Erkin X u d o y b e r d iy e V adabiyotshunoslikka



Download 6,97 Mb.
Pdf ko'rish
bet19/24
Sana23.01.2022
Hajmi6,97 Mb.
#405538
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   24
Bog'liq
Adabiyotshunoslika kirish (E.Xudoyberdiyev) (1)

Sujet  qismlari
Badiiy  asar  sujeti  b ir  n e c h a   tarkibiy  qism lardan  iborat  va  ular  o ‘zaro 
b o g ‘liq;  qism lar q atoriga  ek spozitsiya,  tugun,  voqea  rivoji,  kulm inatsiya va 
yech im  kiradi.  Ba'zi asarlarda sujetning prolog (m uqaddim a) va epilog (xotima) 
k a b i qism lari ham   b o ‘ladi.  A sarning o ‘zida sujetning b arch a qism lari boMishi 
s h a r t  em as.  A m m o tugun  va kulm inatsiya bo‘lishi zarur.  X ususan,  prolog va 
e p ilo g   kam   uchraydi.  Lirik asa rla rd a   esa  sujet  qism larini b irm a-b ir  qidirib,


topish ancha qiyin.  Ulardagi sujet qismlari haqida gapirganda, fíkrlar oqim ining 
boshlanishi.  m antiqli tarzda davom  ettirilishi,  rivoji,  yakunlanishi t o ‘g ‘risida 
so ‘z  yuritish,  kechinm a  tasdiqlanishi  yo  inkor  qilinishi  m um kin.  E pik  va 
dramatik asarlaming barchasida. lirik-epik asarlaming ko‘pchiligida ckspo/itsiya, 
tugun,  voqca  rivoji,  kulminatsiya,  yechim   mavjud b o ia d i.
Sujet  qism larining  h ar  biri  badiiy  asar  m azm unini  o ch ish da  m uay yan  
vazifani bajaradi.  Shunga ko‘ra ulam ing h arbirini alohida-alohida ko‘rib o ‘tish 
va aniq m ushohada qilish zarur.  Sujet  qism lari va qahram on  xarakteri  rivojini 
birga  tahlil  etm ay,  asar  m azm unini  shu nchak i  hikoya  qílib  b erish   q u ru q  
bayonchilikdir.  C hunki  sujet  xarakter tarixidir.
E kspozitsiya.  K o‘pchilik  asarlard a  yozuvchilar  su jetlard ag i  v o q e a la r 
boshlangunga qadar ishtirok etuvchi shaxslarning qanday yashaganliklari, o'sib, 
ulg‘ayishlari,  xarak ter xususiyatlarining shakllanishi haqida  hikoya qiladilar. 
Bu  hikoya asa r ziddiyati boshlangandan  keyin s o d irb o ia d ig a n   q a h ra m o n la r 
xatti-harakatlarin i  asoslash va shu  y o ‘l  bilan  kitobxonni  ularga tay yo rlash  va 
ishontirish  u ch u n  qilingan  dastlabki  zaruriyatdir.
Ziddiyat  yuzaga  kelgunga  q ad a r qiyofasini shakliantirgan sh a ro itn in g   va 
unda q aro r to pgan xarakter xususiyatlarining tasviri ekspozitsiya d e b  ataladi. 
Ekspozitsiya asarda ishtirok etuvchi shaxslarning badiiy his qilinayotgan ziddiyat 
davom idagi  xatti-harakatlarini  dalillash  vazifasini o ‘taydi;  h ay o tlari,  o ‘sish, 
ulg‘ayishlari  t o ‘g ‘risidagi  m a’lu m o tla r  turli  o ‘rin!arda  b erila d i.  0 ‘lm as 
Umarbekovning “Yoz yomg‘iri” qissasida  Munisxon bilan  Rahim jon Saidovning 
asosiy  voqealardan  aw algi  hayotlari,  lurm ush  qurishlari,  x arak tcrlarid ag i 
qirralarning shakllanishi turli b o b lard a  hikoya qilinadi.  B unday ekspozitsiya 
kechiktirilgan ekspozitsiya deyiladi.  Biroq ekspozitsiya asaming qayerida kelirmsin, 
h ar  doim   bir  vazifani  bajaradi,  y a’ni  kitobxonni  q a h ra m o n la r  b ilan ,  ular 
xarakteri  shakllangan  sharoit  bilan  tan ish tirad i,  u la m in g   keyingi  x atti- 
harakatlarini dalillashga yo‘l ochadi.
Biz  O ybekning  “ Qutlug4  q o n ”  ro m an i  ekspozitsiyasidan  YoM chining 
qishloqda  o g ‘ir hayot  kechiiganini,  on asi  o ‘lgach,  qarzga  b o tg a n in i,  yerni 
sotishga m ajbur boMganini va ukasini tashlab, Toshkentga  ish qidirib kelganini 
ham da shaharda,  tog‘asinikida ham   qashshoqlarcha kun  k o 'ray o tg an in i, turli 
toifadagi kishilar bilan tanishganini bilib olam iz.  Bularning  ham m asi bizning 
keyinchalik YoMchi qalbida og‘ir hayotga,  qashshoqlikka va kishilam i shunday 
turm ushga  m ahkum  etgan sharoitga  nisbatan  norozilik tuy g'usi uyg‘onishiga, 
ongining  o ‘sishiga,  milliy  ozodlik  harakatining  q ah ram o n ig a  aylanishiga 
ishonishim iz  uchun  imkon  beradi.
Dramatik asarlarda ekspozitsiya m a’lumotlari ko‘pincha ayrim  ishtirok etuvchi 
shaxslarning axboroti yo hikoyasida beriladi.  Izzat Sultonning “ Im on” dramasida 
YoMdosh va Sanjarovlaming asardagi asosiy voqealardan, ziddiyat boshlanishidan 
avvalgi, ya’ni  um sh yillaridagi yashash tarzlari,  xatti-harakatlari,  xulq-atvorlari


