Erkin X u d o y b e r d iy e V adabiyotshunoslikka

(Hamid Olimjon
, 
Semurg).
Bunda “ja n g ” va “tang” so‘zlari misralarda o‘ziga xos kuch va bilan jaranglaydi. 
B unga sa b a b ,  shu  so ‘zlarning  o i c h o v  jih atid a n  bir xilligi,  qofiyadosh b o iib  
kelib,  ritm n in g   m isralar  oxiridagi  chegarasini  bildirishi,  xush  o h an g   va 
m usiqiylikni vujudga  keltirishidir.
Ikki,  u ch ,  to 'r t,  besh va olti b o ‘g ‘inli tu ro q lar birm uncha  ko‘p  q o ila n a d i. 
Ju m la d a n ,  H a m id   O lim jonning  “ Z a y n a b   va  O m o n ”  dostonidagi  m isralar 
4 + 5  b o ‘g i n li  tu ro q la r negiziga qurilgan:
4 
5
Bir z o ‘r  otash,  /   b ir z o ‘r   alanga  /
4 
5
Ikki  qalbga /tu ta sh g a n i  rost, /

---

4 
5
Bir sevgikim  /jo n   beru r ta n g a ,  /
4 
5
H am  Z aynab-u /O m onlarga xos. /
B arm oq  vaznida  tu ro q   tugallanishi  bilan  u n g a  kirgan  so ‘z  yoki  so ‘z la r 
tugallanishi bir-biriga m os kelishi lozim.
Barmoq vaznidagi  sh e’rlam i o ‘qish chog‘ida,  o d atd a,  muayyan to ‘xtalish, 
ya’ni sukut  (pauza) bo‘ladi.  Bu to ‘xtalish m isralar oxiridagt pauzaga nisbatan 
qisqaroq boMadi.  “Zaynab va O m on” asaridan keltirilgan yuqoridagi parchaning 
h ar  bir  m israsida  aw algi  to ‘rt  bo‘g ‘indan,  y a’n i,  b irin ch i  tu roqdan  s o ‘ng 
xuddi shunday ritm ik  pauza bor.  U ning takrorlanishi  ritm ni  hosil qiladi.
Barmoq vaznida yozilgan she’ rlam ing m isralardagi b o ‘g‘ inlar miqdori ten g  
bo‘lsa, sodda vazn yuzaga keiadi. Agar b irs h e ’m ing yoki bandning o ‘zida turli 
m iqdordagi bo'g'inlarga ega  misralar tartibli,  m utanosib holda  mavjud b o ‘lsa, 
qo'shm a vazn yuzaga  keiadi. Asqad  M uxtorning “ C h in   yurakdan” sh e’rid an  
olingan quyidagi parchada qo‘shma vaznni uchratish mumkin:
4 
4
Bizni  deya /tin c h   hayotni,  /  8
4
Q urm oqdasiz /  
4
4 
4
C hegarada /  doim  sergak, /  8
4
Turm oqdasiz /  
4
K o‘rinib turibdiki, bundagi  m isralar b o ‘g ‘in va tu ro q   soni jih a tid a n  te n g  
em as,  bo‘g ‘in  va turo q   1-va 3-m isralarda b irx il  (4 + 4 );  2-va 4-m isralarda esa, 
undan boshqacha  (4);  bandning birinchi yarm idagi 4 + 4  vazni ikkinchi y arm ida 
aynan takrorlanadi va bu takrorlanish qonuniy at  tusini oladi.
Erkin  vazn
A gar aruz vazni  b o ‘g ‘inlam ing qisqa  va  c h o ‘ziqligi,  bo ‘g‘inlarning  s o n i, 
m a’lum taitibda takrorianishiga qarasa ham da barm oq vazni misralardagi b o ‘g ‘inlar

