Erkin X u d o y b e r d iy e V adabiyotshunoslikka

bibliografik tavsif, kitob mazmunming qisqacha
 
bayoni  (annotatsiya) 
kabilardan  iborat  b o 'la d i.
Bibliografik tavsif 
kit oblar ko‘rsatkichi hisoblanadi.  Unda kitobning muallifi, 
nom i,  bosib chiqargan  nashriyoti va  bosilgan yili  aniq ko‘rsatiladi.
Kitob mazmunining qisqacha bayoni  (annotatsiva)da 
kitobga qisqacha  izoh 
beriladi,  qism lari  haqida  ba’zi  m a’lu m o tlar keltiriladi.
Taqriz 
muayyan yozuvchi yoki tanqidchining alohida bir asariga bag‘ishlanadi. 
U nda asarga  estetik baho beriladi,  ¡jobiy va  salbiy tom onlari asosli  ravishda 
ko‘rsatib o'tiladi. Taqrizning  hajmi m atbuot turiga  ko‘ra  har xil boMadi.
M anbalarni  tekshirishda adabiyotshunoslik  q ator fanlarning  y u tu q larig a 
tay an ad i.  B adiiy  ijod  va  adabiy  ta ra q q iy o t  tajrib asin i  tah lil  q ilis h   va 
x 
uinum lashtirish  ijtim oiy  hayotning  b u tu n   rivojini  to ‘g ‘ri  tu sh u n ish   bilan 
cham barchas b o g ‘liq.  Chunki  o ‘sha  rivojlanish jarayo nida  ijtim oiy  o n g n in g  
turli shakllari vujudga kcladi va takom illashadi. Adabiyot esa  ijtimoiy o n g n in g  
m uhim  shakllaridan  hisoblanadi.  S h u n d ay  b o ‘lgach,  adab iyo tshu no slik nin g 
a d a b iy o t  h a q id a g i  ilm  bilan  u zv iy   a lo q a d o r   b o ‘lgan  fa lsa fa ,  ta r ix , 
san'atshunoslik,  tilshunoslik singari  fanlarga  m urojaat  qilishi tabiiy.