p ro fesso r Komilovning hikoyasi orqali  m a’lum qilinadi.  Ayrim  pyesalarda esa 
ekspozitsiya  m a ’lum otlari  vo sitalar tarzida, ya’ni aks etlirilayotgan ziddiyat 
so d ir b o ‘lgan  vaziyatning  o ‘zi orq ali yuzberadi.  S arvar A zim ovning  “Q onli 
s a r o b ”  dram asidagi vaziyatdan,  qahram onlarning o 'z a ro   m unosabatlaridan, 
t o ‘qnashuvlaridan ularning b ir vaqtlar o ‘z  m am lakatini  tashlab  ketganligini, 
ch e t elda turli ishlar qilganliklarini, doim o Vatan xayoli bilan yashaganliklarini 
va tu rli  voqealam i  boshlaridan  kcchirganliklarini bilib olam iz.
K o‘ram izki,  ekspozitsiya  a sa r  m azm unini  to ‘liq  o ch ish da  va  kitobxonni 
unga ishontirishda muhim ahamiyatga ega.
T ugun  va voqea rivoji. A sardagi  voqealar rivojini  boshlovchi ziddiyatlar- 
n in g   p ay d o  b o lish in i  ko‘rsatuvchi o ‘rinlar tugun deb  ataladi.  T ugun yuzaga 
kelgan  ziddiyatni ochib berish  yo‘lib ila n  kitobxonning asar mavzusini to ‘g‘ri 
tushunishiga imkon tug‘diradi.
N avoiyning «Layli  va  M ajn u n »   dostoni  tuguniga  Q aysning  Laylini sevib 
qolishi,  Laylining otasi sovchilaiga  rad javobi berishi  kiradi.  Tugun Qaysning 
m u staq il  fikrlovchi,  ch in   o sh iq ,  erkinlikni  sevishini,  o ‘z  biqiq  m uhitidan 
n o ro z i  kishiligini  k o'rsatadi.  T u g u n   Laylining  otasining  «jinni»  (M ajnun)ga 
o ‘z  qizini  yerishdan  o r  qilishi  bilan  b o g liq   boMgan  badiiy  kontliktga  ham  
tutashadi.
Asarda voqea rivoji ham  katta ahamiyatga ega.  U asartugunidan  boshlanadi. 
V oqea rivojida kishilar orasidagi  m unosabat va ziddiyatlar yuzaga chiqadi;  insoniy 
x a ra k te rla rn in g  tu rli-tu m a n   qirralari ayon b o ‘ladi,  shaxslarning shakllanishi 
va  ulg ‘ayish tarixi aks etadi.
A gar tu gun  kitobxonning asard a  ko‘rsatilgan  m uam m oni tushunishiga yo‘l 
o c h sa ,  voqea  rivoji ju m b o q n in g   hal  etilishi  yo‘llari  haqida  ham   m ulohaza 
tu g ‘d irad i.  “ Q u tlu g 4 qon”  ro m an id a g i voqealar rivoji  davom ida YoMchining 
m a ’n av iy boyishi,  zulm ga  q arsh i  kurashish zarurligini  anglay borishi,  zolim  
boylarga qarshi faol harakatga kirishishi, nihoyat,  ozodlikka chiqish mumkinligi 
yoMlarini tushuna boshlashi ayon b o ia d i. Shu voqealar rivoji yordamida kitobxon 
o n g ig a  ro m an   mavzusi,  ya’n i  insofsiz va diyonatsiz boylar bilan m ehnatkash 
xalq orasidagi  m unosabatlar m uam m osi kurash orqali hal b o iis h i to ‘g ‘risidagi 
fikr singdiriladi.
K uim inatsiya  va  yechim .  V o q e a la r  rivojidagi eng  keskin,  hayajonli jihat 
kulm inatsiya (cho‘qqi) deb ataladi.  Kuiminatsiya asarda  ko‘tarilgan muam m oni 
n ih o y a td a   o 'tk irlash tirib ,  k u ch a y tirib ,  t a ’sirchanligini  oshirib  borishi  bilan 
m azm u n d o rd ir.
“Q utlug4 q o n ”  rom anida Y o‘lchi singan ezilgan m ehnatkashlam ing kolonial 
zu lm g a  va uning malayiga aylangan b a ’zi mahalliy hukm dorlar zo ‘ravonligiga 
q arsh i q o ‘zg‘olon  ko‘tarishi  asa m in g  kulminatsiyasidir.  U  q o ‘yilgan  masalani 
ch u q u rro q , to ‘liqroq,  yorqinroq his etishimizga,  atroflicha tushunishim izga va 
eslab qolishim izga yordam  beradi.


Kulminatsiya faqat epik,  lirik-epik va dram atik asarlardagina  em as,  balki 
lirik  she'rlarda  ham   m avjud.  Ehtiros  bilan  yozilgan  h ar  bir  sh e’rdagi  fikr 
oqim ining yuqori  nuqtasi  kulminatsiyadir.
Kulm inatsiya  keng  k o ’Iamli,  yiriksujetii  asarlard a  faqat  bir o ‘rin dag in a 
em as, balki h a r b ir s u je t  chizig‘ida  bo‘lishi m um kin.  Biroq ularning barchasi 
asam ingum um sujet  oqimíga bo‘ysundirilgan b o ia d i.  Oybekning “ U lug‘  y o l ” 
rom anida  um um kulm inatsion  nuqtadan   tashqari  U m arali,  Z u m rad ,  U n sin  
xarakterlariga tegishli b o lg a n   alohida k ulm inatsion  n u qtalar ham  bor.  U la r 
asam ing har jo y -h ar joyida muayyan bir keskin hoiatlarni vujudga keltiradi va 
shu yo‘l bilan  hayotning  haqqoniy aks ettirilishiga  dastak b o ‘ladi.
Kulminatsiya yozuvchi uslubiga  ko‘ra asam ing  oxirida,  o ‘rtasida  va h a tto  
boshida ham kelishi  m umkin.
«Layli  va  M ajnun»  dostonida  kulm inatsiya  asar  ichida  (o ‘rtasid a)d ir,  u 
t o r t  qaltis voqeani o ‘z ichiga oladi:  a) ota-o n asi Q aysni  Ka’baga olib  b o rad i, 
uni  tavba qildirm oqchi  boMadi,  am m o  Q ays x u d o d an   ishqni  k uchaytirishni 
so'raydi; b)  Navfal  M ajnunga ko‘m aklashish  u c h u n   Laylining otasiga q arsh i 
urush ochadi va  bunda nstuniikka erishadi.  Otasi  Laylini o ldirm oq chi b o ‘ladi, 
buni  bilgan  M ajnun  urushni to ‘xtatadi va  Laylini o iim d a n  saqlab  q oladi;  v) 
Layli  Ibn  Salomga  pinhona  unashtiriladi,  Layli eshitib,  noroziligini bildiradi. 
Ibn  Salom  to ‘yda  ko‘p   ichib,  yiqilib  qoladi,  Layli  t o ‘y  kuni  tunda  sa h ro g a 
borib,  M ajnun bilan  uchrashib,  unga vosil boMadi  (iffat saqlangan h o ld a).
O lm a s Umarbekovning “Yoz y o m g iri” qissasi xuddi shunday kulm inatsion 
cho‘qqidan, ya’ni  M unisxonning oMdirilishidan boshlanadi.  Keyin esa  m u a llif 
shu  voqeaning  tafsilotlarini,  q and ay  so d ir  boM ganligini,  sab ab larin i  va 
m ohiyatini  oshkor etadi.  Bu  uslub yozuvchidan  katta  m ahorat  talab   q ilad i. 
Chunki dastlabki sahifalarda boshlangan dram atik holat asar oxirigacha d av o m  
qiiishi  kerak.
Kulm inatsiya  asam ing  eng  keskin,  h ay ajonli  o 'rn i  b o ig an lig i  sab a b li 
kitobxonni ziddiyat  qanday barham  top ish i,  yakunlanishi  haqida  o ‘y lash ga 
majbur qiladi. Tasvirlanayotgan voqea sirlarining qanday ochilishini ko‘rsatuvchi 
yoki kitobxonga uning hal etilish yo'llari  haqida tushuncha beruvchi o ‘rin  a s a r 
yechimi deb ataladi.  “Qutlug'  qon”da qo‘zg‘olonning bostirilishi va Yo‘lchining 
o ‘limi rom an  yechim idir.
Anglashiladiki,  ziddiyatlar asar tu g u n id a  yuzaga  kelib,  voqealar  riv o jid a 
keng k o lam d a ayon b o ‘la boradi,  kulminatsiyada nihoyatda yuksak o ‘tkirlik va 
keskinlikka erishadi ham da yechimda hal boMadi.
Proles va epilog. Asosiysujet rivojidan aw al beriJadigan o ‘ziga xos m uqaddim a 
prolog
  deb ataladi.  Prolog sujet  rivojidan oldin kelib,  asardagi voqealam ing en g  
dastlabki sabablarini ochishga dastyorlik qiladi.  Bu sabablar keyingi h o la tla r va 
harakatlar  mohiyatini  aniq-ravshan  qiladi.  S a rv a r  Azimovning  “Qonli  s a r o b ” 
dram asining  prologida  asosiy  q ah ram o n lard an   M avlono  Fig‘oniy,  S h ayx


