Ergashxodjaeva Sh. Dj., Nazarova F. M

 
 

---

 
189 
8.5. Tashqi savdo narhlarining xisob-kitoblardagi umumiy  
uslubiy yo’nalishlari 
 
Eksport narxini hisoblash mexanizmi o’z ichiga quyidagilarni kiritadi
1
: 
•  mavjud  ma’lumotlardan  eksport  qilinishi  lozim  bo’lgan  tovarga  o’xshash 
tovarlarning oxirgi yillardagi narxlari to’g’risidagi ma’lumotlar g’g’tanlab olinadi; 
•  sotish  tavsiya  etilayotgan  tovarning  asosiy  texnik-iqtisodiy  ko’rsatkichlari, 
jumladan,  etkazib  berish  shartlari  va  narxlar  oldindan  tayyorlab  qo’yilgan  jadvalga 
kiritiladi; 
•  tijorat  o’zgartishlari  yordamida  sotish  taklif  etilayotgan  tovar  narxi 
tanlangan  bozorda  sotish  shartlariga  keltiriladi.  Bunda  mazkur  tovarning  raqobatchi 
tovaridan  texnik-iqtisodiy  farqlari  hisobga  olinadi  (agar  farq  sizning  foydangizga 
bo’lsa, narx o’sadi, aks holda esa - kamayadi); 
•  raqobatchi tovarlardan bir nechtasini tanlash maqsadga muvofiqligi sababli 
o’rtachalashtirilgan  narxni  olish  zarur.  Bu  narx  xaridor  bilan  muzoqaralarda 
boshlang’ich  narx  vazifasini  o’taydi.  Eksportchi  o’zining  tijorat  takliflarida 
boshlang’ich  narxni 10-20  %ga oshirib qo’yadi  va asta-sekinlik bilan  xaridor  uchun 
maqbul darajagacha tushiradi. 
Import  narxni  hisoblashda  uning  shakllanishidagi  o’ziga  xosliklarni  hisobga 
oluvchi boshqacha tartib belgilangan: 
1.  Xaridor  asosiy  ishlab  chiqaruvchi  firmalardan  o’ziga  kerakli  tovarni  etkazib 
berish  bo’yicha  takliflarni  so’raydi.  Bu  maqsadda  ishlab  chiqaruvchilar  manziliga 
kerakli mahsulotga bo’lgan texnik-iqtisodiy talablar va uni etkazib berishning asosiy 
shartlari yuboriladi. 
2. Javob tariqasida olingan tijorat takliflari (oferta) oldindan tayyorlab qo’yilgan 
va taklif etilayotgan tovarga qo’yilgan talab bo’yicha texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar, 
shuningdek, xaridor firmalar tomonidan taklif etilgan narx va etkazib berish shartlari 
ko’rsatilgan jadvalga kiritiladi. 
                                                
1
  Карпова  С.В.  Международный  маркетинг.  Учебник  и  практикум  для  бакалавров.  –  М.:Дашков  и  Ко, 
2018 – 160c. 

