabiy tu rlar epos,  lirika va dramadir; 
a w a l  sh e'riy  epos  kelib  chiqqan.  Eposning jan rla ri  hikoya,  povest,  rom an 
bo‘lsa, dramaturgiyaning janrlari dram a, tragediya,  kom cdiyadir,  (lirika janrlari 
ko‘p,  ular to ’g'risida yuqorida  m a’lum ot  berib o ‘tdik).
Q ahram onlik,  dram atizm , fojiaviylik,  kom izm ,  sen tim entallik,  rom antika 
pafosUirlaridir.
Satira va yum or aralash ham yashaydi. biri yo‘qotishni,  ikkinchisi tuzatishni 
nazarda tutadi, usuli m ubolag'a,  karikatura, grotesk,  kinoya va masxaralashdir. 
T a n q id iy   re a liz m   o ‘z b e k   a d a b iy o tid a   d a s tla b   M u q im iy   s a tira s id a  
(“Sayohatnom a”sida) paydo bo‘ldi. Yozma adabiyotda yum or satiradan ajraldi 
va mustaqil yashash  yo'liga o ‘tdi.
Tilning alohida m a’n o anglatish va ifodalash  m aqsadlariga xizmat qiluvchi 
fonetik,  sintaksis,  leksik  vositalari  uslub  deyiladi.  D avr,  yo  shoir,  yo  biron 
asar  uslubi  b o ‘lishi  m um kin.  T arixda  yuksak,  o ‘rta c h a   va  jaydari  uslubiar 
b o ‘lgan.  U slub-asarda  boMadigan badiiy-g‘oyaviy xususiyatlar birligi.  H ar bir 
shoir uslubi o ‘ziga  xosdir am m o davr uslubiga  m osland i,  estetik aham iyatga 
ega.  Uslub  rom antik  m ubolag'a,  istioralarga  boydir,  u n d a  nasr uslubi  n azm  
uslubidan ancha murakkab vagap tuzilishda  farq etadi.  U slub tarixiy hodisadir. 
Realistik uslub yaratilmaydi,  balki tabiiydir.  Uslubni yozuvchi g ‘oyasi va niyati 
boshqaradi,  u  estetik  kategoriyadir.  M azm un  (m av zu ,  g ‘oya,  sujct),  ichki 
shakl (obraz, adabiy tu rv a ja n r) uslub unsurlaridir.  Ekspressiya,  kompozitsiya, 
tasvir va ifoda,  ijodiy  m etod,  ichki shakl  uslubni  ifoda etuvchilardir.
Ijodiy  m etod  -   voqelikning  aks  etish  usuli,  tipiklashtirish  tam oyili, 
ijodkorning voqelikka munosabati.  Uslub o'ziga xoslikni  bildirsa,  ijodiy m etod 
yozuvchilardagi  mushtaraklikni anglatadi,  u  har bir yozuvchi ijodida o ‘ziga xos 
ko‘rinadi.  Ijodiy m etod turlicha,  ular klassitsizm,  sentim entalizm ,  rom antizm , 
realizm , tanqidiy  realizm  va  m odernizm dan  iborat,  h a r biri  tarixiydir.  Ijodiy 
m etod uslubni belgilaydi.  H ar bir ijodiy m etod tarixiy ehtiyojdan kelib chiqadi.
M um toz  o ‘zbek  adabiyotida  rom antizm   ijodiy  m eto d i  (ijodiy  usuli) 
ishlatilgan, unga realistik yo‘nalishlar ham chatishlgan edi.  XIX asming ikkinchi 
yarm idan  cheklangan  realizm   ijodiy  m etodi  ish  k o 'rd i  va  tanqidiy  realizm  
ijodiy m etodi qo‘llanila boshladi.  Bu oxirgi  m etod ja d id  va  istiqlol adabiyotida 
sezilarli tus oldi.  Sovet voqeligi sotsialistik realizm ijodiy m etodini ilgari surgan. 
U o ‘zidan oldin  o ‘tgan  rom antizm ,  tanqidiy realizm   va boshqa  m etodlarning 
yaxshi  tom onlarini  ijodiy  o ‘zlashtirib  oldi,  a m m o   sinfiylik,  kom m unistik 
partiyaviylikka  suyangani  uchun  cheklangan  ijodiy  m e to d   b o ‘lib  qoldi  va 
adabiyotda  m addohlik,  m odabozlik va bir to m onlam alik ni avj  oldirdi.  XX asr 
oxirida 0 ‘zbekistonda m ustam lakachiliktugatildi,  respublika  mustaqil b o i d i , 
adabiyot esa  realistik m etod asosida dadil  rivojlanib borm oqda.