Abdulfotih, Yurtolbek,  Saidxonlar birin-ketin sahnada paydo bo'lib,  uzoq yillar 
aw al o ‘zlarining vatanlaridan  ketib,  chet elga kclib qolganlari, sarson-sargardon 
bo'lganlari, ikkinchi jahon  urushi davridagi kechmishlari va kelajakka oid rejalari 
haqida so‘zlaydilar.  Bu so‘zlar ulaming keyingi xatli-harakatlari, qismatlari qanday 
sabablaiga ko‘ra shunday bo'lganligini tushunishga yordam bcradi.
O datda,  prolog asarning eng boshida bo‘ladi.  Lekin b a ’zan vozuvchilar uni 
asarning boshqa  qism lariga,  h atto  oxiriga k o x h irib  ham  qo'yadilar.  Bunday 
holni Gogolning “ Q o ‘rqinchli qasos”  deb atalgan  ertak-qissasida uchratam iz. 
A sarni  xotim alovchi  q o ‘shig‘ida  uzoq  yillar  a w a l  Ivan  va  Petro  ishtirokida 
fojiali  voqealar so d ir  b o ‘lganligi,  Ivanning  halokati  va  “q o ‘rqinchli  qasosi” 
haqida  hikoya  qilinadi.  X uddi shu og‘ir voqealar qissada  Danila  va  K aterina 
oilasida yuzbergan barcha baxtsizliklarning va  Petro qarindoshlaridan boMmish 
Jo d u g a r  qilgan  h a m m a  jin o y atla rn in g   dastlabki  sabablaridir.  Shunga  k o kra 
bandurachi qo ‘shig‘i asa r oxirida berilgan boMsa-da,  “Q o ‘rqinchli qasos” ning 
prologi hisoblanadi.
Yozuvchi  a sa r  y e c h im id a   p ersonajlarning  keyingi  taq diri  y etarlicha 
ochilm agan deb hisoblagan paytlarda epilogdan  foydalanadi.  Bundan tashqari, 
epilogda  san ’atk o r  asa rd a  tasvirlangan  voqea  va  xarakterlarga  nisbatan  o ‘z 
m unosabatini,  u la r u stid an   chiqaradigan  hukm ini  an iq ro q  ifodalashga  ham  
h arak at  qiladi.  A sarda  tasvirlangan  voqealar  va  x arak terlar  rivojidan  kelib 
chiqadigan  eng so ‘nggi  natijalarni aks ettiruvchi jihat  epilog deb ataladi.
Yozuvchi Abdulla Q ahhom ing “Sinchalak” povesti xotimasida, ya’ni epilogda 
qahram o n larn in g  asardagi asosiy  voqealardan  b ir n ech a yil  o ‘tganda  keyingi 
hayoti va ulam ing o ‘zaro munosabatlari, to ‘qnashuvlari qanday yakunlanganligi 
haqida ma'lumot beriladi.  Xususan, Qalandarovning kishilaiga munosabati ancha 
yaxshilanganligi,  S aid an in g   K ozim bek bilan  tu n n u s h   qurib,  sovxozga  ishga 
o ‘tganligi hamda Tojixonning  Hamidulladan ajrashganligi aytiladi.  Epilog oxirida 
yozuvchi:  “T aqdirini o ‘z  q o ‘liga  oigan odam larning  kelajagi,  albatta,  yorqin 
b o kladi,  hali  bu  n e ’m atg a  erishm aganlarning  kurash  yo‘lini  y o ritad i”  deb 
o ‘zining qahram onlariga b o ‘lgan munosabatini,  ulam ing hayot taqdiri haqidagi 
xulosalarini aniq -ravshan  ifodalaydi.
A sarlard a  v o q e a la rn in g   e ste tik   y ak u n lan g a n lig id an   ko ‘ra,  u la m in g  
hayotiyligi m u h im ro q   b o ‘lib  qoladi.  Bu  m asala asar sujeti  uchun  m uhim dir. 
B undan tashqari, badiiy sujetni aniqlashda asarning bosh qahram oni faoliyatiga 
ta y a n ish   lozim ,  c h u n k i  a sa r  niazm u n id an   kelib  ch iq adigan  g 'o y a shu  bosh 
qah ram o n  orqali ifoda qilinadi.  “ S an ’atkom ing erkinligi  ko‘zlangan g ‘oyaviy- 
b ad iiy   vazifalarni  y e c h ish n in g   eng  maqbul  su jet-k o m p o zitsio n   yechim ini 
to p ish ,  asarn ing  ich ki  q u rilish in i  uyushtirishga  individual  yondashish  bilan 
b o g ‘liq d ir” .  Y ozuvchi  a s a r sujetini  sh akllantirishd a  faqat  nazariy  fikrlarga 
su y an ish   bilan  k ifo y alan ib  qolm aydi.  E ndilikda  sujet q urishn in g o ‘zi q a t’iy


q o id alar  bilan  cheklanm aydi.  U  tasvirianayotgan  v o q e a la r  dinam ikasi, 
s a n ’atk o rn in g   u lar  m ag‘zini  chaqishi  bilan  b elg ilan ad i.  S ujet  qism larining 
o ld in d an   tayinlangan  b ir  o ‘rinda  kelishi ham m a  a s a rla r  u c h u n   shart em as. 
Ekspozitsiya  tu g tin d an   avvalgina  em as,  balki  keyin  h a m   keladi  (A bdulla 
Q ahhorning  “Q o 'sh c h n o r chiroqlari”  rom anida sh unday ).  Ekspozitsiya asar 
ichiga sochib yuborilishi  ham   m um kin. Tuguni ham ,  yechim i ham  b o ‘lm agan 
asar m azm unsiz safsatadan  boshqa  narsa emas.
Adabiyot  ilm ining  ko‘rsatishicha,  sujetning besh  xil  k o ‘rinishi  mavjud:
1.  Xronikal sujet.  Bunday sujetda voqea tarixiy va m antiqiy jihatdan birin- 
ketin,  izchil  ko‘rsatiladi  (m asalan,  P arda T u rsu n n in g   “ 0 ‘qituvchi”  rom ani 
sujeti shunday).
2.  Konsentrik sujet.  Bu xil sujetda  voqealar sabab-oqibat tarzida, bir markaz^a 
jalb etilgan holda bayon etiladi.
3.  Retrospektiv sujet.  Voqea  rivoji  to 'x tatilib ,  tarix ga  m urojaat  qilinadi, 
ya’ni ortga qaytiladi (A bdulla Q odiriyning “0 ‘tgan  k u n la r”  rom ani shunday 
sujetga ega).
4. Assotsiativ sujet.  Bunisi obyektiv tasvir bilan birga subyektiv his-tuyg‘ular, 
xotiralar, tasaw urlar ham  aks ettiriladigan,  psixologizm ga tayangan  sujetdir, 
iehki  kechinm alar,  o ‘y  va  ehtiroslar  ham   sujetda  o ‘rin  olad i  (O ybekning 
“ Q utlug‘  q o n ”  roinani shunday sujet bilan  tanilgan).
5.  Sintetik sujet.  Q orishiq tarzli sujet  xilm a-xil tasv ir usullariga suyanadi, 
tahlil  realistik boMadi,  hayot turli y o ila r  bilan t o i a  k o ‘rsatiladi,  voqea tasviri 
determ iniv  (sababli bog‘lanish tarzida)  ko‘rinadi (O ybekning  “ Bolalik”  asari 
sujeti shunaqa).
Sujet  badiiy  asar  qah ram o n i  tarixidir,  shu  sab ab li  u  bosh  qah ram o n  
obraziga asoslanadi.  Buyuk Navoiyning “ Farhod va  Shirin”  dostoni1 54 bobdan 
iborat, oldingi  11  va oxirgi  2 bob sujetga kirm aydi,  u lar m uqaddim a va epilog 
o ‘rnidadir.  Asarda avtor obrazi  (rivoyati)  va  h a r b o b   oxirida  lirik chekinish 
h am  asar boshidan oxirigacha davom  etuvchi  epik voqea  m avjud,  dem ak, bu 
doston lirik-epikdir, sujeti  ham  shunday sujet  ekspozitsiya (tanishuv), tugun, 
voqea  rivoji, kulminatsiya (cho‘qqi), yechim kabi qism lardan  iboratligi m a’lum.
Ekspozitsiya  12,  13-boblami o ‘z ichiga  oladi.  U bizni C hin (Xitoy) xoqoni, 
uning o ‘g‘li  Farhod va  F arhodning muallimi donishm and   bilan uchrashtiradi. 
Ekspozitsiya  Farhodni iste’dodli bola sifatida ko‘rsatadi.  U ning o'qishi haqida 
shunday deyilgan:
Agar bir qatla  ko‘rdi  h ar saboqni,
Yana ochm oq yo‘q erdi ul  varaqni (70-bet).
1  ( A lis h e r  N a v o iy .  M u k a m m a l  a s a r l a r   t o 'p l a m i .  Y ig irm a   t o m l i k ,   s a k k i z i n c h i   to m .  X a m s a . 
F a r h o d   v a   S h irin .  T.:  “ F a n ” ,  1 9 9 1 )