---

 
190 
3.  Bu  ma’lumotlar  har  bir  firma  bo’yicha  to’g’irlashlar  yordamida  yagona 
bazisga keltiriladi va uning asosida tovarning keltirilgan narxi yaratiladi. 
4.  Jadvaldagi  eng  kichik  narx  sotuvchi  bilan  kelishishda  asos  qilib  olinadi  va 
xaridor uchun qulay narxga kelguncha tushiriladi. 
Narxni  hisoblash  bo’yicha  barcha  jadvallar  har  bir  firma  tomonidan  tovarning 
eksport  va  import  narxining  shakllanishi  va  tijorat  aylanmasidagi  kontragentlarning 
xususiyatlarini  hisobga  olgan  holda  alohida  tuziladi.  Bazis  narxni  aniqlab  olgach, 
firma  muzoqaralar  jarayonida  uning  darajasini  va  boshqa  tijorat  shartlarini  dastlabki 
kelishuvlarga  nisbatan  o’zgartirishi  mumkin.  Shartnomada  muzoqaralarda  kelishib 
olingan bazis narx va uning tarkibiy qismlari ulushi, materiallar narxi va inflyasiyani 
hisobga  olga  holda  ish  haqi  stavkalari,  shuningdek,  belgilangan  davr  uchun  bu 
kattaliklarni  aniqlash  tartibi,  narx  o’zgarishlari  qabul  qilinishiga  sabab  bo’luvchi 
manbalar qayd etiladi. 
Narxlar  indeksi  narx  dinamikasini  aks  ettiruvchi  nisbiy  ko’rsatkichlarni 
ifodalaydi.  Yuqorida  aytib  o’tilganidek,  hukumat  statistika  organlari  alohida  tovar 
guruhlari bo’yicha  ichki  va tashqi savdo  indekslarini  muntazam chop etib boradilar. 
Narxlar indeksi doimo bazis yilni ko’rsatgan holda keltirilib, unda indeks qiymati 100 
ga  teng  deb  olinadi.  Individual  va  umumiy  (guruh)  indekslarni  ajratib  ko’rsatish 
mumkin. 
Individual  indeks  (T)  hisobot  davridagi  (Ya)  muayyan  tovar  narxining  bazis 
davridagi  (Yar)  narxga  nisbati  sifatida  aniqlanadi.  Umumiy  indeks  agregat  indeks 
asosida  aniqlanadi  va  maxraj  hisobot  davrida  ishlab  chiqarilgan  tovarlar  narxi 
summasi,  maxraji  esa  hisobot  davrida  ishlab  chiqarilgan  tovarlar  summasining  bazis 
davrdagi  narxga  nisbatini  aks  ettiradi.  Guruh  indeksini  aniqlash  esa  «tortib  ko’rish» 
sxemasi asosida amalga oshiriladi. 
Tijorat  o’zgartishlaridan  foydalanish  hisob-kitob  uchun  jalb  qilinuvchi  barcha 
raqobatchi  materiallar  narxining  tovarni  sotib  olishga  yagona  tijorat  shartlariga 
keltirilishini  anglatadi.  Bu  maqsadda  raqobatchi  materiallardan  biri  etalon  deb  qabul 
qilinadi,  qolganlari  esa  shu  darajaga  keltiriladi,  ya’ni  etalon  sifatida  qabul  qilingan 
tovarga  o’xshash  tovarni  sotib  olish  uchun  tijorat  shartlariga  o’zgartishlar  kiritishni 

---

 
191 
hisobga  olgan  holda  korrektirovkalanadi.  Eng  muhim  va  keng  tarqalgan  tijorat 
o’zgartishlar qatoriga savdolashishi o’zgartishini kiritish mumkin. 
Savdolashish  o’zgartishi  dastlabki  yuqori  ko’tarilgan  narxdan  chegirmalar 
berilishini  ifodalaydi.  Uning  hajmi  odatda  ishlab  chiqarish  va  sotish  xarajatlari, 
jumladan,  tijorat  va  valyuta  tavakkalchiliklari.  Mahsulotni  tayyorlash  va  sotishda 
yuzaga  kelishi  mumkin  bo’lgan  xatolar,  shuningdek,  raqobatchilarning  narxi  va 
firmalarning aynan sizning buyurtmangizni olishdan manfaatdorligiga bog’iq bo’ladi. 
Bunga  firmaning  moliyaviy  barqarorligi,  uning  nufuzi  va  jahon  bozorida 
ommaviyligi,  imidji,  xaridorga  munosabati,  mamlakatdagi  siyosiy  va  iqtisodiy 
vaziyat, hukumat subsidiyalarini olish ehtimoli va shu kabilar ham ta’sir ko’rsatadi. 
Etkazib  berish  muddatiga  o’zgartish  kiritish  ham  juda  muhim  bo’lib,  ishlab 
chiqarish  xarajatlari  darajasini  aniqlab  beradi  va  ayniqsa,  o’ziga  xos  mashinasozlik 
qurilmalari  haqida  gap  borganda  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  tovarni  etkazib  berish 
muddatiga kiritiluvchi o’zgarish kattaligi, ya’ni ishlab chiqarish xarajatlarida nominal 
ish  haqi  stavkalari  dinamikasi  ishlab  chiqarish  davrida  materiallar  narxini  hisobga 
olish  buyurtma  berilgan  mahsulotni  ishlab  chiqarish  jaayonining  uzoqligi  va  ishlab 
chiqaruvchi mamlakatdagi inflyasiya suratlariga bevosita bog’liq bo’ladi. 
Raqobatchi  material  sanasiga  o’zgartish  kiritish.  Jahon  narxlari  darajasini 
aniqlash  va  keyinchalik  shu  asosda  eksport  yoki  import  narxlarini  hisoblashda 
o’xshash  tovarlarning  o’tgan  yillardagi  narxlari  jalb  qilinadi.  Bu  narxlar  etkazib 
beruvchi  mamlakatning  mos  keluvchi  eksport  narxlari  indeksi  yordamida  va 
valyutaning  xarid  qilish  qobiliyatidagi  o’zgarishlarni  hisobga  olgan  holda  tashqi 
savdo narxi belgilangan yildagi narx darajasiga yaqinlashtiriladi. 
Etkazib berishning seriyaligiga to’g’irlash koeffisienti quyidagicha aniqlanadi: S 
= S+I+YA, bu erda S— asbob-uskuna narxi; S — loyihalash va tayyorlash qiymati; I 
— ishlab chiqarish xarajatlari; Ya  —narxning o’zgarmas qismi (foyda, amortizasiya 
chegirmalari, yuklama xarajatlar).
1
 
