Ergashxodjaeva Sh. Dj., Nazarova F. M

7.6. Eksport tovar siyosatining mohiyati va turlari. Eksport tovarining bozor 
salohiyatini belgilash 
 
Xalqaro  savdo  eksport-import  operasiyalarini  qamrab  olib,  bu  operasiyalar  o’z 
ichiga quyidagilar bilan bog’liq  faoliyatni  kiritadi: chet ellik  kontragentga topshirish 
maqsadida  tovarni  sotish  va  chet  elga  olib  chiqish;  ichki  bozorda  sotish  maqsadida 
chet eldan tovar sotib olish va mamlakatga olib kirish. 
Shunday qilib, tovar eksporti chet ellik kontragentga tovarni sotish va chet elga 
olib  chiqish  bo’lsa,  tovar  importi  chet  ellik  kontragentdan  tovar  sotib  olish  va  uni 
mamlakatga olib kirish hisoblanadi. 
O’zbekiston  Respublikasining    «Tashqi  iqtisodiy  faoliyatni  davlat  tomonidan 
tartibga solish to’g’risidagi» Qonunida quyidagi tavsifnomalar berilgan: 
Eksport  bu  –  tovar,  ish,  xizmat  va  intellektual  faoliyat  natijalarini,  jumladan, 
mutlaq  egalik  huquqini  O’zbekiston  hududidan  qaytarib  olib  kirish  majburiyatisiz 
olib chiqishdir. 
Import  bu  -  tovar,  ish,  xizmat  va  intellektual  faoliyat  natijalarini,  jumladan, 
mutlaq  egalik  huquqini  O’zbekiston  hududiga  qaytarib  olib  chiqish  majburiyatisiz 
olib kirishdir. 
Xalqaro  savdo  eksport-import  operasiyalarining  tijorat  asosida,  ya’ni  oldi-sotdi 
shartnomalarini  tuzish  va  bajarish  asosida  amalga  oshirilishini  nazarda  tutadi.  Bepul 
tovarlar  etkazib  berish,  xizmat  ko’rsatish,  ish  bajarish  va  yordam  berish  alohida 
hisobga olinadi va eksport yoki import qiymatiga kiritilmaydi. 
Eksport  tovar  siyosatini  amalga  oshirishda  xalqaro  xarakterga  ega  bo’lgan 
quyidagi marketing tadqiqotlarini o’tkazish lozim
1
: 
1.  Mazkur  tovar  yoki  xizmatlar  xalqaro  bozori  kon’yunkturasini  o’rganish, 
mazkur tovar bozoridagi potensial hamkor yoki raqobatchi firmalarni aniqlash hamda 
ularning ish usullarini tahlil qilish. 
2.  Xalqaro bozorning maqsadli qismini aniqlash. 
                                                
1
  Карпова  С.В.  Международный  маркетинг.  Учебник  и  практикум  для  бакалавров.  –  М.:Дашков  и  Ко, 
2018 – 134c. 

---

 
159 
3.  Xalqaro  bozorning  maqsadli  uchastkasida  faoliyat  yuritishning  ijtimoiy, 
siyosiy, iqtisodiy, moliyaviy, huquqiy va bojxona shartlarini aniqlash. 
4.  Mazkur tovar mahsulotining potensial iste’molchilarini segmentlash. 
5.  Xalqaro  marketing  kommunikatsiya  vositalarini  qo’llash  imkoniyatlarini 
izlab topish. 
6.  Xalqaro  bozorda  mazkur  tovar  va  xizmatlarning  raqobatbardoshligini 
aniqlash. 
7.   Eksport  tovar  assortimenti,  uni  kengaytirish  yoki  toraytirish  usullarini 
belgilash. 
8.  Xalqaro  bozorning  maqsadli  uchastkasining  ijtimoiy-madaniy  muhitini 
(milliy o’zlikni anglash darajasi, diniy xususiyatlar, jamiyat a’zolari o’rtasida ijtimoiy 
rollarni taqsimlash, til, imo-ishoralar va urf-odatlar) o’rganish. 
9.  Rasional  va  maqsadga  muvofiq  eksport  shakllarini  aniqlash  (iste’molchilar 
bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqalar o’rnatish, qo’shma faoliyatga yo’nalganlik, chet ellik 
vositachilar tarmog’idan foydalanish). 
Mamlakatimizdagi  korxona  va  tashkilotlarning  xalqaro  savdo  faoliyatini  davlat 
tomonidan  tartibga  solish  va  nazorat  qilish  eksport-import  operasiyalarini 
Litsenziyalash  vositasida  amalga  oshiriladi.  Ushbu  faoliyat  turlariga  mos  keluvchi 
davlat  organlarining  maxsus  (asosiy  va  individual)  ruxsatnomalar  berishi  nazarda 
tutiladi. 
Asosiy  Litsenziya  bu  bozor  sub’yektiga  ma’lum  muddatga  muayyan  tovarlarni 
cheklanmagan  miqdorda  mamlakati  ko’rsatilgan  holda  eksport  yoki  import  qilish 
uchun beriluvchi maxsus ruxsatnomadir. Individual Litsenziya esa bozor sub’yektiga 
cheklangan muddatga muayyan tovarni cheklangan miqdorda mamlakati ko’rsatilgan 
holda  eksport  yoki  import  qilish  uchun  beriluvchi  bir  martalik  maxsus  ruxsatnoma 
hisoblanadi. 
Litsenziyalash  tashqi  savdo  munosabatlarini  xalqaro  tartibga  solishning  amaliy 
vositasi  bo’lib,  ichki  iste’mol  uchun  zarur  bo’lgan  mahsulot  eksportini  cheklash, 
mahalliy  mahsulot  ishlab  chiqaruvchilarga  zarar  etkazilishining  oldini  olish 
maqsadida importni cheklash, mamlakatning savdo va to’lov balansini tartibga solish, 