---

“Adabiyotshunoslikka kirish”  fani  1-kursdao‘tiladi.  Bu  tan  talabani adabiyot 
n az ariy asin in g   asosiy  tu sh u n c h a la ri  hilan  tanishtiradi  va  uning  oliy  o 'q uv  
y u rtid a adabiyot  nazariyasi  h am da tarixini o ‘rganishi uchun  zam in  hozirlaydi. 
Bu  fanda asosiy e'tib orbadiiy adabiyotning umumiy va o'ziga xos xususiyatlari, 
a d a b iy   asarn i  tahlil  qilish,  ad a b iy  jarayonning  eng  m u him   qonuniyatlarini 
oTganishga qaratilgan.
“A dabiyot  nazariyasi”  kursi  a w a l  olingan  n az ariy -ad ab iy   bilim larni 
c h u q u rla sh tira d i va k engaytirad i,  badiiy adabiyot  n am u n ala rin i tahlil  qilish 
m alak a sin i oshiradi.  O liy o ‘q uv yurtini bitinivchilarga o ‘qitiladigan  m azkur 
k u rsn in g   diqqat  m arkazida  ijodiy  m etod  va  uslub,  adabiy  tu rla r  va janrlar, 
a n ’an a  va yangilik,  badiiylik  va  zam onaviylik,  adabiyotshunoslikning  tahlil 
qilish qoidalari  ham da  istoriografiya xususiyatlari singari m asalalar turadi.  Bu 
h a r  ikkala fan talabi shunday nazariy bilimlar olishga yordam   beradiki,  ularsiz 
adab iy o tsh u n o slik   sohasida  n a  o ‘qituvchi,  na  ilmiy  x odim   sifatida  faoliyat 
k o ‘rsatish  m um kin  b o ‘ladi.
“Adabiyotshunoslikka kirish”  uch b o ‘limdan iborat.  Birinchi bo‘limda badiiy 
a d a b iy o tn in g   um um iy  x u susiyatlari  (xosiyati,  y a ’ni  spetsifikasi)  haqida 
m a ’lu m o t  beriladi.  Ik k in ch i  b o ‘lim   adabiy  asa rlarn in g   g loyaviy-badiiy 
xususiyatlari, tuzilishi va  ularni tahlil qilish  masalasiga bag'ishlanadi.  Uchinchi 
boM im da  esa adabiy ja ra y o n  va  adab iy taraqqiyot  qo nu n iy atlari o ‘rganiladi. 
K u rsn in g   shu  taxlitda  qurilishi  a n ’anaviy,  o^quv-m etodik  va  ilm iy-nazariy 
talablarga javob beradi.
A dabiyotning um um iy xususiyatlari bilan tanishish badiiy  asarlarning shu 
belgilar nam oyon b o ia d ig a n   o ‘ziga xos tom onlarini  idrok etishga yo‘l ochadi. 
T ala b a to m o n id a n   ad a b iy o tn in g  um um iy xususiyatlari va badiiy asarlarning 
o ‘ziga xos tom onlarini o ‘zlashtirish adabiy taraqqiyot  qonuniyatlarini o ‘rganish 
u ch u n  dastak bo‘lib xizmat qiladi: badiiy adabiyotning yuksak darajada rivojlangan 
ay rim  shakllariga xos xususiyatlar bilib olingan,  so ‘ng bu shakllarning tarixiy 
taraqqiyot qonuniyatlarini to ‘g‘ri tushunish va o‘rganish birm uncha oson bo‘ladi.
Badiiy adabiyotning u m u m iy  xususiyatlarini va  adabiy asarlarning o'ziga 
xos  to m o n la rin i tu shunishga  y o rd am   beruvchi  m a’lu m o tlar  qanchalik  k o ‘p 
yoki  o ‘rinli  boMmasin,  faqat  u larn i  o'rganishning o ‘zi chin akam  badiiy ijod 
q o n u n iy a tla rin i to ‘g ‘ri an g lash   u chun  yetarli  emas.  M azku r qonuniyatlarni 
t o ‘g ‘ri  tushunish  u ch u n   ad a b iy   m an b an i  tarixiylik  asosida  tekshirish  lozim 
b o ‘lad i.  B unday  tek sh irish   a d a b iy   tara q q iy o td a  q a n d a y   q o n u n iy a tla r 
b o ig a n lig in i.  ular  qay  tartib d a   yuzaga  kelganligi  va  shakllanganligini,  shu 
rivojlanishning o ‘zi qanday yo‘nalishdan borganligini aniqlashga imkon  beradi. 
A d ab iy   taraqqiyotn i  tarixiylik  negizida  o ‘rganish  u m u m iy   xulosalarning

