Ergashxodjaeva Sh. Dj., Nazarova F. M

 
8.6. Marketingda narxlarni hisoblash usullari 
 
Hozirgi  paytda  narxlarni  hisob-kitob  qilishning  bir  qator  usullari  mavjud, 
xususan: 

---

 
193 
«O’rtacha  xarajatlar  plyus  foyda»  usuli  mohiyatining  ishlab  chiqarilgan  tovar 
tannarxiga  ma’lum  miqdorda  qo’shimcha  narx  qo’yilishidan  iborat.  Narx  hosil 
bo’lish  jarayonini  shaklantirishda  standart  qo’shimcha  narxlardan  foydalanish 
mantiqan  to’g’ri  kelmaydi.  Optimal  narxni  belgilash  uchun  har  bir  mintaqadagi 
raqobat  va  joriy  talabning  o’ziga  xos  xususiyatlarini  hisobga  olish  zarur.  SHunday 
bo’lsada, qo’shimcha narx asosida narxlarni hisoblash uslubiyati tadbirkorlar orasida 
keng  tarqalishi  va  qo’llanishiga  bir  qator  sabablar  mavjud.  Birinchidan,  sotuvchilar 
talabga  qaraganda  xarajatlardan  ko’proq  xabardor  bo’ladi.  Narxni  xarajatlarga 
bog’lab  qo’yar  ekan,  sotuvchi  o’zi  uchun  narx  hosil  bo’lish  muammosini 
soddalashtiradi.  Uning  talabga  qarab  narxni  tez-tez  o’zgartirib  turishiga  to’g’ri 
kelmaydi.  Ikkinchidan,  agar  bu  usuldan  tarmoqdagi  barcha  firmalar  foydalansa  bu 
firmalarning  narxlari  deyarli  bir  xil  va  o’xshash  bo’ladi.  Shu  sababli  narx  raqobati 
minimumga  teng  bo’ladi.  Uchinchidan,  ko’pchilik  «o’rtacha  xarajatlar  plyus  foyda» 
usulini  xaridorlarga  nisbatan  ham,  sotuvchilarga  nisbatan  ham  adolatli  hisoblaydi. 
Talab  yuqori  bo’lganda  sotuvchilar  xaridorlar  hisobiga  boylik  orttirmaydi  va  shu 
bilan  bir  paytda  kiritilgan  kapital  uchun  adolatli  foyda  normasini  olish  imkoniyatiga 
ega bo’ladi. 
Tovarning  his  qilinuvchi  qiymati  asosidagi  usulga  ko’ra  –  narxni  hisob-kitob 
qilishda  o’z  tovarlarining  his  qilinuvchi  qiymatidan  kelib  chiqiladi.  Narx  hosil 
bo’lishining  asosiy  omili  sotuvchining  xarajatlari  emas,  balki  tovarning  xaridorlar 
tomonidan  qabul  qilinishi,  tovarning  u  yoki  bu  xususiyatiga  xaridorlarning  javobi 
hisoblanadi. Iste’molchilar ongida tovarning qiymati haqida tasavvur uyg’otish uchun 
marketing  majmualarida  xaridorlarga  ta’sir  ko’rsatishning  narx  bilan  bog’liq 
bo’lmagan usullari qo’llanadi. Bunda narx tovarning his qilinayotgan qiymatiga mos 
kelishi,  firmaning  narx  bilan  bog’liq  bo’lmagan  yutuqlarini  mustahkamlashi  lozim 
bo’ladi. Bu masalan, turli joydagi nufuzli supermarketlarda bir xil tovarlarning narxi 
turlicha  (masalan,  servis  darajasidan  kelib  chiqqan  holda)  bo’lishida  namoyon 
bo’ladi.  Firma  teskari  aloqa  chora-tadbirlari  asosida  iste’molchilar  ongida 
raqobatchilarning  tovarlari  haqida  qaysi  qiymat  tasavvurlari  borligi  va  ular  taklif 
bilan  bog’liq  bo’lgan  har  bir  foyda  uchun  qancha  pul  to’lashga  tayyor  ekanliklarini 