                                                
1
 
Карпова  С.В.  Международный  маркетинг.  Учебник  и  практикум  для  бакалавров.  –  М.:Дашков  и  Ко, 
2018 – 165c. 

---

 
192 
Mahsulotni donalab etkazib berishdan ommaviy etkazib berishga o’tishdagi narx 
o’zgarishlarini quyidagicha aniqlash mumkin: 
S„= p+K
j
-M-I+Az-R-I+N,                
bu erda S„ —ommaviylik o’zgartishini hisobga olgan holda narx darajasi; p  — 
seriyadagi  mashinalar  soni;  Kj  —  buyurtmaningi  seriyaliligi  hisobiga  materiallar  va 
butlovchi  qismlarga  sarflanuvchi  o’rtacha  qiymatning  pasayishini  hisobga  oluvchi 
koeffisient;  M  —I  kattaligida  material  va  asbob-uskunalar  ulushi;  I  —  mashinalar 
ishlab  chiqarish  bo’yicha  ishlab  chiqarish  xarajatlari;  az  —  mehnat  xarajatlarining 
kamayishini  hisobga  oluvchi  koeffisient;  R  —  I    kattaligida  ishchi  kuchi  xarajatlari 
ulushi; N — narxning o’zgarmas qismi. 
To’lov 
shartlariga 
o’zgartish 
kiritish. 
SHartnoma 
munosabatlarini 
rasmiylashtirishda tomonlar hisob-kitob shakllariga katta e’tibor qaratadi: to’lov naqd 
pul  ko’rinishida  amalga  oshiriladimi,  avans  ko’rinishida  amalga  oshiriladimi, 
kreditgami  yoki  boshqa  shakldami?  Xalqaro  narx  shakllanishida  kredit  berish 
bo’yicha o’zgartishlar ko’zda tutiladi. 
Avans  to’lovlari  ma’lum  ma’noda  ta’minlovchini  importchi  tomonidan 
kreditlash  shaklini  ifodalaydi.  Shu  sababli  avans  to’lovlari  mavjud  bo’lgan  hollarda 
tovar narxi odatda avanssiz etkazib beriluvchi tovar solinuvchi soliqdan kam bo’ladi. 
Tijorat o’zgartishlari  qatoriga  yukni  etkazib berishdagi  qiymat  va  shartlarni  hisobga 
oluvchi  o’zgartishlarni  ham  kiritish  mumkin.  Masalan,  agar  tovar  CIP  shartlarida 
etkazib  beriladigan  bo’lsa  uning  narxiga  dengiz  fraxti  va  sug’o’rtalash  qiymati  ham 
qo’shiladi. 
Xalqaro  marketing  bo’limi  xodimlarining  narx  dinamikasini  tahlil  qilish  va 
ularni bashorat qilishda tashqi savdo  narxlari  indeksasiyasi  va tijorat o’zgartirishlari 
mexanizmlaridan to’g’ri foydalanishi muhim ahamiyat kasb etadi.