---

 
160 
fors-major  holatlar  sababli  iqtisodiyotda  yuzaga  kelgan  vaqtinchalik  qiyinchiliklarni 
bartaraf  qilish,  xorijiy  valyutani  sarflashni  nazorat  qilish  kabi  maqsadlarda  keng 
qo’llanadi. 
Xalqaro savdo sub’yektlari unumli eksport tovar siyosatini olib borishga harakat 
qiladilar.  Bunda  ma’lum  bir  harakatlar  kursi,  ularga  rioya  qilish  natijasida  eksport 
tovar  assortimenti  samarali  shakllantirish  va  amalga  oshirishga  imkon  beruvchi 
tamoyillar  taklif  qilinadi.  O’z  mohiyatiga  ko’ra  tovar  eksportning  taqdirini  belgilab 
beradi,  shu  sababli  barcha  chora-tadbirlar  –  tovarni  yaratish,  tayyorlash,  xalqaro 
bozorda  sotish,  reklama  va  hokazolar  eksport siyosatida  markaziy  o’rinni  egallaydi. 
Tovarni  etkazib  berish  mo’ljallangan  mamlakat  bozori  talablari  tahlil  qilingandan 
so’ng  yaratilgan  tovarlargina  tijorat  muvaffaqiyatiga  erishish  mumkin.  Avvalo 
eksport  qilinishi  mo’ljallangan  tovarga  eng  yuqori  texnik-iqtisodiy  tavsifnomalarni 
kiritish  lozim.  Ichki  iste’molchiga  mo’ljallangan  va  mamlakatda  muvaffaqiyatga 
erishgan  mahsulotlar  chet  elda  qabul  qilinmasligi  mumkin.  Mahalliy  GOST 
talablariga  javob  berish  tashqi  bozorning  savdo,  texnologik,  estetik  va  ekologik 
normalariga javob berishidan kafolat bera olmaydi. 
Eksport tovar siyosatida tovarning iste’mol qiymati o’z ko’rsatkichlari bo’yicha 
chet  ellik  iste’molchining  talablariga  javob  bergan  taqdirda  yuqori  bo’ladi.  Tovarni 
import  qiluvchi  mamlakatdagi  avvaldan  belgilangan,  kutilayotgan  maqsadli 
xaridorlar guruhiga aniq yo’naltirgan holda loyihalashtirish, ya’ni  «o’rtacha statistik 
xaridor»ga emas, balki muayyan xaridorlarga yo’naltirish lozim. 
Xalqaro savdoda eksport tovar siyosatining uch varianti qo’llanadi. 
1. Markazlashgan variant tashqi bozorda mazkur ishlab chiqaruvchining mavjud 
tovariga  texnik  va  texnologik  jihatdan  o’xshash  va  unga  mos  keluvchi,  chet  ellik 
yangi  xaridorlarni  jalb  qilishi  mo’ljallangan  yangi  tovarni  yaratish  va  ishlab 
chiqarishga yo’naltiriladi. 
2.  Gorizontal  variant.  Bunda  mazkur  ishlab  chiqaruvchining  tashqi  bozorga 
chiqariluvchi  yangi  tovari  ilgari  mavjud  bo’lgan  tovarga  o’xshash  bo’lib,  yangi 
shakllangan  iste’molchilar  guruhiga  mo’ljallanadi,  uni  ishlab  chiqarish  esa  kichik 
texnologik o’zgarishlar bilan amalga oshiriladi. 