---

sonining baravarligi  va  ularning  bir xilda guruhlanishiga tayansa, crkin s h e ’r 
turli  miqdordagi b o ‘g ‘in va turoqlar mutanosib takrorlanishidan  tashkil topadi. 
Erkin vazn she’rda yaxlit va bir tekisda takrodanuvchi ritm bolm asdan, she'm ing 
ma/.muni, ohangining talabi,  misralardagi bo‘g‘inlar soni va ulaming turoqlarga 
boMinishi  h ar xil boMadi.  Bu ho i  fikrni  va  insonning xilm a-xil  ruhiy h olatin i 
to la ro q  ifodalashga, sh e’rda jonli so'zlashuv unsurlarini, ayniqsa,  deklamatsiya, 
notiqlik,  murojaat,  chaqiriq kabi nutq xususiyatlarini qayd qilishda,  m inbardan 
turib she’r aytishda ju d a   qulaylik tu g ‘diradi.  S he’rda  m a ’n o  taqozosida erkin 
ravishda goh  xabar,  g o h   tashviq,  goh  tasdiq  va  go h   buyruqqa  o ‘tib  turiladi. 
Lekin erkinlik m isra  o x irid a,  o 'rta sid a ,  ichida keladigan  pauzalar,  xilm a-xil 
o hanglarda,  sintaksis  va  m an tiq iy  urg'ular,  qofiyalar,  so ‘z  “t a ’kidi” ,  tovush 
takrori va boshqa vositalar bilan birgalikda ritm hosil etishda faol  ishtirok qiladi. 
S o‘ngra erkin she’rda,  sod d a vazndagi kabi q a t’iy bandga ajratish va qofiyalash 
p rin sip i yo‘q.L ekin  erk in   sh e ’m in g  vazn,  tu ro q  jih atid a n   xilma-xil b o ‘lishi, 
qofiyalash  va  b an d g a  ajratish d ag i  o ‘ziga  xoslikdan  erkin  sh e’r hech  qanday 
qonun-qoidaga Ix^ysunm aydi,  unda she’riy nutqqa xos sifat yo‘q, degan xulosa 
chiqm asligi kerak.
Awalo, shuni nazarda tutish lozimki,  erkin she’r o ‘zbek adabiyotida barm oq 
tizim i taraqqiyoti  natijasida,  xalq og‘zaki va shoir  Mayakovskiy ijodi,  Turkiya 
sarbast she’d, o ‘zbek m u m to z poeziyasidagi m ustazod yoki barm oq tizimining 
qo'shm a vazni ta’sirida vujudga kelgan.  Barmoq vaznidagi b o ‘gkinlar miqdoriga 
am al qilish,  turoqlarga b o ‘linish erkin she’iga poydevorlik qiladi. Am m o  farqi 
shu n d ak i,  erkin  v a z n d a  b ir sh e ’r   doirasida  b arm o q  vaznining  turli  xil  vazn 
shakllaridan  foydalanib,  b o ‘g ‘in lar m iqdori  va tu ro q   tartib i  har xil  b o ‘lgan 
a s a r paydo  boMadiki,  u n d a   m isra  qurilishi  ham ,  qofiya  sistem asi,  ohang  va 
p au z alar  h am -b a rch a si  o ‘zgarib  turuvchi  fikr va  h arak atch an   ruhiy  h olatn i 
to ‘liq va mos ifodalashga m oslanadi.
R itm   erkin  s h e ’rn in g   yuragi  hisoblanadi.  Bir  v azndan  ikkinchi  vaznga 
o 'tish , turoq tartibidagi rang-baranglik erkin she’rda ritm ni uyushtirishga xalaqit 
berm aydi.  U nda  m a ’lu m   h o la tn i  ifodalovchi  m isralar guruhi  o (z ritm iga ega 
boMadi.  H atto ayrim  m isralam ing o ‘zida ham  ichki ritm  boMadi,  chunki shoir 
b iro r so‘zni alohida t a ’kidlab  ko'rsatm oqchi bo‘lganda,  m israni bo‘lib yuborib, 
o ‘sh a  t a ’kidlam oqchi  boM gan s o ‘zni alohida yozishi  m um kin,  shuningdek, 
fikr, kechinm a va  ruhiy holat talabi bilan she’r misrasi qisqa yoki uzun b o la d i 
va  b u n d a she’r ritm i  h a m   o ‘z - o ‘zidan  o ‘zgarib  ketadi.  E rkin sh e’rd a  ritm ik 
tenglikni ta ’m inlashda  m isralar orasidagi bo‘linishlar,  “zinapoyalar”  alohida 
vazifani bajaradi.  Bu  “zinapoyalar” o'rtasidagi pauzalar biror fikrni yoki so‘zni 
b o ‘rttirib ko‘rsatibgina qolm asdan, she’r ritmi yuzaga chiqishiga ko‘maklashadi, 
un i kuchaytiradi va ra n g o -ran g  qiladi. Zotan, ritm asam ing m azm unini yuzaga

