Ergashxodjaeva Sh. Dj., Qosimova M. S

9.3. Tovarning yashash davri va uning bosqichlari
 
Firmalar mahsulotning holatini aniqlashda uning yashash davrini tadqiq etishga
tayanadilar. Mahsulotning yashash davri tovarning bozorga kirib kelishidan boshlab,
to  uning  bozordan  chiqib  ketishiga  qadar  bo‘lgan  davrda  amalga  oshiriladigan
tadbirlardan  iborat  konsepsiyadir.  Birinchi  marta  tovarning  yashash  davri
konsepsiyasini 1965 yili Teodor Levitt tomonidan e’lon qilingan.
Tovarning  yashash  davri  to‘rt  tipga  ajratiladi:  mahsulotning  katta  sinfining
yashash davri, mahsulot turining yashash davri, qo‘llash usullarining yashash davri,
15
 Ламбен Жан Жак Стратегический менеджмент: стратегияческий и операционнқй маркетинг. –СПб.: Питер,
2006.
​ 
 
mahsulot markasining yashash davri. Masalan, birinchisiga soat misol qilib keltirsak,
mahsulot  turiga  esa,  qo‘l  va  osma  soatlarni  keltirish  mumkin,  qo‘llash  usullariga
ko‘ra esa qo‘ng‘iroqli soatlardan foydalanishni misol qilib keltirish mumkin.
Marketing  maqsadlarida  yashash  davrining  jami  to‘rtta  tipi  o‘rganiladi,  firma
doirasida ikkincha va uchinchi tiplariga ko‘proq e’tibor beriladi. Birinchisi shu sinfga
mansub mahsulotga talab pasayadigan davrda, to‘rtinchisi esa, raqobatchi firmaning
mavqeini aniqlash zaruriyati paydo bo‘lganda qo‘llaniladi.
Tovarning an’anaviy yashash davrida quyidagi bosqichlar ajralib turadi.
1.ishlab chiqarish;
2.kirib kelish;

---

10
0
3.o‘sish;
4.etuklik;
5.to‘yinish;
6.inkiroz (kasodlik).
Amalda har bir mahsulot uchun bu narsa har xil kechadi, ayrim tovarlar bozorga
kirib  kelishining  uzoq  davrini  boshidan  kechiradi,  boshqasi  tezda  kirib  keladi,
tarqaladi, uzoq muddat barqaror saqlanib turadi.
Tovarning  yashash  davri  bosqichlarini  aniqlashning  asosiy  mezoni  mahsulot
sotish hajmi va foyda normasi dinamikasidir.
Mahsulot  ishlab  chiqarish  (ITTKI)  bosqichi  tovarni  barcha  hayotiy  davrida
muhim bosqich bo‘lib hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarish qancha samarali amalga
oshirilsa, ya’ni loyihalashtirilayotgan tovar bo‘yicha bozor talabi va xaridor ehtiyojini
firma  vaqt  bo‘yicha  tezroq  hisobga  olsa,  ushbu  bosqichda  xarajatlar  shuncha  kam
bo‘ladi. Firma yangi tovar bilan bozorga tezroq chiqadi va zarur foydani oladi.
Kirib  kelish  bosqichida  sotish  hajmining  g‘oyat  keskin  o‘sishi  bilan  ajralib
turadi. Bozor mahsulotni hali qabul qilmagan narxlar nisbatan yuqori bo‘ladi. Savdo
yuqori daromadli guruhlarga mo‘ljallanadi. Raqobatchilar umuman oz.
SHunday  qilib,  bu  davr  kapital  sarflar  davri  hisoblanadi,  sarflar  keyinchalik
foyda keltirishi mumkin, yoki mahsulot ishlab chiqarishdan voz kechiladigan bo‘lsa,
ular to‘liq xarajatlar hisobiga o‘tkaziladi, ya’ni hisobdan o‘chiriladi.
 
O‘sish davrida tovar sotish hajmi o‘sib boradi- iste’molchilar mahsulotni qabul
qilgan  va  unga  bo‘lgan  talab  ta’minlangan  bo‘ladi.  Har  qanday  mahsulot  bu
bosqichga etib kelmaydi: ko‘plari bozorga kirib kelish davridayoq kasodga uchraydi.
Bozor sifati yuqori raqobatchi mahsulot bilan to‘lib ketadi. Narxlar tobora arzonlashib
boradi.
Etuklik  bosqichi  tovar  aylanmasini  maksimallashtirish,  bozorni  kengayishini
davom  etishi  va  absolyut  o‘sishi  bilan  tavsiflanadi.  Ishlab  chiqarish  va  tovar
taqsimlash tizimida tayyor mahsulot zahiralari oshib boradi. Bozorda intensiv raqobat
hukm  suradi.  YAngi  modifikatsiyali  tovarlarni  kiritish  ularni  assortiment  guruhini
kengaytirish hamda xaridorlarga yangi xizmat ko‘rsatish uslublarini kiritish intensiv
innovatsiya chora-tadbirlari vositalari orqali amalga oshiriladi.
Mahsulotni  etuklik  bosqichida  marketingni  asosiy  strategiyalari  bozorni
modifikatsiyalash,  tovarni  modifikatsiyalash  va  marketing-miksni  modifikatsiyalash
bo‘lib hisoblanadi.
To‘yinish davrida bozor va narxlar barqarorlashadi.
Sifatsiz  va  raqobatga  bardosh  bermaydigan  mahsulotlar  bozordan  siqib
chiqariladi.  Tovar  sotish  sur’atlari  tobora  pasayadi.  To‘yinish  davrida  firmaning
umumiy  maqsadi,  mahsulotni  barcha  turlari  bo‘yicha  to‘liq  sotishni  tobora  oshirib
borishni ta’minlashga qaratiladi.
Inkiroz  davrida  mahsulotning  o‘tishi  qiyinlashadi,  foyda  kamayadi,  raqiblar
maydondan ketadi. Bu bosqich davomida firmaning maqsadi «mahsulot tayyorlashni
davom  ettirishdan  iborat»  bo‘ladi,  mahsulotni  bozorga  etkazib  berishni  to‘xtatish
haqida qat’iy qarorga kelgunga qadar undan olish mumkin bo‘lgan jami foydani sikib
olish uchun shunday qilinadi.
Tovarni  yashash  davri  konsepsiyasi  mahsulot  assortimentini  rejalashtirishda
katta ahamiyatga egadir.