---

 
161 
3.  Konglomerat  variant.  Bunda  tashqi  bozorga  mazkur  ishlab  chiqaruvchining 
ilgari  mavjud  bo’lgan  tovarga  umuman  o’xshamagan,  ishlab  chiqarish 
texnologiyasini  takomillashtirish  va  yangi  bozorni  egallashni  talab  qiluvchi  yangi 
tovar kiritiladi. 
Eksport  tovar  siyosatida  importchi  mamlakatlarda  amal  qiluvchi  turli  xil 
me’yoriy  hujjatlar  (xalqaro  va  milliy  standartlar,  bojxona  talablari  va  hokazo) 
qo’llanib,  bu  tovar  qadoqlashsi,  markirovkasi,  dizayni,  ayrim  tavsifnomalari  va 
hujjatlariga  ta’sir  ko’rsatadi.  Mahsulot  eksport  qiluvchi  o’zining  huquq  va 
majburiyatlari  haqida  aniq  tasavvurga,  ilmiy-texnik,  ishlab  chiqarish  va  sotuv 
resurslariga ega bo’lishi lozim. Xalqaro savdo usullari va tamoyillarini qat’iy hisobga 
olish  muhim  ahamiyat  kasb  etib,  ular  ko’p  hollarda  ichki  usul  va  tamoyillardan 
sezilarli  farq  qiladi.  Bundan  tashqari,  savdo  operasiyalarini  rasmiylashtirish  va 
amalga  oshirish  xususiyatlari,  bojxona  tomonidan  tartibga  solinish,  valyuta  nazorati, 
savdo amaliyoti va mamlakatda amal qiluvchi urf-odatlarni ham inobatga olish joiz. 
Jahon  tajribalarining  ko’rsatishicha,  turli  xildagi  raqobatbardosh  eksport 
tovarlarining etarli bo’lishi tijorat olamining javob tariqasidagi harakatlarini – yuqori 
sifatli tovarlar importi va chet el investisiyalari oqimining o’sishiga sabab bo’ladi. 
Eksport  tovar  siyosati  natijalarini  ko’p  jihatdan  xalqaro  savdo  marketingi 
belgilab  beradi.  Xalqaro  savdoda  eksportchi  bozorni  tanlashga  ta’sir  ko’rsatuvchi 
turli  omillar:  bozorning o’ziga  xosligi  va  salohiyati,  barqarorligi,  tovar  mahsulotlari 
kiritishning  murkkablik  darajasi  kabi  omillarga  duch  keladi.  Bozorni  tartibga 
soluvchi  bir  qator  qoida  va  munosabatlarga,  shuningdek,  importchi  mamlakat 
jamoatchiligining ichki muammolari, jumladan, an’analar va ramziy belgilar dunyosi, 
turli  xil  udumlar  xarakteri  bilan  ham  hisoblashish  zarur.  Bu  muammolar  muayyan 
tashqi  bozorga  mo’ljallangan  eksport  tovarida  loyihalashtiriladi.  Xalqaro  savdoda 
muvaffaqiyatga  erishishga  intiluvchi  eksportchi  amalga  oshiruvchi  marketing 
tadqiqotlarining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat bo’lishi lozim: 
•  bozorda  talab  va  taklif  o’rtasidagi  eng  optimal  mutanosiblikka  erishishga 
imkon beruvchi shartlarni aniqlash; 

