Эргашходжаева ш. Д

 
4.2.Инновацион маҳсулотлар нархи 
Инновацион маҳсулот харажатлари тузилмаси кўпчилик 
товарлар ва хизматлар харажатлари структурасидан фарқ қилади. 
Инновацион маҳсулотнинг ўзига хослиги шундаки, интеллектуал 
мулк харид қилиш харажатлари маҳсулот тайѐрлашнинг якуний 
босқичларида харажатлар ҳажмини белгилаб бера олмайди. Шу билан 
бир пайтда инновацион маҳсулот қиймати доим ҳам уни тайѐрлаш 
харажатлари билан муносабатда бўлавермайди. Инновацион 
маҳсулот уни айирбошлаш муносабатларини амалга оширишда 
аниқланадиган қуйидаги хусусиятларга эга: юқори рақобатбардошлик 
ва илмий-техник янгиликлар киритишга сезувчанлик; нарх 
шакллантиришнинг ўзига хослиги; истеъмолчиларнинг барқарор 
бўлмаган талабига боғлиқлик.
Инновацион маҳсулотни бозор томон силжитиш ушбу 
маҳсулотга нисбатан ўзига хос нарх сиѐсати юритини тақозо этади. 
Нарх сиѐсатини кўриб чиқишда (янгилик-товарни бозорга 
белгиланган нархда чиқариш ҳажмини режалаштиришни ҳосила 
кўрсаткич сифатида ҳисобга олиб, умумий маҳсулот чиқариш ҳажми 
ва нархни режалаштириш эса зарар келитрмасликни таҳлил қилиш 
билан боғлиқликда кўриб чиқилади) унинг қуйидаги асосий 
вариантларини ажратиб кўрсатиш мумкин. Энг тарқалган усул 
баъзида «соябонли нарх шакллантириш» деб аталадиган нарх 
шакллантириш ҳисобланади. Бозорга янги маҳсулот чиқариш бўйича 
нарх сиѐсатининг иккинчи варианти тўловга лаѐқатли инновацион 
талабни «тўғри топган» мустаҳкам патент(маҳсулотнинг техник 

---

61 
янгилигини ташкил қиладиган кўплаб таркибий қисмларни капитал 
сиғими катта бўлган патентлашда) ҳимоясига (ѐки уларни мос 
келувчи ноу-хау бўйича тижорат сирларини ҳимоя қилишга, бунда 
рақобатчиларни ноу-хау воситаларидан чегаралаб қўйиш кузатилади) 
асосланадиган вариант ҳисобланади. Учинчи вариант бўлиб 
инновацион монополия монопол устама фойда олиш учун эмас, балки 
харидорларни тўхтатиш ва шу усулда унинг ортиқча – ўзининг 
капитали – фойдага тўғри келадиган ўртача тармоқ кўрсаткичларидан 
юқори капиталлаштириш ѐрдамида баҳоланадиган инновацион 
маҳсулот доимий мижозлари кўринишида фирманинг ўта қимматли 
номоддий активини шакллантириш мақсадида фойдаланиладигар 
вариант хизмат қилади.
Динамик нарх тизимларини бундай талқин қилиш билан бозор 
механизмларининг машҳур билимдони Филипп Котлер шуғулланган. 
Инновацион товарга нарх белгилаш стратегияси ўзига зосликларга 
эгадир. Бунда ҳақиқий янгилик-товар ва уни ўхшатишга ҳаракат 
қиладиган товарни фарқлай олиш лозим. Патент билан ҳимоя 
қилинган, ҳақиқатда янги бўлган товарга нарх белгилашда бир нечта 
стратегия фарқланади: "қаймоғини олиш" стратегияси (инновацион 
маҳсулотни бозорга чиқаришда стандарт бозор шароитларида 
оптимал фойдани таъминлайдиган нарх даражасига нисбатан анча 
юқори нарх белгилаш ва келгусида нархни аста-секинлик билан 
пасайтириш кўзда тутилади), кириб бориш стратегияси (маҳсулот 
бозорга нисбатан арзон нархда чиқарилиши, бироқ келгусида 
компания имкон қадар нархни кўтаришга ҳаракат қилиши кўзда 
тутилади), бозорга кириш учун фақат арзон кириш нархлари 
стратегияси (бозорга кириб бориш стратегиясининг энг четки 
варианти ва экстремал ҳолатларни ифодалайди. Убозорга кириб 
бориш стратегиясидан фойдаланишдагидан ҳам арзон бошланғич 
нарх даражаси белгилашни назарда тутади).
Янги товар-имитаторга нарх белгилашда товар нархи ва 
сифатига қараб қуйидаги стратегиялар фарқланади: мукофот 
устамалари стратегияси, бозорга чуқур кириб бориш стратегияси, 
оширилган нарх стратегияси, ўртача даража стратегияси, сифатлилик 

---

62 
стратегияси, талон-тарож стратегияси, намунали бизнес стратегияси 
ва ҳ.к.
Корхоналар кўпинча илгари ўзлаштирилган маҳсулот ўрнини 
алмаштирмайдиган, лекин мавжуд маҳсулотлар параметрик қаторини 
тўлдирадиган ѐки кенгайтирадиган маҳсулотни лойиҳалаш ва 
ўзлаштиришга мажбур бўлади.
Маҳсулот бирлигига харажатлар нормативларини ҳисобга олган 
ҳолда унинг истеъмол хусусиятлари даражасига қараб, янги маҳсулот 
нархини ташкил қилишнинг қатор усуллари мавжуд. Бундай усуллар 
эконометрик усуллар номини олган бўлиб, улар қаторига 
қуйидагиларни киритиш мумкин:

солиштирма кўрсаткичлар усули; 

регрессион таҳлил усули; 

балл усули. 
Эконометрик усулларнинг уччаласига ҳам хос бўлган умумий 
камчилик нархнинг фақат товар хусусиятларига боғлиқ эканлиги 
тахмин қилиниши ҳисобланади. Рақобатчи фирмалар ўз товари 
нархини унинг сифат кўрсаткичлари асосидагина белгиламасдан, 
ўзининг нарх сиѐсатига амал қилган ҳолда нархни ошириши ѐки 
тушириши мумкинлиги ҳисобга олинмайди.