---

h aq q o n iy lig in i  tarixiy  tajrib a  o rq a li  tek sh irish ,  u la rn in g   m a z m u n in i 
chuqurlashtirish uchun  y o l  ochadi.
Adabiy  hodisalarga  tarixiy  yondashish  zarurati  faqat  ad ab iy o t  tarixini 
o'rganishdagina emas. balki adabiyot  nazariyasini tadqiq qilganda  ham   adabiy 
taraqqiyot  taqozosi  bilan  yuzaga  ch iqadi.  C hunki  m azk ur  rivojlanishdagi 
davomiylik,  izchillikva  aloqadorlik fan va texnika sohasidagidan  farqqiladi.
S an ’atda esa  birmuncha boshqacha  qonuniyatlarm avjud.  S an 'a tk o rla r ham 
o ‘z  o ‘U nishdoshlarining  tajribalariga  suyanadilar,  lekin  s a n ’a tn in g   buyuk 
yodgorliklari  keyingi  nam unalari  ichiga so f holda kirib kelm aydi.  A ksincha, 
ular  yangi-yangi,  o'lm as  n a m u n a la r  holida  yashayveradi  va  inson iy atning 
yangi  avlodlariga  estetikzavq  b ag‘ishlayveradi.  M a'lu m k i,  A lisher  Navoiy 
Lutfiy ijodidan juda ko‘p narsa o ‘rgangan va  lindan kuchli ta ’sirlangan.  U  to ‘rtta 
katta  turkiy,  bitta  forsiy lirik devon  ijod qildi.  Lekin  Navoiy g ‘a
2
allari  vujudga 
kelishi  bilan  Lutfiy  she’rlari  eskirib  qolgani  yokq.  H a r  ikki  b uy uk   shoirning 
ajoyib  sh e'rlari  asrlar  davom ida  xalq  to m o n id a n   sevib  o ‘qilib  va  kuylanib 
kelinadi. Sharq adábiyotida tatab b u  tarzida  “Xam sa”  yozish  a n ’anasi mavjud 
boMgan  (ta ta b b u   ja h o n   a d a b iy o tin in g   o kziga  xos  ja n ri,  ad a b iy -ijo d iy  
m uso b aq ad ir),  jum ladan.  N izo m iy   G anjaviy,  Xisrav  D ehlaviy ,  A lisher 
Navoiylaro'zlarining mashhur “X am sa” larini bunyod qilganlar.  B unda Xisrav 
Dehlaviy N izom iy asarlaridan  ilhom langan b o ls a ,  Alisher  N avoiy bularning 
har ikkalasi tajribasidan  ijodiy foydalangan. Shunday bo ‘lsa-da, bu shoirlarning 
“Xam sa”lari bir-biridan  o ‘ziga xos yangiliklar va hayotiyligi bilan  ajrilib turadi. 
Ju m lad an ,  o ‘ziga xos she’riy usulda  ifodalangan Alisher  N avoiy “X am sa” si 
m azm unining teranligi,  kokp qirraliligi,  shakl  rang-barangligi  va  m ukam m al- 
ligidan tashqari turkiy tilda dastlab va  puxta  yozilganligi  bilan salaflarinikidan 
farq qiladi.  Ko‘rinadiki,  yuqoridagi u ch shoirning “Xamsa”si  o ‘z a r o ta ’sirlanish 
va  ilhom lanish  natijasida  bo‘lsa-d a ,  b ir-biridan  yangi-yangi to m o n la ri  bilan 
ajralib  tu rad i  ham da  bir-birini  in k o r  etm ay,  jah o n   ad ab iy o ti  xazinasida 
d u rdonalar bo‘lib qolaveradi.  N avoiy o ‘z davrigacha  b o klgan ja h o n   adabiyoti 
tarixiga  kam olot timsoli bo'lgan ,  b osh  qahram on  Farhod  o b razin i olib kirdi, 
u ja h o n   adabiyoti  rom antizm i  asosch ilarid an   biridir.  N avoiy asarlarid a  o ‘z 
xalqi  hayoti,  milliy-tarixiy h aq iq atlar o kziga  xos aks ettirilgan .
Yana shuni  ham   unutm aslik  kerakki,  adabiy-nazariy t a ’riflar  m azm u nan 
turlicha hajmga  ega bokladi,  b a ’zi ta ’riflar shu adabiyotga xos b o klgan um um iy 
xususiyatlar  va  belgilarni  q am ra b   oladi.  M asalan,  obrazli  tafa k k u r  t a ’rifi. 
tarixiy o ‘zgarishlardan qat’i nazar, barcha adabiy asarlarga xos b o lg a n  belgilarni 
o ‘z ichiga  oladi.  Boshqa  birxi)  ta ’riilarda  muayyan  davrlardagi  adabiyotga xos 
belgi  va  xususiyatlar um um lashtiriladi (m asalan,  ayrim   b adiiy usullarga  xos 
xususiyat va  belgilar ta ’rifi). N ihoyat uchinchi xil ta'riflar faqatgina bir davrdagi 
adabiy hodisalarga taalluqli bokladi  (m asalan,  m um toz epopeya “ insoniyatning

