Эргаш Ғозиев

4.7. Bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilar tafakkuri
Psixologiya fanida o’quvchi tafakkurining faollashuvi bilan bog’liq bo’lgan "uquvchanlik" darajasi hamma o’quvchilarda bir xilda rivojlanmagan bo’lishligi ko’rsatilgan. Uquvchanlik kishining intellektual xususiyatlari yig’indisidan iborat bo’lib, unga barcha teng sharoitlarda materialning muvaffaqiyatli o’zlashtirilishida muayyan rol o’ynaydigan fikrlash faoliyati xususiyatlarining faollashuvi demakdir. Mana shunga binoan uquvchanlik darajasi yuqori hisoblangan o’quvchilar zaruriy bilimlarni mustaqil ravishda tez va chuqur egallab olish imkoniyatiga egadirlar. Albatta, bunday o’quvchilarning o’qishga munosabatlari har xil bo’lishi mumkin. Agar o’qishga ijobiy munosabatda bo’lsalar, bu holat ularning diqqatida, qiziqish xususiyatlarida, his-tuyg’usida va o’zlashtirish jarayondagi irodaviy zo’r berishlarida yaqqol ko’zga tashlanadi.
Uquvchanlik darajasi past bo’lgan o’quvchilar yaxshi o’zlashtirishga xohishlari kuchli, o’qishga munosabatlari esa aksariyat hollarda samarali uslublarini egallamaganliklaridandir. Ular ko’p jihatdan hali xotira shakldagi o’quv faoliyati usullari yordamida bilimlarni egallashga intiladilar. Mustaqil fikrlashlarga nisbatan qo’yiladigan talablarning tobora ortib borishiga qaramasdan, ular ta’lim jarayonida juda sust bo’ladilar. Ular, o’qituvchi hamisha o’quv materialini to’la tushuntirib beradi, degan qabilida faoliyatda hotirjam qatnashadilar. Uquvchanlik darajasi past bo’lgan o’quvchilar o’zlarining asosiy vazifalari o’quv qo’llanmalarida berilgan va o’qituvchi tomonidan tushuntiriladigan axborotlar yoki ma’lumotlarni esda olib qolish, o’tilgan mavzular bo’yicha mashqlanish, takrorlashdan iborat deb tushunadilar. Lekin, ba’zi o’quvchilarga xos bo’lgan bunday xususiyatlar ular uchun doimiy o’zgarmas sifat emas, balki u ta’lim jarayonida tegishli mashqlar bilan shug’ullanish yordamida o’zgaradi. Uquvchanlik darajasi yuqori, yuksak bo’lgan o’quvchilar o’quv materiallarini to’g’ri umumlashtirish, tahlil qilish va yaxlitlash (sintez) faoliyatini tez va to’g’ri bajarilishi bilan boshqa toifaga kirgan tengdoshlaridan farq qiladilar.
Uquvchanlik darajasi va ko’rsatgichi past bo’lgan o’quvchilarda umumlashtirish, analiz va sintez faoliyati juda zaif rivojlangan bo’ladi. Bu toifaga mansub o’quvchilar asosan bo’sh o’zlashtiruvchilar hisoblanadilar. Ular bilan individual ishlashni tashkil qilishda murakkab ilmiy va mavhum (abstrakt) tushunchalarni keng miqyosda ko’rsatmalilik yoki tasviriylik asosida tushuntirib borish, majbur qilmasdan (ta’sir o’tkazmasdan, tazyiqsiz), qiziqarli mashqlar uyushtirish, bilish motivi va ehtiyojlarini muayyan darajada qondirish uchun intilish tuyg’usini vujudga keltirish maqsadga muvofiqdir. Xullas, bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilarga ko’rsatiladigan yordamlar darajasini tobora kamaytirib borish keyinroq, o’quv materiallarini sekin-asta oshira borish rejalashtirgan bo’lishi shart.
N.A.Menchinskaya, YU.K.Babanskiy va shunga o’xshash olimlar ilmiy tekshirish ishlarining ko’rsatishicha, o’zlashtirmovchi o’quvchilarni keltirib chiqaruvchi sabablar quyidagilardan iboratdir.
1. Pedagogik kamchiliklar: o’quv faoliyatining past darajada olib borilishi, o’z faoliyatidagi mahsuldorlikning yo’qligi, darslarning ko’p qoldirilganligi - davomatning pastligi; ta’limda individual munosabatning joriy etilmaganligi, ota-onalar va oila a’zolari tomonidan o’quvchilarni nazoratdan chetda qoldirilganlik va g’amxo’rlik qilishning zaifligi kabilar.