Tugun  14-32-boblardagi voqealardasodirbo‘ladi.  Ekspozitsiyadan keyinroq, 
hali yosh bola b o ‘lgan  F arhodda g‘oyibdan  sevgi paydo b o ‘ladi  va  Farhodni 
“Z a ’faron q ila m a n ”  deydi,  bu  ham   hali tu gun em as,  balki  tugunning paydo 
bo'la boshlashi  edi,  ch unki hali F arh o d  kimni sevadi,  uni ko‘rganm¡,  seviküsi 
ham   Farhodni  sevadim i degan savollaigajavob yo‘q edi.  D ostonda oliy tuyg‘u 
ehtiro si-h ijro n   g ‘am i  va  aldang an  sevgi  m avzusidir.  U n d a  ijtim oiy  zulm , 
zo ‘ravonlik,  so x ta  m u habbat  bilan  m ajoziy (dunyoviy)  ishqi  haqiqiy (ilohiy) 
ishqqa aylangan kuchli hayajonlaro‘rtasidagi ziddiyat konfliktni yuzaga keltirndi 
va bu  konflikt  doston sujetiga dastak bo ‘lib qoladi.
G 'a m g in lik   —  F arh o d n in g   m uhim   belgisi.  X oqon  o ‘g‘lini  b u n d an   xalos 
etish uchun to ‘rt q a sr qurdiradi.  F arh o d  qurilishda  M oniydan naqqoshlikni, 
B oniydan  m e ’m o rlik n i,  Q o ra n d an   tosh  y o ^ is h n i  o 'rg an ad i,  ko ‘p  ilm larni 
egallaydi. A m m o  F arhodning g ‘ami kamaymaydi.  U  otasi xazinasida  Iskandar 
oynasini ko‘rib qoladi,  bu o y n aduny oni ko‘rsatadi.  M a’lum bo‘ladiki,  yunonga 
borilsa,  oynadagi  sir ochiladi.  Shunda  F arhod otasiga yuzlanib:
D edi:  H a r  ishni  qilmish  odam izod,
T afak k u r birla bilmish odam izod.
U lu m   ichra m ango to bo‘ldi madxal,
T o p ilm a s m ushkile  m en  qilm ag‘o n  hal  (122-bet).
deydi.
X o qon  va  m e h rib o n   v azir  M ulkoro  F arh o d n i  yunon  m am lakatiga  olib 
boradi.  F a rh o d   S u h a y lo   hakim  g ‘o riga bo rib ,  Isk a n d a r ko‘zgusini egallash 
uchun  yo‘ldagi ajd ah o n i yengib, A hram an  devni oMdiradi, g ‘ordagi  Iskandar 
oynasi  taq o zo si  b ila n   bu  yerga  kelding,  y an a  bo rib ,  u  o y n ani  k o'rishin g 
kerak,  deydi.  S u q ro t  h akim   F arh o d g a ta s a w u f  va  ishq t o ‘g ‘risida  sh u nd ay 
deydi:
M ajoziy ishqdin o ‘ftansa joning,
Borib sayli fanog'a xonum oning.
H aqiqiy ishqdin  esgay nasim e,
Y e tib   o n in g  nasm idin shom im e.
B o lib   m a ’shuqi  asliy chorasozing,
H aqiqatqa badal b o ‘lg‘ay m ajozing (181-182-betlar).
F arh od  C h in g a   qaytgach,  Isk an d ar  k o ‘zgusini  k o 'rad i,  u n d a  A rm an 
m a m la k a tin i,  S h ir in n i  va  o ‘zin i  k o ‘rib,  S h irin n i  sevib  q o lad i,  ahvoli 
o g ‘irlash ad i.  U n i  d en g izg a  sayo h atg a  olib  chiqishad i,  b o ‘ro n   x o q o n   va


M u lk o ro n i  C hinga  olib borib tashlaydi,  F arhod  esa  b ir  p a rc h a   taxta  ustida 
qolib, yaman savdogariariga duch keladi.  Shopur bilan tanishadi, savdo kemasini 
dengiz qaroqchilaridan himoya qiladi.  Shopur Farhodni Y am andan Armaniyaga 
olib  boradi,  chashm adan  qasrga,  ariq qazib,  suv  keltirish  u c h u n   ishlayotgan 
xalqqa duch kelishadi.  Farhod:
H u n am i asrabon  netkum dir oxir,
Olib tufroqqam u  ketkum dur oxir,  (2 3 0 -b et).
deydi va tog‘ qazuvchilarga yordam bera boshlaydi.  Shirin buni eshitib, qurilishga 
yetib keladi,  Farhod  va  Shirin bir-birini ko‘rib, sevib qolishadi.  Tugundan bu 
sevgi oqibati nima b o ‘ladi degan xulosa kelib chiqadi. T ug un  orqali  Farhodning 
ko'ngli yumshoqligi, sevgi ta’sirida savdoyi, devona sifat  boMganligi ozib ketishi, 
k o ‘p  yig 'lashi,  h u n a rm a n d   va  bilim don ligi,  m e rg a n lig i,  qahram onligi 
oydinlashadi,  xarakterida o ‘zgarishlar yuz beradi.
Voqea rivoji 33-36-boblami qam rab oladi.  Farhod qasr qurib, oldida “ Bahrun 
najol”  hovuzini yuzaga keltiradi.  Unga Farhod qazigan “N ahrut hayot” arig‘idan 
suv  keladi.  Suv  “Aynul  h ay o t”  chashm asidan  oqib  k eladi.  Shirin  F arhod 
sharafiga  ziyofat  beradi.  Arab  va  E ron  shohi  Xisrav  P arvez  Shiringa  sovchi 
yuboradi.  Farhod voqea rivojida mislsiz mehnat jasoratini k o ‘rsatadi. Shu sababli 
N avoiy bu dostonni  “m e h n atn o m a” debataydi.
37-42-boblar  kulm inatsiya  (c h o ‘qqi)  dir.  S ujetn in g   b u   qism i  shu  bilan 
izohlanadiki,  Shirin  Xisrav  yuborgan  odam larga  m e n   tu rm u sh   qurm oqchi 
em asm an,
Manga neyoru  ne oshiq havasdur,
A g arm en  odam  o ‘lsam   ushbu basdur,  (2 93-bet).
d eb javob qiladi.  Xisrav bun d an  g ‘azablanib, qo‘shin  to rtib  keladi, Armaniya 
qo‘ig‘onini qamal qiladi.  Farhod mardlik namunasini ko‘rsatadi.  Navoiy deydiki, 
b u n d ay  paytda  xato  ham   chiqishi  m um kin,  lekin  x a to   h aq   ishda  kam chilik 
hisoblanm aydi:
X atodin xolí erm as odam izod,
Erur haq ishda sahv etm oqdin ozod  (308 -bet).
S h o ir sevish-sevilish  m uam m osini  ham  t o ‘g ‘ri  h al  qiladi:
N edin  F arhod anga ch u n  bo‘ldi oshiq,
Erur ko'ngli aning birla  muvofiq  (309-bet).