---

chiqarsa  ham .  shu  ritmning o ‘zi o ‘sha  asarni boshqarib boradi.  E rkin s h e ’rda 
bir necha  m isralarning guruhlari ritm d an  va ayrim  m isralarning o ‘zidagi ichki 
ritm dan  tashqari,  shu  ritmik  b o ‘lak larn i  birlashtiruvchi  davriy  ritm la r  ham  
bo‘lishi  m um kin.  Bu  davriy ritm sh e ’riy parchadagi um um iy ritm  va um um iy 
hissiy  b o ‘yoqlar yo'nalishi  bilan  yuzaga  keladi  ham da  o ‘z  o ‘rn id a ,  aralash 
tarzli  ichki  bandni  hosil qiladi.  Bu  ichki  band ritm , ohang,  m azm u n  to m o n i 
bilan  qand ay d ir  bir  m a’naviy  in to n a tsio n   ritm ik  uyg'un   b u tu n lik n i  hosil 
qiladi.
G ‘afur G ‘ulom ning “Turksib yo‘llarid a” va  Hamid O lim jonning “ Baxtlar 
vodiysi”  sh e ’rlari  m ana  shunday  b ir  ncch a  davriy  ritm ga,  ichki  b an d lar 
uyushmasiga bo'lingan bo‘lib, u la rb ir-b irid a n  ritm va ohangning kuchayishi, 
pasayishi  yoki  ularning  davriy  rivojlanishi  bilan  ajralib  tu ra d i.  “Turksib 
y o ila rid a ” o ‘n  bitta shunday “b a n d d a n ” tuzilgan.  H ar bir b a n d   “ Bu yo'llar, 
ko‘p qadim  y o ‘llar”  misrasi bilan b oshlanadi.  H am id O lim jo n n in g   “ B axtlar 
vodiysi”  sh e’ridagi “ Ko‘m -ko‘k,  k o ‘m -k o ‘k,  ko‘m -ko‘k ” so ‘zlari  h a m  xuddi 
shunday qoliplovchi,  uyushtiruvchi  v a ta ’kidlovchi  vositadir.  E rk in  vazndagi 
m isralar gu ruhi  ayrim   m isralar va  b a n d la r  uyushm asidagi  ritm la r yig‘indisi 
b ir  b o 'lib ,  b utun  bir  she’r  uchun  xos  boMgan  um um iy  ritm ik   y o ‘nalishni 
shakllantiradi.  Ritm tabiati matn xususiyati va san’atkom ing shaxsiy uslubiyatiga 
qarab  h a r xil  b o ‘ladi.
D osto n lard a  bo‘g ‘inlar  soni  k o ‘p  yoki  oz  bo ‘lishi,  tu ro q la r  tartib i  ham  
erkin  ravishda o ‘zgarib turishi m um kin.  Baxshilar voqeaning xarakteriga qarab, 
goh og‘ir, salmoqli, goh shiddatli,  tez va kuchli  ritmga m urojaat  etadilar.  Ular 
doston  qah ram onlarining  m ard o n a v o r jang lari,  dushm an  b ila n   olishuvlari, 
otlarn in g   chopishini  to ia ro q ,  an iq ro q   tasvirlash  u chu n  o d atd ag i  vazndan 
chetga chiqadilar hamda o ‘sha harakat va holatlam i aks ettirishga qodir b o ‘lgan 
vazn,  turo q  tarkibidan  foydalanadi.
Erkin vazn o ‘zbek she’riyatiga XX asr boshlarida kirib keladi,  uning asoschisi 
.Cho‘lpon va  Fitrat edi.  Bu vaznda  G ‘a f u r G ‘ulom ,  H am id  O lim jon,  M aqsud 
Shayxzoda,  M irtem ir kabi shoirlar ijod qildilar;  R auf Parfi va b oshq a shoirlar 
ham  muvaffaqiyatlarga erishdilar.
E rkin  vazn  m etrik tu sh u n ch ad ir,  b u n d a y  vaznda yozilgan  s h e ’rla r ja n ri 
turkcha sarbast (erkin) deb ataladi.  Sarbastda ritm  yaratuvchi b o ‘g ‘in va turoqdir, 
bu  hoi  u n in g   alohida  sh e’r  tiz im i  e m a s,  balki  b a rm o q   tiz im in in g   vazn 
tu rla rid a n   biri  ekanligini  ko‘rsa ta d i.  F ik r  ko‘p in c h a   yash irib   b erila d ig a n  
ch isto n ,  m u am m o ,  tarix ja n rla ri  riv o jid an   ko‘ringan  “ m o d e m   s h e ’r ”  deb 
atalayotgan asarlar o ‘lchovi h am ,  asosan ,  erkin vazndir.  F itra tn in g   “ 0 ‘g u t” 
sh e’ri erkin vaznda yozilgan.  D astlab k i quyidagi m isralar 4 + 4 + 5 =  13 sodda 
vaznida:

---

O g‘ir  yigit,  sening  g o ‘zal,  nurli  ko‘zingda
13
Bu  m illatning sao d a tin ,  baxtin o ‘qudim.
13
0 ‘ylashingda, turishingda hamda o‘zingda,
13
Bu yurt  uchun qutulishning borligin k o‘rdim .
13
T u rm a-yugur, tin m a -tirish ,  bukilma-yuksal,
13
H urkm a-kurash,  q o ‘rqm a-yopish,  yo‘rilm a-qo‘zg‘aI!
13
A m m o  sh undan   keyingi  m israd a  13 lik turkumdn  bir b o ‘g ‘in ortadi:
El yo‘lini t o ‘sib tu rg an  eski bulullam i  14
so‘ng  13  likturk um  yana davom  etadi:
Y ondirib q o ‘y,  yirtib tashla,  barchasin  yo‘q et!
S h u n d a n   keyingi  m isradan b esh  b o ‘g ‘inli turo q  tushib qoladi:
Q ilolm asang shu  ishlarni,
Biroq en d i to ‘la  misra 2 lik (vertikal)  misraga b o ‘lib tashlanadi:
Sening  u c h u n  xo'rlik d ir bu!
Yiqil,  y o 'q o l,  ket!
D e m a k ,  s h e ’rda  ikki  o 'r in d a   erkinlik bor.  Xulosa  qilib aytish  m um kinki, 
erkin v azn sodda vazndagi erkinlikdir.
0 ‘q u d im ,  k o 'rd im ,  y u k sal,  q o ‘z g ‘al,  e t - k e t   q o fiy ala ri  fe ’ld an d ir, 
k o 'z in g d a —o ‘zingda qofiyasi so‘z turkum laridan biri bo‘lgan otga mansubdir.
0 ‘q u d im —ko‘rdim  ikki xil o ‘zakdan tuzilgan qofiya (o‘quko‘r),  shu sababli, 
qofiya nazariyasiga ko‘ra xatoli qofiyadir,  asosiy ridfli va xurujli qo ‘shimchali 
qofiyadir,  u - r a v iy e m a s , d —vasl,  m - x u r u j ;y u k s a l - q o ‘zg‘al, o ‘zakqofiyadir, 
1 -1   raviydir;  e t - k e t  ham  o ‘za k q o fiy ad ir, t - t  raviydir, ko ‘z i n g d a - o ‘zingda 
asosiy  ra d ifli  q o ‘shim chali  qofy ad ir,  z —z  raviy,  n g —vasl,  d —xuruj,  a —