2. Psixologik kamchiliklar: o’quv faoliyati motivlarining tarkib topmaganligi va xulq beqarorligi, intizomning yo’qligi, ta’limda emotsional va irodaviy zo’r berishlikning rivojlanmaganligi, o’quvchining bilim tizimida ko’plab uzilishlarining mavjudligi, bilim olish uchun zarur o’quv ko’nikmalari va malakalarining shakllanmaganligi; o’quvchining bilish qobiliyati, aqliy imkoniyati darajasining pastligi va boshqalar.
3. Neyrofiziologik kamchiliklar: o’quvchi organizmida umumiy susayishning kuchayganligi, ko’rish, eshitish, artikulyatsiya, nutq apparatining buzilganligi, bosh miya yarim sharlari pustlog’ining biron qismida yuz beradigan barqaror yoki muvaqqat tormozlanish hodisasining yuzaga kelganligi va hokazo.
Taniqli psixolog N.A.Menchinskaya bo’sh o’zlashtiruvchi va barqaror o’zlashtirmovchi o’quvchilar toifasi (tipi) to’g’risida fikr yuritadi. Uning fikricha, bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilar tipining vujudga kelishi ularning bo’sh o’zlashtirishlarida ustunlik rolini bajaradi hamda kompleks shaxs xususiyatlariga bog’liq bo’lishi mumkin. O’quv faoliyati motivlari, intellektual qobiliyatlarining rivojlanmaganligi, o’quv faoliyati uchun zarur hisoblangan ko’nikma va malakalarining yetarli darajada hosil bo’lmaganligi shunday xususiyatlar qatoriga kiradi. Bular bir-birlari bilan yaqindan aloqada bo’lishiga qaramasdan, haqiqatdan ham bularning biri bo’sh o’zlashtirishning sababchisi rolini o’ynashi mumkin.
Psixolog N.I.Murachkovskiyning aniqlashicha, shaxsning ikki xil toifali xususiyatlari o’zlashtirmovchilikning kelib chiqishiga ta’sir etadi: birinchidan, o’quvchining fikr yuritish faoliyati xususiyatlari, ikkinchidan, o’quvchi shaxsining yo’nalishida namoyon bo’ladigan o’qishga munosabatlar "o’quvchining ichki mavqei" hisoblanadi. O’quvchi shaxsining bu ikki tomonini ko’rsatuvchi xususiyatlar bilan bog’liq ravishda bo’sh o’zlashtiradigan bolalarning muayyan tiplari paydo bo’ladi, hozircha ularning quyidagi tiplari mavjud: birinchi o’qishga munosabatlari ijobiy, lekin uquvchanligi past bo’lgan o’quvchilar; ikkinchi toifa - o’qishga munosabatlari salbiy, ammo uquvchanlik imkoniyatlari yuqori bo’lgan o’quvchilar; uchinchi toifa - o’qishga munosabatlari salbiy hamda uquvchanlik imkoniyatlari past bo’lgan kontingentlar.
Har uchala toifaga aloqador bo’lgan bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilar bilan ishlash ancha qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Tabiiyki, agar bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchi shaxsi faqat bir tomonlama (uquvchanlik yoki o’qishga ijobiy munosabat) ijobiy ko’rinishida bo’lganida edi, unda bo’sh o’zlashtirishning oldini olish nisbatan oson bo’lar edi. Bordi-yu, uquvchanlik imkoniyati past, lekin o’quv motivlari ijobiy bo’lgan o’quvchilar bilan ishlashga to’g’ri kelganda, asosiy diqqat-e’tibor ularning aqliy faoliyatini mashqlantirishga qaratish maqsadga muvofiq.
O’zlashtirishlari past bo’lgan ikkinchi toifadagi o’quvchilarga nisbatan boshqacha yondashish talab etiladi. Eng muhimi ularga interfaol ta’sir ko’rsatish, o’quv faoliyati motivlarini o’zgartirish ijobiy natijalar beradi. Bu toifadagi o’quvchilarning maktabdan tashqari amaliy va mustaqil faoliyatlaridan, ayniqsa, ijodiy ishlarga bo’lgan qiziqishlaridan (rasm solish, musiqa asboblarini chalish, modellashtirish) va shaxsning boshqa ijobiy sifatlariga asoslangan o’qituvchilik faoliyati vazifalaridan foydalangan holda ish yuritish odatda ijobiy natija berishi kuzatiladi.