---

M U N D A R IJ A
S o‘zboshi  ................................................................................................................3
K irish  .......................................................................................................................5
Adabiyot haqidagi fan.  “Adabiyotshunoslikka kirish”
kursining  vazifalari  .............................................................................................5
A dabiyotshunoslik  va  uning  b o ‘l im la r i..........................................................7
“A dabiyotshunoslikka kirish”  kursining
m azm uni  va  tu zilish i  .....................................................................................Ю
A dabiy-nazariy  tafa k k u r  taraqqiyoti  ..........................................................12
B I R I N C H !   B O ‘L IM  
BADIIY A DA BIY O TN  IN G  U M U M I Y  X U S U S IY A T L A R I......................22
I  bob
B A D IIY   A D A B IY O T N IN G   KO* LAMI  .................................................. 22
VA  M A Q S A D L A R I  ........................................................................................ 22
II  bob
BADIIY A D A B IY O T N IN G   M A Z M U N I  VA SH A K L I......................... 30
A D A B IY  O B R A Z   ............................................................................................30
A dabiyotning  m a z m u n i haqida tu sh u n ch a  .................................................30
H ayot  shakli  va  adabiyot  shakli  ...................................................................31
A dabiyotda  m a z m u n   va shakl  birligi  ...........................................................31
Badiiy  o b ra z   xususiyatlari  ............................................................................ 33
O brazli  tafa k k u r va  badiiy to ‘qim a  ............................................................. 36
Epik,  lirik  va  d ra m a tik   obrazlar  ...................................................................38
III  bob
A D A BIY O T  -   IJT IM O IY   O N G   SH A K LI  ........................................... 39

---

IV  bob
B A D IIY   A D A BIYOTDA T 1 P IK L IK   M U A M M O S1  ........................... 42
IK K IN C H I  B O   L1M
ADABIY  ASAR  .................................................................................................47
I  bob
ADAB1Y ASAR YAX L1TLIGI.  M AVZU VA G 'O Y A .............................47
II  bob
AD A BIY   ASAR  S U JE T I  VA  K O M PO ZITSIY A SI  ........................... 55
Sujet  haqida  um um iy tu s h u n c h a .................................................................... 56
Sujetlarning milliy o ‘ziga xosligi va “sayyor sujet”
nazariyasining  asossizligi 
.............................................................................. 59
Sujet  qism lari  .....................................................................................................60
K om pozitsiya  ......................................................................................................70
K om pozitsion  vositalar  ................................................................................... 74
III  bob
A D A BIY   ASAR  T IL I  .....................................................................................83
T il-badiiy  obraz  yaratish  vositasi  .................................................................84
Personaj  nutqi  ................................................................................................... 95
Tasviriy-ifodaviy  vositalar  .............................................................................. 98
T ilning  maxsus  tasviriy  vositalari  .............................................................106
IV bob
BA D I1Y LIK   ..................................................................................................... 129
V bob
S H E 'R   T U Z IL IS H I  ..................................................................................... 142
S h e’rning  ritmik  asosi  ...................................................................................143
S h e’r  tuzilishining  asosiy  unsurlari  .......................................................... 146
A ruz  vazni  ........................................................................................................ 147
B arm oq  vazni  .................................................................................................. 154
Erkin  vazn  ........................................................................................................157
Q ofiya  .................................................................................................................164
S h e’rdagi  yordam chi  ritm ik  u n s u r l a r ....................................................... 170
Lirik  ja n r  ...........................................................................................................176
Tovush  takrori  va  m u s iq iy lik ....................................................................... 195

---

U C H I N C H I   B O ‘LIM
A D A B IY O T N IN G   R IV O JL A N IS H   Q O N tJN IY A TLA RI  ....................... 197
I  bob
A D A B IY  JA R A Y O N   H A Q ID A  T U S H U N C H A ................................... 197
A n ’anaviylik va  n o v a to rlik ........................................... 
198
II  bob
A D A B IY O T N IN G   A D A BIY  T U R   VA J A N R L A R I............................ 202
A dabiy  tu rla r  ................................................................................................... 202
E pos 
.................................................................................................................. 207
Lirikn  ...................................................................................................................234
III  bob
Pafos  va  u n in g   tu rlari  ...................................................................................261
Satira  va  y u m o r  ..............................................................................................265
IV  bob
Y O Z U V C H I  USL.UBI  ................................................................................ 269
V bob
1JO D IY   M E T O D   ..........................................................................................275
A ntik ad a b iy o td a   realizm   u nsurlari  ...........................................................278
U yg‘o n ish   davri  realizm i  ........................................................................... 281
K lassitsizm  
...................................................................................................... 283
S e n tim e ta liz m   ................................................................................................. 285
R o m an tiz m   ....................................................................................................... 288
T anq idiy  realizm   ............................................................................................ 291
0 ‘zbek  ad ab iy o tin in g   ijodiy  m eto d i  ........................................................ 294
X U L O SA  
............................................................................................................... 297

---

Xudoyberdiyev  Erkin 
-87 
Adabiyotshunoslikka kirish.  X udoyberdiyev  Erkin;  0 ‘zbekiston 
Respublikasi oliy v a o ‘rta m axsusta’lim vazirligi.  — T.:  Iqtisod-moliya, 
2007.  -  304 b.

---

ERKI N  X U DO Y B E R D I YE V  
A D A B I Y O T S H U N O S L I K K A   K I R I S H