---

mazid.  Bu she'rqofiyasi erkin va folklorqofiyasiga yaqin,  chunki qofiyasining 
ko‘pi fe’ldir,  hozir n o to ‘la qofiya deb ataluvchi “xatoli” qofiya ham  bor. Qofiya 
tartibi  ham   erkindir,  bunga  she’rnm g  turli  bandliligi  sababchidir,  b irin ch i 
b an d  
abab
 qofiyalangan  t o ‘rtlikdir,  ikkinchi  b a n d   baytdir,  ikkilikdir,  a —a 
qofiyalangan.  Oxirgi b a n d  h a m to 'rtlik d ir, 
abab
 qofiyalangan;  bu lu tlarn i — 
ishlam i  xatoli  qofiyadir,  chunki  ikki  xil  o ‘zak  ( b u lu t - i s h )   d an   tu zilg an ,  u 
asosiy ridfli  noyirali q o ‘shim chali qofiyadir;  t - s h —raviy em as.  I - v a s l ,   r — 
xuruj,  n —m azid,  i —noyira. Xullas,  bu sh e’r ikkilik va to ‘rtlik ban d lar b ila n  
yozilgan, bunday turli  bandlilik erkin vaznning m uhim  xususiyatidir; u ch in ch i 
to 'rtlik n i  b and  d eb  atash  shartli tus oladi,  c h u n k i  u n d a  3-m isra  to 'la   m isra 
em as.  Bunday  band  erkin  vaznga  xosdir.  K o ‘rinib  turibdiki,  bu  sh e ’rn in g  
oxirgi to ‘rtligida  m etrik erkinlik bor,  am m o zinap o y alar vertikaldir,  u ch in ch i 
yarim  misradir,  to 'rtin c h i  misra ikki vertikal  qatorga bo ‘lingan:
Sening u chun  xo‘rlikdir bu 
Yiqil,  yo‘qol,  ket!
Asli  u  4 + 4 + 5   vaznli  bitta  m isradir,  b u y ru q   m a ’nosi  va  intonatsiyasi  u n i 
ikkiga bo'lib tashlashni taqozo qilgan.
A m m o  erkin  vaznda  yozilgan  sh e’rlardagi  m isralar  vertikal,  tik   e m a s , 
balki gorizontal  (yotiq) zinapoyalarga b o 'lin ish i  h am  m um kin.
ChoMponning m ashhur “ Buzilgan o ‘lkaga”  (1920) dostoni erkin v az n n in g  
m isralari  vertikal  zinapoyalarga boMingan  sh ak lid a  yozilgan.  A m m o  u n in g  
“T o rtishuvtong i” sh e’ri (1920) erkin vaznning gorizontal zinapoyali sh ak lid a 
yuzaga kelgan.
G orizontal zinapoya  (kulisharlar)  m an a bu  parchada  to ‘rtinchi  m isran in g  
davomi sifatida ko'nnadi:
Yenggan qo‘shin boshlig‘idekgerdayib,
Botgan quyosh bulutlam ing ostidan.
Bosh ko‘tarib chiqm oq  u c h u n  tirisha:
Shuning uchun beri yoqda  irjayib
kulisharlar,
U nga qarshi, qarshidan
Yig'lov,  siqtov,  tovush,  g ‘avg‘o ,  xarxasha.
Bu  zinapoya  kelib  chiqishini  fikrning  t o ‘rtin ch i  misraga  vazn  jih a td a n  
sig'm aganligini  talab   qilgan.  Bu  sh e’m in g   shu  misralari  o ‘n  b ir  b o ‘g ‘inli 
turkum   vaznidadir (4+4+ 3).

---