Navoiy asli  F arh o d n in g  bezarar,  b e o z o r odam ligini ta ’kidlaydi:
Y o ‘q  ersa  yo‘q edi m um kinki  ul zor,
T egurgay poshshaning parriga  ozor (314-bet).
Xisrav yuborgan  hiylagar Farhodga dori sepilgan gulni  hidlatib,  uní behush 
qiladi va Xisravga keltiradi. Xisrav va  F arhod o ‘itasida savol-javob (bahs) bo‘lib 
o ‘tadi,  F arh o d  bu bahsda o'zining qo ‘rqm as,  dono,  bosiq ekanligini namoyish 
qiladi,  X israv  esa  o 'z in in g   qiziqqon,  q o 'p o l,  p o ‘pisachi  ekanligini  bildirib 
qo‘yadi, m a’naviy yengiladi.  Farhod Salosil qal’asidan zindonga solinadi.  Farhod 
kulm inatsiyada ja n g  va bahsda m ardlikni, aql-u zakovat,  farosat va ziyraklikni 
ko‘rsatadi.
4 3 -5 2 -b o b lar sujetning  yechim idir.  Xisrav  S hopum i,  u  bandi  F arh o d   va 
Shirin xatlarini bir-biriga olib borgani uchun qamoqqa oladi,  Farhod qam oqda 
Shiringa  yozgan  xatini  “ oxiri xayrli b o ‘lsin”  deb tugatadi,  og‘ir ahvolda  ham  
hayotdan um idvorlikni q o ‘ldan berm aydi.  Xisrav Farhodga  m akkor kam pim i 
yollab yuboradi,  kam pir Farhodga Shirin zahar ichib o ‘ldi deb,  yolg‘on gapiradi, 
Farhod  vafot  etad i.  Shirin  Farhodni jasadini  oldirib keladi,  Xisravning  o ‘g‘li 
Sheruya otasi o ‘ldirilgach,  Shiringa yaqinlashish uchun,  Shopum i qam oqdan 
ozod qiladi.  S hirin  F arhod jasadi ustida jo n  beradi, buni ko ‘rgan  M ohinbonu 
ham olam dan o ‘tadi.  Farhodning amakivachchasi-lashkarboshi  Bahrom Xitodan 
kelib, A rm aniyaga yangi podsho tayinlaydi,  Sheruya tovon to ‘laydi.
Navoiy F a rh o d  va Shirin sevgisi yechim i to ‘g‘risida shunday xulosa qiladi:
0 ‘ta r d am  uyla  foniy b o id i m utlaq,
K im ,  ul  ishqni  boqiy  ayladi  haq.
V ujudin o ‘rtab ul so‘z -u  gudozi,
H aqiqatqa badal bo'ldi majozi.
T u tu b  soqi-yi vahdat jo m i tavfiq,
N asibi ayladi  haq  rohi tahqiq.
B aqo shahrida sultonliqqa yetti,
Haqiqat  mulkida xonliqqa yetti (449-450-betlar).
S h o ir yechim da Xisrav to ‘g ‘risida shunday kinoya qiladi:
Birovg‘akim , bitrovdin yetti ofat,
H am onokim  qatig‘ro q d u r mukofot...


Sitam din bas ilikni chekm ak a’lo,
Vavou  m ehr tuxm in  ekm ak avlo.
C hu  m azra’  ichra  sochting  h ar ne d o n a,
H am ul dona, ko‘targung jovidona  (437-bet).
Y echim dan  ayon  b o ‘ladiki,  F a rh o d   va  S hirinning  m ajoziy  (dunyoviy) 
ishqi haqiqiy (ilohiy) ishqqa aylanadi.  Zolim  Xisrav va  u ning  o ‘g ‘li Sheruyani 
hayot jazolaydi.  Vafo,  m ehr unib chiqishi  uchun vafo va  m e h r u ru g 'in i ekish 
lozim .  S hohlik,  zo ‘rlik,  tengsizlik,  zulm   sevgining  d u sh m a n id ir degan  fikr 
dostonning g‘oyasidir.
Xulosada shuni ham alohida aytib o ‘tish kerakki,  Navoiy “ F arhod va  Shirin” 
d o sto n id a o ‘z  zam onidagi bir q a n c h a   illatlarga  sham a  q ilad i va  u lard an  o ‘z 
noroziligini bildiradi.  Bu esa dostonning  rom antik sujeti realizm ni jonlantirib 
va yorqinlatib yuboradi:
1)  S hoh  o ‘lkaning  bezagidir:
Bu  kun  chun shah  zam onning a ’qalidur,
M u n a w a rk o ‘ngli davlat  m ash’a lid u r(1 3 0 -b e t).
Erursen sh o h -ag ar ogohsen sen,
A garogohsen sen -sh o h sen   sen.  (462-bet).
A m m o hayotda ko‘pincha buning teskarisi b o lad i.
2)  Shoh  Farhodni  dorga  osm o q ch i  b o ig a n id a   xalq  ich id a  bunga  qarshi 
g ‘a la -g ‘ovur,  g‘ulg‘ula  boshlanadi.  X alq  zolim   X isravni tu tib  olib,  turm aga 
qam aydi (436-bet).  Navoiy deydi:
Ichib may,  saitan at  ilm ay ko'zum ga.
Qilay zulm,  elga qilg‘uncha, o'zum ga  (297-bet).
3) Zolim  falak,  zam on  Farhod og‘zig‘a “zahar tom izad i” .  Shirin  Farhodga 
yozgan  x atida  aytishicha,  falak  z u lm n i  kasb  qilib  o lg a n ,  ayriliq  soluvchi 
o ‘sh a d ir (55,527-528-betlar).
C hu aylabtur s im e h ri tez raftor,
Seni biryon,  m e n i  b iryon   giriftor  (3 73 -bet).
4) Toj egasiga  chinakam   ishq begonadir.  C hunki s h o h la r k o ‘p in cha  ko‘p 
nikohli  (ko‘p  xotinlikka  asoslangan)  o ila tip ig a m a n s u b   b o ‘ladilar.
5)  D ostonda bosqinchilikva urush qattiq qoralangan.


6) T arixda A bdullatif hokim iyatni q o ‘lga olish uchun otasi  Ulug‘bekni qatl 
etishda bosh  rolni o ‘ynagan edi.  D osto n d a  Sheruya Shirinni tortib olish uchun 
otasi Xisravni  o ‘ldiradi.
7)  N avoiy davrida tarki dunyo qilish,  qalandarlik va zohidlik qilish  hollari 
yo‘q em as edi.  S hoir kishilami  diniy e ’tiqod va m ehnatga  undadi.
8) C h in  xoqoni o ‘g ‘li Farhodga podsholikni topshirm oqchi b o ia d i,  Farhod 
esa unam aydi.  Bu o ‘rin shoir davrida kuchaygan taxt uchun  kurashishga qarshi 
qaratilgan.
9)  F a rh o d   S u q ro td an   m axily  ilm larn i  ham   o ‘rgangan  edi.  U  b ir  ismni 
aytsa,  z in d o n   eshiklan ochilar,  u esa tashqariga  chiqib ozod,  sayr qilib yurar, 
y an a z in d o n g a  qaytib  kelar edi.  N ig o h b an d   (soqchi)lar  F arh o d n i  valiy  deb 
o ‘ylab,  u n g a  xohlagan  joyingizga  ketavering,  deyishadi.  A m m o  F arho d 
unam aydi,  m e n   ketsam , podsho m en   u ch u n  sizlarni jazolaydi,  deydi.  Navoiy 
o ‘zboshim chilik,  m onarxiyachilik d av rid a qonunchilik va olijanoblikni ilgari 
surdi.
“ F arh o d  va S hirin”  dostonisujetiga haqiqiy m uhabbat insonni h ar jihatdan 
poklaydi deg an estetik ideal asos qilib olingan.
D o sto n  sujeti  bosh q ah ram o n n in g  tu g llish id a n  vafot  etishigacha b o ‘lgan 
v oqealarg a suyanadi.  Bu  shu  asa rn in g   epiksujet  tipid ir.  D astlab  m en   yosh- 
m an ,  ta jrib a siz m a n   deb,  p o d sh o   b o   lishga  norozilik  bild irg an  F arh o d  
h u n arm a n d lik ,  bilim donlik,  ishchanlik va m ardlikni  ko'rsatishgacha bo'lg an 
katta amaliy va m a’naviy takomillashuvga erishadi.  Farhod o ‘zbek adabiyotining 
eng yetuk ishlangan qahram onidir.
K om pozitsiya
Y ozuvchi  m uayyan  tu rm u sh   m an za rasin i  aks ettirar ek an ,  u n i  o ‘quvchi 
ko‘z o ‘n g id a  b u tu n  to ‘laligi va yaxlitligi bilan  nam oyon qilish  u ch u n   asarini 
m a ’lu m  shaklga soladi. Adabiy asa rn in g   barcha qism lam i o ‘zaro  birlashtirib 
turuvchi,  m uayy an  hayotni vaxlitlikda va m uallif nuqtayi nazariga m os holda 
obrazli aks ettirishga yordam  beruvchi qurilishi  kompozitsiya deb ataladi.
K om pozitsiya nihoyatda m azm undortush unchad ir.  U o ‘zining m urakkab, 
biroq an iq  qonuniyatlariga ega.
B iror asa r kom pozitsiyasi,  y a’ni tuzilishi haqida fikr yuritish u ch u n   undagi 
voqealar,  h o d isa va shaxslar nim a m aqsadda kiritilgani xususida o ‘ylab ko‘rish 
kerak boMadi.  M aqsad aniq b o lm a s a ,  harakat  ham ,  ya’ni kiritilgan voqealar, 
u la rd a   q a tn a s h a d ig a n   shaxslar  h a m   tartibsiz  b o ia d i.  Shu  sababli  asar 
k o m p o zitsiy asin i  an iqlash  u c h u n   m a ’lum   birlikda  turgan  narsa,  voqea  va 
shaxslam ing n im a  m aqsad bilan birlashganiga diqqat qilish lozim.  Shu  narsa