Uchinchi toifadagi o’quvchilarga nisbatan qo’llaniladigan tadbirlar juda sekin va qiyinchiliklar bilan ta’sir etadi. Bu o’quvchilar uquvchanlik imkoniyatlarining pasayib ketishi ularga salbiy munosabatda bo’lishlari, pedagogik ta’sirdan chetda qolganlikari sababli kelib chiqadi.
Uzoq vaqt asosiy fanlardan bo’sh o’zlashtirib kelgan va aqliy faoliyatdan bosh tortishga harakat qilishgan o’quvchilarda aqliy rivojlanishning mo’’tadil borishi buzilgan, shu sababli ularda salbiy axloqiy sifatlar yoki illatlar yuzaga kela boshlagani ayon bo’ladi.
SHunga qaramasdan, bu toifaga aloqador o’quvchilarning har birida ma’lum darajada ijobiy sifatlar uchraydi. O’qituvchi ana shu yashirin ijobiy sifatlarga tayanib, shu asosda ish ko’rganidagina ijobiy natijalarga erisha oladi.
Psixolog L.S.Slavinaning ko’rsatishicha, boshlang’ich sinflarda o’z tengkurlariga nisbatan bilish faolligi yetarli darajada bo’lgan, intellektual jihatdan normal rivojlanmagan bolalar mavjuddir. Lekin ular hali fikr qilishga, mulohaza yuritishga odatlanmagan bo’ladilar. Faol fikr yuritish faoliyatidan qochishga intiladilar. O’qituvchi bundan o’quvchilarga alohida diqqat bilan qarashi, ularni fikrlashga odatlantirishi o’quv faoliyatida erishilgan yutuqlarini har tomonlama ma’qullashi, o’quv totshiriqlarini bajarishni, o’yin va amaliy faoliyat bilan bog’lab olib borishga harakat qilishi kerak.
Xullas, bo’sh o’zlashtirish yoki barqaror o’zlashtirmaslikni kelib chiqishga sabab xususiyatlarning bo’lishi mumkin. Odatda, maktabga endigina qadam qo’ygan bolalar orasida aqliy jihatdan o’z imkoniyatlariga nisbatan past rivojlangan, borliq to’g’risida tasavvurlari cheklangan, nutq faoliyati kam rivojlangan, hatto sodda bo’lsa ham, o’quv malakalari shakllanib ulgurmagan bolalar uchrab turadi. Bunday holat ota-onalar umumiy pedagogik hamda psixologik madaniyati darajasining pastligi, bolani kattalar bilan muomala qilish ehtiyojlarining o’z vaqtida qondirilmaganligi bilan tavsiflanadi.
Bo’sh o’zlashtirishning ikkinchi davri boshqacha tavsiflanadi. CHunonchi, ko’pgina bolalar o’qishga nisbatan qiziqishi o’zgarganligini o’zlari sezmaydilar, murakkab aqliy faoliyat ularni toliqtiradi, natijada o’qishga, predmetlarga munosabati o’zgaradi, undan mutlaqo ko’ngli soviydi.
Maktabda o’quvchilardan zo’r uyushqoqlik, intizomlilik va irodaviylik talab etiladi. Mana shu talablarga javob bera olmagan ayrim o’quvchilar bo’sh o’zlashtiradigan bo’lib qoladilar. SHunday qilib, yuqorida aytib o’tilganidek, yuqori darajada uquvchanlik muvaffaqiyatli o’qitishning zaruriy shartlaridan hisoblansa ham, bola shaxsi xususiyatlarining boshqa tomonlari, avvalo javobgarlik va burch hislarining shakllanmaganliklarida, mehnatga muhabbat va mehnat qilishga odatlanishi rivojlanmay qolishi muvaffaqiyatli o’qishni to’la ta’minlay olmaydi.
Bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilar tafakkuridagi ayrim zaif jihatlar rivojlantirishni taqozo qiladi, unga qaratilgan tadbirlardan biri -ta’limga nisbatan differensial yondashishni amalga oshirishdan iboratdir.