---

 
162 
•  muayyan  bozorda  tijorat  munosabatlarining  xarakteri  va  strukturasi  hamda 
ularning rivojlanish tedensiyalariga ta’sir ko’rsatuvchi barcha omillarni aniqlash; 
•  ma’lum  bir  bozor  kon’yunkturasi  holatining  mamlakat  va  mintaqaning  mos 
keluvchi  umumxo’jalik  kon’yunkturasi  bilan  o’zaro  aloqalari  bo’yicha 
majburiyatlarini aniqlash; 
•  tovarning  iste’mol  xususiyatlari  xalqaro  bozor  talablariga  mos  kelishini 
aniqlash; 
•  eksport  tovari  ustunliklarini,  uning  raqobatbardoshligini  boshqa  xorijiy 
tovarlar bilan solishtirish asosida baholash. 
Xalqaro  bozor  eksportchi  oldiga  tovarni  unumli  tayyorlashdan  tashqari  uni 
bozorga  yo’naltirish  muammosini  ham  qo’yadi.  Shu  munosabat  bilan  eksport  tovar 
siyosatini asoslash eksportga mo’ljallangan tovarning raqobatbardoshligini, uni sotish 
sharoitlarini  o’rganish,  mamlakatda  ishlab  chiqarilayotgan  va  ishlab  chiqarish 
mo’ljallanayotgan  tovar  mahsulotlarining  eksport  salohiyatini  aniqlashni  nazarda 
tutuvchi xalqaro marketingga asosan amalga oshirilishi lozim. 
Tadqiqot  natijalari  va  xulosalari  muayyan  tovarni  raqobatchilik  sharoitlarida 
xalqaro bozorda sotishning maksimal hajmi va real imkoniyatlarini aniqlashga hamda 
eksport  tovar  siyosatini  asoslash  va  korrektirovka  qilish,  jumladan,  eksport  tovar 
assortimentini  rejalashtirish  va  shakllantirishga  imkon  beradi.  Marketingda  turli  xil 
ijtimoiy-madaniy,  iste’molchilik  va  xaridorlik  odatlarini  hisobga  olish  zarur,  chunki 
ko’p  hollarda  tovarning  asosiy  sifatlaridan  biri  bir  mamlakatda  ijobiy  qabul  qilinsa, 
ikkinchi  mamlakatda  unga  befarq  qaralishi,  uchinchi  mamlakatda  esa  eksportni 
sekinlashtirib qo’yishi ham mumkin. 
Biron  bir  mamlakatdagi  potensial  xaridorlar  haqida  ma’lumotlarning  (faoliyat 
turi,  moliyaviy-iqtisodiy ahvol, raqobatchilar bilan aloqalar, bozordagi  xulq-atvor  va 
hokazo)  yuzaki  bo’lishi  yoki  umuman  bo’lmasligi  eksport  siyosatida  ma’lum  bir 
qiyinchiliklarni  keltirib  chiqarishi  mumkin.  Bu  esa  marketing  tadqiqotlarining 
zamonaviy  usullarini,  jumladan,    so’rov  va  sinovlarni  qo’llash  imkoniyatini 
kamaytiradi hamda reprezentativ tanlovlar yaratishga imkon bermaydi. Eksport tovar 

---

 
163 
siyosatida  tovar  mahsulotlari  etkazib  beriluvchi  mamlakatlar  bilan  bog’liq  real 
siyosiy tavakkalchiliklarni ham hisobga olish zarur. 
Tashqi  bozorda  eksportchi  optimal  muddat  ichida  qonuniy  asosda  va  osongina 
bartaraf etish mumkin bo’lgan quyidagi to’siqlarga uchraydi:
1
 
1. Mamlakat bojxona kodeksining o’ziga xos xususiyatlari, bojxona xizmatining 
tashkil  etilishi  va  faoliyat  ko’rsatishi,  bojxona  tariflarining  hajmi  va  barqarorligi, 
antidemping qoidalarining qo’llanishidan kelib chiquvchi bojxona to’siqlari. 
2.  Importchi  mamlakatdagi  qonunchilikning  barqaror  emasligi,  uning  talablari, 
xalqaro huquqiy munosabatlar shartlari va tamoyillari, tovar belgilariga mutlaq egalik 
huquqining mukammal emasligini ifodalovchi huquqiy to’siqlar. 
3.  Importchi  mamlakatning  tovar  mahsuloti  sifati,  dizayni,  xavfsizligi,  gigiena 
normasi, qadoqlashsi bo’yicha  milliy texnik normalar,  manfaatlar, an’ana  va odatlar 
bilan bog’liq qaror va farmonlar ko’rinishidagi tartibga soluvchi to’siqlar. 
4. Eksport tovarining import qiluvchi mamlakatning ijtimoiy qadriyatlariga zarar 
etkazishi,  tovarni  mamlakatda  jiddiy  siyosiy  kelishmovchiliklarga  sabab  bo’lishi  va 
unga  nisbatan  salbiy  munosabatning  yuzaga  kelishi  bilan  bog’liq  bo’lgan  siyosiy 
to’siqlar. 
Eksport  tovarning  xalqaro  bozorda  barqaror  raqobatbardoshligiga  erishish 
hamda chet ellik potensial xaridorlarning mos keluvchi ehtiyojlarini qondirish uchun 
har  bir  import  qiluvchi  mamlakat  uchun  turli  xil  tovar  va  marketing  dasturlarini 
ishlab  chiqish  va  shu  tariqa  differensiyalangan  marketing  tadqiqotlarini  o’tkazish 
zarur.  Eng  istiqbolli  sotuv  bozorlarini  tanlash,  ishlab  chiqaruvchi  xalqaro  bozorning 
belgilangan  qismini  egallash  uchun  zarur  hajmda  tovar  ishlab  chiqarishi  hamda 
yuqori rentabellikni ta’minlashi mumkin ekanligini aniqlash zarur. Yuk tashish usuli, 
mos  keluvchi  yo’nalishlarni  tanlash,  omborlarning  mavjudligi,  ularda  mahsulotlarni 
saqlashni  tashkil  etish  va  konsignatsiya  savdosi  uchun  foydalanishga  yetarlicha 
e’tibor qaratish lozim.