aniqlanm asa,  asardagi birfikni va uning qismlari bajaradigan  vazifasini anglab 
olish  m ushkul.
Adabiy asarda narsa,  voqea va shaxslami bir nuqtaga  yig‘adigan  kuch bor. 
Bu  g ‘oya,  niyat,  yozuvchi  ifodalam oqchi  boMgan  fik rd ir.  Shu  yo‘sinda 
san ’atkom ing e ’iibor beradigan diqqat markazi paydo b o ‘Iadi.  Vozuvchi qamrab 
olingan  hayot  m aterialida  nim aiarnidir diqqat  m arkazida tu ta d i.  nim alam idir 
o 'z in in g  diqqat  m arkaziga olm aydi. Y a’ni har b ir n arsa,  voqea,  shaxsga ifoda 
qilinm oqchi  b o ‘lgan  g ‘oya,  n iyatdan  kelib  chiqib  o ‘rin   beradi.  Yozuvchi 
A Tolstoy:  “ Maqsadsiz yoza berish mumkin em as”ligini aytib, kompozitsiyani 
“sa n ’atkor diqqat  m arkazining belgilanishidir” ,  — d e g a n   edi.
K om pozitsiyani  shu  xilda  t a ’riflash  qadim   z a m o n la rd a n   beri  bor  edi. 
S an ’atkom ing dem oqchi  boMgan gapi asam ing  hajm ini belgilaydi.
Demak, badiiy asam ing tuzilishi, tashkil topishida yozuvchi ilgari surmoqchi 
bo‘lgan  fïkr, g ‘oya «isosiy kuch hisoblanadi.  “0 4tgan  kuniar”  rom anida yozuvchi 
A bdulla  Q odiriy diqqat  m arkazida  xonlik zulm i  avjiga  ch iq q an   b ir davrda, 
oddiy  m ehnatkash  kishilar  u  y oqda  tursin,  hatto  O ta b e k ,  K um ush  singari 
hokim  sinf vakillari ham  baxtli b o ‘la  olmasligi, taqdiri  fojiali  ekanligi haqidagi 
niy atn i  ifodalash  m aqsadi  tu ra d i.  T an lan g an   h a m m a   o b ra z ,  voqea  va 
tafsilotlargacha asardagi  m aqsad  orqali, ya’ni  k o 'z d a  tu tilg a n  g ‘oyani yetarli 
darajada ifodalash nuqtayi  nazaridan kelib chiqib joylashtiriladi.  Agar Abdulla 
Qodiriy ham m a  narsani asosiy maqsadga bo‘ysundirm aganda rom an g‘oyaviy- 
b a d iiy jih a td an  m ukam m al  chiqm agan bo‘lar edi.
Eng yaxshi  badiiy asariarda  h a r bir bob,  boblardagi h a r  b ir  m anzara  ham 
o ‘z m arkaziga ega bo 'ladi. A na shundagina adabiy asa r z a ru r izchillikka ega 
bo'lishi mumkin.  Barcha m arkazlar aniq va ravshan yozilgan, haqqoniy bo'lishi, 
personajlar xarakterining rivoji,  ruhiyati bilan  bogM anishi,  asosiy  m arkazga 
borib  q o ‘shilishi  lozim.  Barcha  chekka  m arkazlam in g  yig‘indisidan  badiiy 
asaming yagona markazi vujudga keladi. Bosh markazning asosiy belgilari chekka 
m arkazlam ing sifat  xususiyatiarini keltirib chiqaradi. S.Ayniy yozgan “ Qullar” 
romanining birinchi qismida kompozitsion markaz o ‘tgan asrda 0 ‘rta Osiyodagi 
qullam ingtaqdirini ko‘rsatishdan iborat.  Har bir bob o ‘zining alohida markaziga 
ega.  Ayniyning m ahorati shundaki,  boblam ing  h a rb irid a g i  m arkaz um um iy 
m arkazning nuri bilan  yoritilgan.  G o ‘yo um um iy m ark az  m ay da b o ‘laklarga 
bo‘linib, o'sha boblarga joylashganga o ‘xshaydi.
Shu  rom anning  birinchi  qism idagi  o ‘n  yettinchi  b o b n i  eslaylik.  U nda 
buxorolik  A bdurahim boyning  ta ta r   savdogari  bilan  u ch rash u v i  va  suhbati 
tasvirlanadi.  Suhbatda har narsa to ‘g ‘risida tartibsiz  ravishda gapirilavermaydi. 
Birinchidan,  bu  manzarada  ikki tafsilot — tatar savdogarining suhbat  davomida 
te z - te z   issiq  choy  so ‘rab  tu rish i  va  gap  o ra sid a  “ ...sh u la y ,  sh u lay ” ni 
takrorlayverishi bu suhbatga jonlilik bag‘ishlagan.  Bu  y erd a  en g asosiy narsa