---

 
194 
aniqlashi zarur. Agar sotuvchi xaridorning tovar qiymati uchun qabul qilishi mumkin 
bo’lgan  narxdan  qimmat  so’rasa  firmaning  sotuv  hajmi  kutilgandan  kam  bo’lishi 
mumkin.  Ko’plab  kompaniyalar  o’z  tovarlari  narxini  sun’iy  ravishda  oshirib  borishi 
sababli  ularning  bozorda  sotilishi  qiyin  kechadi.  Qaysidir  pallada  bu  yondashuv 
o’zini  oqlaydi  va  bu  holda  amalga  oshiriluvchi  agressiv  narx  siyosati  bozorning 
cheklangan  segmentida  muvaffaqiyat  qozonishi  mumkin  bo’ladi.  Boshqa  firmalar 
esa, aksincha, o’z tovarlariga juda past narx belgilaydi. Bunday tovarlar bozorda juda 
yaxshi sotilsada, firmaga ularni o’z qiymatiga teng bo’lgan narxda sotilgandan ko’ra 
kamroq foyda keltiradi. 
Narxni joriy  narxlar darajasida belgilash usuli bu  – narxning  joriy  narx darajasi 
asosida o’rnatilishidir. Firma asosan raqobatchilar narxlaridan kelib chiqadi va ishlab 
chiqarish  xarajatlari  yoki  talab  darajasiga  kam  e’tibor  qaratadi.  U  narxni  o’z 
raqobatchilari  bilan  bir  xil  yoxud  ulardan  kam  yoki  ko’p  belgilashi  mumkin. 
Oligopolik  sohalarda  barcha  firmalar  odatda  bir  narx  belgilaydi.  Kichikroq  firmalar 
etakchi  firmalar  ortidan  borib,  o’z  narxlarini  ishlab  chiqarish  xarajatlari  yoki 
talabning o’zgarishiga qarab emas, balki etakchi firmalar narxlariga qarab o’zgartirib 
boradi.  Ayrim  firmalar  kichik  miqdorda  qo’shimcha  mukofot  belgilashi  yoki 
chegirma berishi va bu farqni doimiy ravishda bir xil ushlab turishi mumkin. 
Narx  hosil  bo’lishining 
bu  usuli  juda  keng  tarqalgan.  Talabning 
moslashuvchanligini o’lchash juda qiyin bo’lgan hollarda firmalar nazarida joriy narx 
darajasi  tarmoqdagi  jamoaviy  oqillikni  (oqilonalik),  adolatli  foyda  normasiga  ega 
bo’lishning  kafolatini  aks  ettirganday  bo’ladi.  Bundan  tashqari,  ular  joriy  narx 
darajasini qo’llab-quvvatlash tarmoq doirasida muvozanatni saqlab turishning garovi 
ekanligini his qiladilar.  
Yopiq  savdo  (xarid)  asosida  narxni  belgilash  usulining  mohiyati    narxni 
belgilashda  firma  narx  va  ishlab  chiqarish  xarajatlari  yoki  talab  ko’rsatkichlari 
o’rtasidagi  aloqadan  emas,  balki  raqobatchilarning  kutilayotgan  narxlaridan  kelib 
chiqishidan  iborat.  Firma  shartnoma  imzolashni  istaydi,  buning  uchun  esa 
boshqalarga  nisbatan  pastroq  narx  so’rash  kerak  bo’ladi.  Biroq  bu  narx  mahsulot 