---

b o lalik ”  davriga xos bo‘lib,  t a ’rifida  h a m   faqat  uning o ‘ziga xos xususiyatlari 
hisobga olinadi).
B adiiy  adabiyot  taraq q iy o tn in g   qonuniyatlarini  tarixiylik  orqali  anglash 
“A dabiyotshunoslikka kirish”  fan id an  boshlanadi.  Keyinchalik tarixiy-adabiy 
k u rslarn i  o ‘rganish  vaqtida  b u n d a y   bilish  yangi  adabiy  m an b alar  orqali 
m u stahk am lab boriladi.
A dabiy-nazariy tafakkur taraqqiyoti
A risto tel  (Arastu  —  m iloddan  a w a lg i 384-322-yillar)  “ P o etik a”  (Poeziya 
sa n ’ati t o ‘g ‘risida)  asarini yozdi.  Bu ja h o n d a  adabiyot nazariyasiga bag’ishlab 
yozilgan birinchi  kitob edi. Aristotel  hali adabiyot yoki badiiy adabiyot atamasi 
kelib ch iq m ag an   bir davrda,  adabiy o tn i  “poeziya”  deb ataydi  va  u hayotning 
o ‘xshashini y aratadi,  deb biladi.
F orobiy  (873-950) va Abu Ali ibn  S ino  (980-1037)Aristotelning  “ Poetika” 
asariga sh arh   yozdilar.  ( 0 ‘rta asrlarda  kitoblarga sharh yozish odat  edi.  Sharh 
hozirgi taqrizga birmuncha to ‘g‘ri keladi). Sharhda uch narsaga e ’tibor qaratilgan. 
Y ani  m azk u r asar o ‘z sohasida kashfiyot,  yangilik b o la  oladim i?  Bu asam ing 
yutu q lari,  yaxshi  to m o nlari  n im a la rd a n   iborat?  U ning q an d a y  kam chiliklari 
bor?
F o ro b iy   “ P o etik a”  t o ‘g ‘risida  ikkita  sharh yozgan,  biri  “ S h e ’r  s a n ’a ti” , 
d eb  ataladi.  S harhda  Forobiyning  aytishicha, Aristotel poeziyasining  so ‘z va 
tim sol  (b izn in g c h a obraz)  orqali  ish  k o ‘rishini to ‘g‘ri tushungan.  U  qadimgi 
(antik)  y u n o n   adabiyotining  C o rn e r ,  Esxil,  Sofokl,  Y evripid,  Aristofan 
kabi  yirik  sh o ir  va  d ra m a tu rg lar  asarlariga suyanadi.  0 ‘xshashini  yaratish, 
tim so lin i  hosil  etish  tashbeh  orqali  am alga  oshiriladi.  S h e ’rd a  vazn  va  ritm 
b o ‘ladi,  bu esa bo‘laklarning bir-biriga teng bo‘lishidan  kelib chiqadi. Aristotel 
bu  bilan sh o im in g  hayotga  m unosabatini  ko'rsatadi.
F orobiyning “ Poetika” ga  d o ir b o ‘lgan  ikkinchi sharhi  “Shoirlarning she’r 
yozish  s a n ’a ti  qon u n lari  h a q id a ” ,  d eb   ataladi.  U lug‘  olim   b u n d a  shoirlar, 
s h e ’rlar, ja n rla r  va  ularning  tu rla ri  h a q id a  so‘zlaydi.  S hoirlarning  haqiqiysi 
tu g ‘m a  b o ‘ladi,  qobiliyatli sh o irlar h a m  b o lib ,  ular m ehnat va  harakat  orqali 
k o ‘p   narsalarga erishadi.  U chinchi  xil shoirlar esa tanqidchidir.
S h e ’rla rn in g   birinchisi  y o m o n   illatlard an   saqlaydi,  aq lni  to id ir a d i. 
S h e ’rla rn in g  ikkinchi  xili  ruhiy sezgilarni  o ‘stiradi,  g ‘azablanishdan  asraydi. 
U c h in c h i  xil  sh e ’r  kishini  zaiflikdan  saqlaydi,  nafsi  va  hirsini  jilovlaydi. 
A ristotel  d ifiram bi,  yom bi,  eyniy,  diagram m a,  ritorika,  akustika, tragediya, 
kom ediya,  epos,  dram a,  m adhiya va satira kabi  “she’r navlari”  ni izohlagan.