shuki,  m uallif kitobxonlam ing e ’tiborini suhbat m azm unidan  kelib chiqadigan 
yagona markazga jalb  qiladí. Suhbatning m azm uni esa ms podshohining farmoni 
bilan qullam ing o zo d   qilinishi va Abdurahim boyning kelajakda  o ‘z qullaridan, 
ya’ni  boylik  m an b a y id a n   ajralib  qolishi  natijasida  za rar  k o'rishidan  iztirob 
chekishi, tatar savdogarlarining qullam ing ozod qilinishi boyga  foyda ekanligini 
tushuntirishgn  z o ‘r   b erib  urinishidan  iborat.  Ikki  boy  suhbatlashar  ek an , 
nim alar  h aq id a  gap lashm aydi,  deysiz.  Biroq  yozuvchini  aw alo   qu llam in g  
taqdiri  q iziq tirad i,  sh u n in g  uchun  h a m ,  m u allif boylar suhbatining  m azkur 
holatini,  a sa r  q a h ram o n larin in g   taqdiri  to ‘g ‘risida  so ‘z  boradigan  qism ini 
tasvirlaydi.  M u allif bobning m arkazi oldiga q o ‘yilgan  m aqsadni bajarish bilan 
chegaralangan.
“Q ullar”  ro m an in in g  bu bobida bir m anzara va bír markaz mavjud b o lib , 
ular asarn in g  u m u m iy  m arkazi bilan b o g la n ib  ketgan.
Ba’zan  badiiy asarlarda bobning yagona markazi bilan bir qatorda bir necha 
voqea beriladi va  ularning harbiri o ‘z markaziga  ham ega bo'ladi.  Bu m arkazlar 
esa  bobning  m ark azi  bilan,  sh u ningdck ,  asarning  um um iy  m arkazi  bilan 
uzviy  ravishda  b o g ‘lanib  ketadi.  O ybekning  “ N avoiy"  rom anidagi  ikkinchi 
bobni eslaylik.  Bu  bobning  m arkazi Alisher  Navoiy insonparvarligining asosiy 
nuqtalari  m ohiyatini ochib berishdan  iborat.  Bu g ‘oya keyinchalik b utun  asar 
davom ida to b o ra  kengroq ochila boradi.  Bu  bob uch manzaradan  iborat b o lib , 
ularning  h a r  biri  o*z  m arkaziga  ega.  Birinchi  m anzarada  A lisher  Navoiy 
shohning  m uhrdorligi vazifasiga tayinlanishi m unosabati bilan  uning  uyidagi 
inehm ond orchilik tasvirlanadi. O 'quvchini bu yerda qahram onning m ehm on 
kutish  m aro sim i  o rtiq ch a jalb  etm ay d i,  balki  ikki ulug‘  odam ning -   Navoiy 
va Sultonm urodning uchrashuvlari, Alisheming o ‘z ideallari, fan va madaniyatni 
rivojlantirish t o ‘g ‘risidagi  m ulohazalari  uning e ’tiborini tortadi.  Xuddi ana shu 
narsa voqeaning markazi.
Bu  b o b n in g   ikkinchi  voqeasida  yozuvchi  diqqati  N avoiyning  o ‘z  ukasi 
D arveshali  b ila n   suhbati  va  bu  su h b atd a  davlat  ham da  h uk m d o r  faoliyati 
to ‘g‘risidagi ideali yuzasidan ilgari surilgan  mulohazalariga qaratilgan.  Keyingi 
voqeada esa yozuvchining diqqat m arkazi Alisher Navoiyning X o‘ja  Afzal bilan 
uchrashuvi va  m am lakat,  xalq hayoti,  kelajagi to ‘g ‘risidagi  ideallari  haqidagi 
m ulohazalari tasviriga qaratilgan.
K o‘rinib tu rib d ik i,  bobning  u m um iy m arkazi g o ‘yo  uch qism ga  boMinib, 
alohida v oqealarga joylashtirilganga  o ‘xshaydi.  Lekin  bu uch voqea m arkazi 
bobning u m u m iy  m arkazidan kelib chiqqan,  o ‘z navbatida bu bob,  rom anning 
um um iy m arkazini vujudga keltirishda  ishtirok etadi.
K om pozitsiyaning yana m uhim   m asalalaridan biri muvofiqlikdir.  Bu yerda 
ayrim tafsilotlar, epizodlam ing,  voqealar tasviri va obrazlaming asar markaziga, 
yozuvchi  m aq sad ig a  muvofiqligi  k o ‘zda tutiladi.  H ar bir dalilning  m uayyan


sharoitga muvofïqligini sezish va aniqlash u  ishtirok etayotgan m anzara,  bob va 
u m um asar m arkazini  his  qilish  va aniqlash orqaligina b o ‘lishi  m u m k in .
Agar badiiy asar boblari va v oqealarida yozuvchining diqqat  m ark azi aniq 
va ravshan  sezilib turm asa,  fakt  yo tafsilotlarning  muvofiqligi  haqida gapirish 
m um kin emas.
K om pozitsiyaning  m uhim   to m o n la rid a n   yana  biri  m e ’y o r  m asalasidir. 
Haqiqiy  yozuvchi  asar  ustida  ishlar  ek an ,  o ‘zining  hajm   jih a tid a n   q a t’iy 
chekianganini his qiladi.  U ayrim talsilotlar va dalillar tasvirini o ‘zboshim chalik 
bilan c h o ‘zish yoki chcklab qo'yish  huquqiga cga em as.  M e’y o r m asalasi har 
bir  tafsilot  va  voqeaning  m arkazga  nisbatan  muvofiqligiga  bogMiq  boMadi. 
Muvotlqlik darajasi hamisha tasvir oMchovini belgilab bcradi.  M arkazga m utlaq 
darajada tafsilot va  voqealar.  m a n za rala ro rasid a ularning  asosi hisoblangan, 
ya’ni  m arkazni  ifodalovchi  d e ta l,  voqealargina  mufassal,  k eng tasvirlanadi. 
“ N avoiy”  rom anining beshinchi  bobidagi  voqea va tafsilotlarning  m e ’yorini 
eslaylik.  Bu bob birinchi qism ining  m arkazi o ‘z birodarlarini  o ‘ldiruvchilarç»a 
Alisher Navoiyning  munosabati va aqlning kuch-qudratiga  b o ‘lgan  ishonchini 
ko'rsatishga da'vat qilgan.  Bu qismda voqea tafsilotlami tasvirlash shakli-o'lchovi 
xuddi ana shu  markazga qat’iy b o ‘ysundirilgan.  M uallif ortiqcha detallashtirishga 
yo‘l qo‘ymaydi.  Shuningdek,  yaltiroq tasvirlar bilan  ham  m ashg'ul boMmaydi. 
Bulaming barchasi  m azkurqism ning markaziga muvofiqdir. Y odgor M irzoning 
H usayn  Boyqaroga  qilgan  hujum i,  B oyqaroning  harbiy  m a h o ra ti,  Alisher 
N avoiyning  m am lakat tarixi,  taqdiri  haqidagi  o ‘ylari yuzasida g ap b o i^ a n d a  
ham   m u allif fikrlam i juda  ixcham  jo y lash tirad i,  so‘zlam igina  em as,  hatto 
tafsilotlam i  ham   kam   ayttiradi  —  yozuvchi  uslubi  fikm i  lo ‘n d a   qilib  aytish 
bilan  izohlanadi.  Roman  muallifi Y odgor  M irzoning butun  h ayotini,  Husayn 
Boyqaro  haqidagi b a ’zi  m a 'lu m o tla m i,  m am lakatning o ‘tm ish i  to kg ‘risidagi 
fîkrlarni  ikki  sahifaga sig‘diradi.  B u lam in g  ham m asi kitobxonni  keyinchalik 
keng yoritiladigan m uam m olarning tarixidan xabardor qiladi.
R om an  m uallifi  kitobxonni  asosiy  sharoit  bilan  tan ish tirib ,  o ‘z   badiiy 
maqsadiga erishgach, o ‘sha qismning markaziy kuchga kiradigan o ‘rinlari tasviriga 
o ‘tadi.  N atijada Alisher Navoiyning  H usayn  Boyqaro bilan  u ru sh la rv a   ulam i 
davom ettirish to ‘g‘risidagi masala tufayli tug‘ilgan to'qnashuvidan  iborat b o ‘lgan 
voqea beriladi.  Bu o'ringa kelib, yozuvchining qisqa axborotlar bilan cheklanishi 
m um kin b o ‘lm ay qoiadi.  Z otan, asa m in g  m arkazi bevosita  b ayo n etiladigan 
qism tasvirida oddiy va qisqa xabarlar bilan cheklanishi mumkin em as,  aksincha, 
bu qism go 'zal va hayajonli bo*lishi kerak.  Bu yerda biz xuddi a n a  shu qoidaga 
rioya qilinganini ko'ramiz. Yozuvchi m arkaziy voqea tasviriga o ‘ta r ekan,  uning 
uslubi o ‘zgara boradi.  Endi u ma’lum ot bermaydi, aksincha, mufassal tasvidaydi. 
Endi  o brazlar  h ar  tom oniam a  p u x ta ,  o 'ziga  xos  n utqlari,  qiyofalaridagi