YU.K.Babanskiyning ko’rsatishicha, ayrim o’qituvchilar bo’shroq o’zlashtiruvchi o’quvchilarga nisbatan o’quv topshiriqlarining hajminigina differensiallashtiradilar (bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchi kuchli o’quvchiga nisbatan kamroq miqdorda topshiriq oladi), yana boshqa o’quvchi esa murakkab topshiriqlarni bajarishga to’g’ri kelganda ularni differensiyalashtiradi, (bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchi ancha sodda topshiriq oladi) yana boshqa bir o’qituvchi topshiriqlarni bajarishda yordam berish xususiyati va darajasiga binoan differensiyalashtiradi (bunday holatda kuchli o’zlashtiruvchi o’quvchilar topshiriqlarni mustaqil bajaradilar) va nihoyat yana bir toifadagi o’qituvchilar turli qulayliklardagi topshiriqlar variantni bajarishda differensial yondashishni amalga oshiradilar.
YU.K.Babanskiy bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilarga nisbatan bunday differensial yondashish turlarini ko’rib chiqib shunday xulosaga keladi: bularning har biri o’quvchining imkoniyatlarini optimal ravishda, ayni vaqtda va kelgusi taraqqiyot uchun qo’llaniladigan bo’lsa, to’g’ri bo’lishi mumkin. O’quv topshiriqlarini shunday usullar yordamida rejalashtirib borish mutlaqo to’g’ridir. Faqat psixologlarning natijalariga asoslanib ish ko’rishga harakat qilishi kerak.
Psixologik tekshirishlarda bo’sh o’zlashtiruvchilarga nisbatan o’quv topshiriqlarni kamaytirib borish faqat ularning aqliy jihatdan charchaganliklarini aniqlaganlikda to’g’ri bo’ladi, lekin tabiiy ravishda buni doimiy qoidalar tarkibiga kiritib bo’lmaydi. Bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilar o’quv topshiriqlarini mustaqil va muvaffaqiyatli bajara olishlariga ishonch hosil qilganlaridagina ularga shunday topshiriqlarni berish maqsadga muvofiqdir.
O’quv topshiriqlarini differensiyalashgan bo’lishi ularning mazmunida emas, balki metodik jihatdan to’g’ri bajara olishni ko’rsatishda namoyon bo’ladi. Masalan, bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchiga ham barcha o’quvchilarga (matematika yoki ona tilidan) beriladigan topshiriqlar, lekin bo’sh o’zlashtiruvchilarga berilgan topshiriqlar izohi, sxemali yoki o’xshash savollarning bo’lishi bilan tavsiflanadi. Bunday munosabat natijasida o’quvchilar topshiriqlarni mustaqil bajara olish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Ayniqsa, bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilarga muttasil yordam berilayotganda ularning mustaqil fikr yuritishiga harakat qilishlarini rag’batlantirib borish lozim.
Uquvchanlik darajasi quyi bo’lgan o’quvchilarga nisbatan qo’yiladigan talablar ularning bilimini o’zlashtirish imkoniyatlariga mos tushmog’i kerak. Aks holda, ularda o’quv faoliyatining murakkabligidan cho’chish, hadiksirash, mustaqil o’zlashtira olishga ishonmaslik tuyg’usi singari salbiy illatlar yuzaga kela boshlaydi.
Bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilarning fikr yuritishlarini rivojlantirishda ularga individual yondashish katta rol o’ynaydi.
SHubhasizki, o’quvchi jiddiyroq shug’ullanishga kirishsa, o’z kelajagini oldindan ko’ra olishga intilsa, o’qituvchi ularni sinchkovlik bilan o’rganishga intilishi lozim. O’qituvchida: "Agar o’quvchilarda yomon xulq-atvor, sustlik, loqaydlik singari yomon jihatlari uchragan bo’lsa, albatta ertaga xislatlarning yaxshi tomonlari yuzaga chiqadi", degan umid, ishonch, istiqbol tuyg’ulari mavjud bo’lgandagina o’qitishda takomillashish jarayoni yuzaga keladi. O’quvchining kuchiga ishonganda zaifgina bo’lsa-da, yaxshi xislat borligini bilish asosida uning shaxsini shakllantira borish individual munosabatning eng muhim tomonidir.
O’qituvchi bo’sh o’zlashtiruvchi boshlang’ich sinf o’quvchilariga nisbatan individual yondashganda quyidagi talablarga amal qilishi shart:
1) bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilarning o’ziga xos psixologik xususiyatlari va aqliy imkoniyat darajasini bilish;
2) ularga interfaol ta’sir ko’rsatish usullari va metodlarini to’g’ri tanlash va ularni tatbiq etishda individual xususiyatlarini hisobga olish;
3) o’quvchi bilan o’qituvchi muomalasi oqibatini oldindan sezish.