---

F orobiy shu  m unosabat  h ilan   m adhiya  va  lug‘z  (to p ish m o q )  ni  eslagan, 
aruzni  tilga  oigan,  sabab,  vatad  juzvlarini  ta ’kidlab  o ‘tgan.  U  “ H ikm atlar 
m a’nolari”  rísolasida “ obraz”  atam asini ham keltirgan.
Ibn Sino  “Poetika”gaoid shartiini “She’r s a n ’ati” deb nomlagan.  Uningcha, 
obrazli  qilib  aytilgan  so‘z  kishi  ruhini  o'ziga b o 'y su n d iru v c h an   b o ‘ladi.  Ibn 
S inoning  aytishicha,  insonning  tarbiyasi  ikki  xil  b o ‘ladi:  biri jism oniy,  biri 
ruhiy.  J ¡smoniy tarbiya-jism oniy  m ashq,  ruhiy tarbiya  m usiqa  orqali amalga 
oshiriladi.  O braz  m ukam m al  va  kam ko'stli  b o ‘lishi  m um k in .  S h e’r  kishiga 
ta ’sir etadi,  odam iam i taajjubga  solish xususiyatiga  ega  b o 'la d i,  bu  hol  she’r 
musiqiyligi  bilan  bog‘liq.  Ibn  S ino  ta ’kidiga  ko‘ra,  “ sh e ’r  ijtim oiy  b u rc h ” 
m aqsadlarini  nazarda tutib yoziladi.  S h e’r ta ’sir qilishining sabablari  uchta: 
obrazli so‘z, tashbehli  ifoda  va garm oniya (uyg‘unlik).  Ibn  S ino  “ musiqiylik” 
atam asinigina emas,  “badiiylik”  atam asini ham  ishlatgan. Tahsinga  ijodiylik va 
badiiylik loyiq deydi.
Ibn  Sino  asosan  “ P oetika” ni  sharhlasa  ham ,  arab ,  fors-tojik  va  turkiy 
xaiqlar poeziyasi  masalalariga  hani tegib o ‘tadi.
Ibn Sino “ Poetika” ga ko‘ra sahna va ijro to‘g‘risida ham  to'xtaydi. Tragediyada 
“ faqat  axloq  em as,  balki  xarakterlarni  o ‘z  ichiga  q a m ra b   oigan  harakatlar 
ham   eslatilgan” .  Ibn  Sino  tin g lo v ch i-so m i’,  ayni  h o ld a   te a tr  tom oshabíni 
to ‘g ‘risida ham gapirgan,  dekoratsiyani esa m anfaatli, deydi.  U  badiiy to'qim a 
haqida “she’rda aytilganlaming yolg‘ondan iboratligi ochiq-oydin sezilib turadi”, 
degan.  Ib n   Sino t a ’kidicha,  “ narsa yo  hodisa aytilganiga  m uvofiq  kelguday 
bo‘lsa,  rost  deb qabu! qilinadi” .
F orobiy  va  Ibn  Sino  sharh larid a  '‘sh e’r ”  atam asi  b o r,  “lirika”  atam asi 
yo‘q,  am m o “ Poetika”da  lirika haqida tushuncha bor,  biro q   “ lirika” atamasi 
iniiodgacha  HI-II asrlanda 
yum ga
 kelgan.
N azariyotchi  olim lardan y an a biri