---

 
195 
tannarxidan  kam  bo’lmasligi  lozim,  aks  holda  firmaning  moliyaviy  jihatdan  zarar 
ko’rishiga to’g’ri keladi. 
Yakuniy  narx  belgilashda  firma  yuqoridagi  barcha  usullarning  maqsadini 
amalga  oshirishi  –  tovarning  yakuniy  narxi  belgilanishi  lozim  bo’lgan  narx 
diapazonini  kichraytirishi  lozim.  Iste’molchilar  uchun  tovar  narxining  jozibadorligi 
va sotuv hajmini oshirish  maqsadida  narxni tartibga solish bo’yicha bir qator chora-
tadbirlar  qo’llanadi.  Bulardan  eng  muhimi  chegirma  va  talabga  yo’nalgan  holda 
tartibga solish hisoblanadi. Talabga yo’nalgan holda tartibga solish iste’molchilarning 
tovar  va  uning  narxiga  bo’lgan  nuqtai  nazarini  aks  ettiradi.  U  psixologik  narx  hosil 
bo’lishi, narxlarni bir qatorga qo’yish  hamda imtiyozli  narx  hosil bo’lish yordamida 
amalga  oshirilishi  mumkin.  Bunda  foydalaniluvchi  yondashuvlar  asosan  iste’mol 
tovarlari  bozorida  iste’molchilar  psixologiyasini  o’rganishga  asoslangan  psixologik 
narx hosil bo’lishida qo’llanadi. 
Chakana  savdoda  ko’pincha  narxlarni  bir  qatorga  qo’yish  nomi  bilan  ma’lum 
bo’lgan  usul  qo’llanadi.  Shuningdek,  narx  liniyalari  ham  mavjud  bo’lib,  ular 
tovarlarni  har bir  narx  ma’lum  bir sifat darajasini aks ettiruvchi  narxlar diapazonida 
sotish  bilan  bog’liq  bo’ladi.  Imtiyozli  narx  hosil  bo’lishi  narxning  normal  narxdan 
pastligi natijasida jozibadorligiga asoslanadi. 
Tashqi  savdoda  narx  hosil  bo’lishini  takomillashtirishning  asosiy  yo’nalishlari 
qatorida birinchi o’rinda avtomatlashgan ma’lumotlar to’plamlariini yaratish hisobiga 
narx  bilan  bog’liq  ishlarni  kompyuterlashtirish      turadi.  Bu  tovar  va  xizmatlarni 
etkazib  berishning  umumiy  tijorat  va  texnik-iqtisodiy  sharoitlarini  hisobga  olgan 
holda  eksport  va  import  narxlarni  aniqlash  mexanizmlarini  shakllantirishda 
qo’llanuvchi  axborot  hajmini  ko’paytirishga  imkon  beradi.  Avtomatlashgan 
ma’lumotlar  to’plamlaridan  foydalanish  axborot  izlab  topish  uchun  sarflanuvchi 
vaqtni 
keskin 
qisqartirish, 
foydalanuvchilar 
so’rovlariga 
asosan 
tovar 
nomenklaturasiga  doir  ma’lumotlarni  saqlash  va  taqdim  etish  masalalarini  tezkorlik 
bilan  hal  qilishga  xizmat  qiladi.  Bunda  kon’yunktura  ma’lumotlar  to’plamini 
shakllantirishning barcha bosqichlarining mehnat sig’imi ancha kamayadi. 

---

 
196 
Kompyuter  texnikalaridan  foydalanish  quyidagilar  hisobiga  narxni  hisob-kitob 
qilish jarayonlarini takomillashtirishga imkon beradi: 
1)  iqtisodiy  ko’rsatkichlarni  tanlab  olish  texnikasining  birlamchi  bosqichi 
mexanizmlarini  takomillashtirish.  Ko’rsatkichlar  qatoridan  eng  muhimlarini  tanlab 
olish  uchun  kompyuter  yordamida  ishlab  chiqilgan  dastur  asosida  barcha  asosiy 
ko’rsatkichlarning  juftli  (narx-ko’rsatkich)  korrelyatsiya  koeffitsientlari  aniqlanadi, 
undan  so’ng  oldindan  belgilangan  qiymatdan  kichik  (aytaylik,  0,8-0,9)  bo’lgan 
korrelyasiya koffisientlari va ko’rsatkichlari avtomatik ravishda chiqarib tashlanadi; 
2)  regressiya  tenglamasini  tanlash.  Regressiya  tenglamasini  tanlash  (narxning 
matematik  modeli)  bilan  bog’liq  bo’lgan  barcha  hisob-kitoblar  avtomatik  ravishda 
bajariladi.   Kompyuter standart algoritm bo’yicha regressiya tenglamasini echadi va 
narxni hisoblash real (haqiqiy) narxlardan eng kam farq qilganlarini tanlab oladi; 
Z)  narxni  hisoblashning  barcha  variant  va  modellarini  optimallash.  Mavjud 
raqobatli  materiallardan  modelga  texnik-iqtisodiy  ko’rsatkichlar  (X
1
,X
2
,……X
n
) 
kiritiladi va kompyuter ko’rsatkichlarning turli xil raqamli qiymatlarida izlanayotgan 
optimal narx qiymatini aniqlab beradi.  
Shunday  qilib,  kon’yunktura-narx  ishlarini  kompyuterlashtirish  narxni 
hisoblashning  matematik  modelini  eng  kam  xarajatlar  bilan  ishlab  chiqish  hamda 
tashqi  savdo  ishtirokchilarining  tijorat  faoliyati  samaradorligini  oshirish  uchun  zarur 
shart-sharoitlar yaratadi.