o 'z g a rish la ri,  nozik  h arakatlari  b ilan   k o ‘rsati!adi,  shu  y o ‘l  bilan  ularning 
ru h iy  m ohiyati ochiladi.
D em ak ,  badiiy asarkom pozitsiyasi, aw alo,  mazm unning,  p o etik g ‘oyaning 
aniqlígi,  realligi,  estetikligi  va  shu  p o e tik   g‘oyaga  nisbatan  qism lam ing, 
obrazlam ing joy-joyiga qo‘yilishi va ularning asardagi muvofiqlik qoidasiga binoan 
an iq lan g a n  tasvir m e ’yoridan  iborat.
K om pozitsion vositalar
A d a b iy  a sa rn i b ir  b u tu n   q ilib  ijo d   etish da,  qism lam i,  v o q ea la m i  o ‘zaro 
bogM ashda,  q a h ra m o n la r  h a ra k a t  qilad igan  sharoitni  qayta  hosil  etishda 
yo zu v c h i  tu rli-tu m a n   y o rd a m c h i  k o m p o zitsio n   v ositalard an   foydalanadi. 
U nday kom pozitsion vositalar jum lasiga  link chekinish,  kiritm a voqea,  badiiy 
qoliplash,  epigraf,  portret,  peyzaj,  detai vaboshqalar  kiradi.  Bu  kompozitsion 
v o sita la rn in g   barchasi  h ar  b ir  a sa rd a ,  albatta  uchrashi  sh art  em as.  Agar 
p o rtre t,  peyzaj  (m an z ara ),  lirik c h e k in ish   va detal  (tafsil)  ad ab iy asarlarda 
birm u n ch a ko‘p uchrasa,  boshqalari  ko‘zga kamroq tashlanadi.  Kom pozitsion 
v o sita la r  a sa r g ‘oyasini  o c h ish d a   m u ay y an   rol  o ‘ynashiga  k o ‘ra  o ‘ziga  xos 
m azm u n d o rlik k a ega b o ‘ladi.  Shu  sababli  ularning h ar birini  alohida-alohida 
k o ‘rib  o ‘tish   lozim dir.
l i r i k  chekinish. Adabiy asarda yozuvchining bevosita o ‘z fikr va tuyg‘ularini 
aytishi lirik chekinish deb ataladi.  B unday chekinishtar,  asosan,  epik asarlarda 
bo‘ladi,  chunki dram ada um um an  m uallif nutqi bolm aydi, lirika esa butunicha 
sh o ir k ech in m alarin in g   m ujassam idir.
L irik  chek in ish   tu rli-tu m a n   k o m pozitsion   vazifani  bajaradi.  K o‘pincha 
y o zuvchilar lirik chekinish  y ordam ida  personajlarning  ishlari,  xulq-atvorlari, 
xarak terlarig a beradigan  o ‘z b a h o la rin i aniq-ravshan  hildirishga va kitobxon 
ongiga singdirishga erishadilar. Abdulla Qodiriy “0 ‘tgan kunlar” romanida Zaynab 
x a rak terig a,  x atti-h arak atlarig a  o ‘z  m unosabatini yorqinroq bayon  qilish  va 
un i o ‘q u vch i ongiga  yetkazish  m aqsadida  quyidagi  lirik  chekinishni keltiradi: 
“ K u n d o sh lik   uyda  kunda  ja n ja l” ,  deganlar.  Albatta,  b u n i  aytuvchi  kishi 
o ‘y la m a sd a n  va bilm asdan  a y tm ag a n d ir. Juda, h ar kuni janjal b o lm a g a n d a  
h a m ,  hartad a,  o ‘n kunda b i r t o ‘p o lo n  chiqm asa,  albatta,  kundoshni-kundosh 
d eb  b o ‘lm as.  N ega  desangiz,  bizn in g  b a ’zi bir kundoshsiz,  chiqitsiz oilalarda 
h a m  ik k i-u ch   kunda  tovoq-qoshiq sinib,  tog'ora yangilanganini  har qaysimiz 
b ilam iz,  bas,  endi  kundoshlik oilalarim izga kelganda-chi,  albatta,  yuqoridagi 
“ K undoshlik uyda kunda janjal” m aqolini to ‘g‘riga, chinga chiqarm asdan chora 
yo‘q...  D arhaqiq at,  o ‘z o ram izda  kundosh janjalini  kim bilm asin? Arzimagan 
g ap  u stid a  d u n y o   buzgan  k u n d o sh   t o ‘polonlari  kim ning  q ulog ‘iga  yoqsin?


0 ‘quvehining  qim m atli  vaqtini  ayaganim dek,  qalam ni  h a m   g 'id i-b id id an  
o/.od qilishni  muvofiq ko‘rdim .  M en i kechirsinlar” .
Ba’zan muayyan personajga qaratilgan  link chekinish  boshqa personajning 
o 'y lari,  kechinm alari  bilan ch a tish ib   kctgan  b o 'lad i,  lekin  kitobxon  baçibir 
uni  muallifning bevosita anglashilgan o ‘y-tuygkulari sifatida  qabul qiladi.
N avoiyning  “ Farhod  va  S h irin ”  dostonining  1 -3 ,5 ,4 4 -4 5 -b o b lari  link 
chekinishsiz,  qolgan  48  bob  lirik  chekinishdan  iborat.  L in k   chekinishlar 
soqiyga  m urojaat  ruhidadir.  K o 'p c h ilig i  m ayning  b iro n   yangi  tom on ini 
aniqlaydi,  o ‘zi m ansub b o ‘lgan b o b n in g   m azm uni bilan  uyg‘u ndir.  Mayning 
fazilatlari  “ mayi  m am zuj ra n g in ” ,  “sharobi  oshiqona” ,  “ b o d ay i o l” ,  “ mayi 
gulrangi x u sh b o '“ ,  “ mayikim jo n fiz o d u r” ,  “jom i  fan o ” ,  d eb   belgilanadi.  U 
m ayni  “jo m i  tavfiq” ,  “jom i  k iro m i” ,  “ sharobi  a rm a n iso z ” ,  “ sharobi  dard 
p arvard” ,  “jo m i  mayi  n o b ”,  “sh a ro b i  chini  oyin” ,  “jo m i  ilo h iy ” ,  “sharobi 
b ax u d o n a”  deb ataydi.  Ba’zi  lirik chekinishlar chuqu r  ijtim oiy m a ’n ogaega, 
lirik qahram onning  kamchiligini  k o ‘rsatadi,  37-bobdagi lirik chekinish  m ana 
bunday:
K etur,  soqiy,  q a d a h   ogohliqdin,
Ki,  andin ju rch a  xushroq shohliqdin.
Ichib may,  saltan at  ilm ay ko‘zumga,
Qilay zulm, elga  qilg‘uncha o ‘zumga.
N avoiyna,  ishqda shoh v ag a d o  ten g ,  ularning  ishqqa  m un osab ati  turlicha 
(38-bet), jah o n n i faslibevafo (14-bob), soqiyga  rangin jo m  tu t,  u ko'ngilning 
g'am toshi va tikonlarini suisin,  deydi  ( 15-bob). Tiriklik shom ini bilgil g ‘animat, 
deydi  (21-bob).  Lirik  chekinishda  S h arq d a  inson  bosh  suyaklari  m ay  kosa 
qilinganiga ishora, kinoya, ta’na bor (23-bob). Tasawuf ishqining “fano bazmi”ga 
intilish mavjud  (26-bet).
Ayrim   hollarda  lirik chekinish  m uallifning tasvirlangan  hay otga  nisbatan 
o ‘z m uno sabatini,  bahosini  anglatadi.  H am id O lim jon  “ Z a y n a b   va  O m o n ” 
poem asida  yoshlar m uhabbatining  tan tan a sin i tasvirlar e k a n ,  unga nisbatan 
o ‘z  m unosabatini bildirish uchun  quyidagi lirik chekinishni  havola qiladi:
G o 'z a l edi dunyo c h u n o n   ham ,
G o ‘zal edi ajoyib d am .
Ikki do‘stga aytib sharaf-shon,
O qar edi  toshqin 

Download 6,97 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   24




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish