Ер тузишни лойихалаш

Алмашлаб экишлар сонини ва майдонларини аниқлаш
. Алмашлаб 
экишлар сонини ва майдонларини белгилашга қуйидаги шароитлар таъсир 
кўрсатади: 
хўжаликнинг ташкилий-ишлаб чиқариш тузулиши, хўжаликдаги ички 
ишлаб чиқариш бўлимлари сони, майдонлари ва жойлашиши; 
қишлоқ хўжалик корхонаси ҳудудидаги хўжалик марказлари сони ва 
жойлашиши; 

---

309 
ер эгалиги ва ердан фойдаланишнинг кенглик шароитлари ва ерлари 
сифати. 
Қишлоқ хўжалик корхоналарининг ҳар хил ҳудудий-ташкилий ишлаб 
чиқариш тузулишида алмашлаб экишлар тизими хўжаликнинг ички 
бўлими (ишлаб чиқариш участкаси, бўлим, комплекс бригада), цехли 
тузулишида - деҳқончилик цехлари (далачилик, ем-хашак етиштириш, 
сабзавотчилик) учун бўлак ишланади. Бунда бўлимдаги алмашлаб 
экишларнинг умумий сонини минимал қилишга ҳаракат қилинади. Энг 
яхшиси бўлимда битта алмашлаб экишни ташкил этиш ҳисобланади.
Ердан фойдаланишда исрофгарчиликки йўл қўймаслик, ишчиларнинг 
ўз меҳнатлари натижаларидан, далалар унумдорлиги ўсишидан 
манфаатдорлигини ошириш мақсадида, ҳар бир алмашлаб экишни айрим 
меҳнат жамоаларига (бригадаларга) бириктириш мақсадга мувофиқ 
ҳисобланади. Бир бўлимда бир неча алмашлаб экишни (масалан, дала ва 
тупроқни ҳимояловчи) битта бригадага бириктиришга ҳам йўл қўйилади. 
Бир алмашлаб экишни бир неча доимий ишлаб чиқариш бригадасига 
бириктириш мақсадга мувофиқ эмас. 
Алмашлаб экишлар майдонлари қуйидаги усуллар билан аниқланиши 
мумкин. 
1. 
Ишлаб чиқариш бўлимига бириктирилган оптимал ўлчамдаги 
ҳайдалма ерлар майдонидан келиб чиқиб. 
2. 
Етакчи экинлар майдони ва унинг алмашлаб экишдаги тавсия 
этиладиган улуши асосида.
3. 
Даланинг оптимал майдони ва ўзлаштириш учун тавсия этилаётган 
алмашлаб экиш тартиби (схемаси) бўйича далалар сонини ҳисобга олиб. 
Биринчи вазиятда алмашлаб экиш майдони Р ишчилар сонини бир 
ишчига тўғри келадиган, белгиланган экинлар таркибига эга, ҳайдалма 
ерларнинг оптимал майдонига Р
н
кўпайтириш йўли билан аниқланади: 
Р = Р
н
N 
Масалан, бригадада 7 ишчи бўлиб, 1 ишчига тўғри келадиган 
ҳайдалма ер майдони дон-бўш шудгор (пар) алмашлаб экишда 100 га тенг 
бўлса, алмашлаб экиш майдони 700 га тенг бўлади (100 7 = 700 га)
Иккинчи вазиятда алмашлаб экиш майдони қуйидаги мулоҳазалардан 
келиб чиқиб аниқланиши мумкин. Дон алмашлаб экишларида вақт ва 
воситалар сарфининг умумий ҳажмида йиғим-терим сезиларли ўринни 
эгаллайди, шунинг учун ғалланинг ўриладиган майдони йиғим-транспорт 
мажмуалари (отрядлар, бригадалар, звенолар) ишлашлари ва уларни энг 
яхши агротехник муддатларда тўла иш билан таъминлаш учун энг яхши 
шароит яратиши керак. 
Ғалланинг ўриладиган майдони Р
ўр
қуйидаги ифода билан 
аниқланади:
Р
ўр
= W
k
nD , 

---

310 
бунда W
k
- агрегатнинг йиғим-теримдаги кунлик бажарадиган иши, 
кунига га; n - комбайинлар сони, дона; D - йиғим-теримнинг оптимал 
муддати, кун. 
Алмашлаб экишнинг умумий майдони Р қуйидагига тенг бўлади:
Р
Р


ўр
100

бунда

- алмашлаб экишдаги ғалланинг улуши, %.
Масалан, бевосита комбайн билан ўриб-янчишда СК-6 «Колос» 
комбайнининг унумдорлигини кунига 9-12 га тенг деб қабул килиш 
мумкин, йиғим-теримнинг оптимал муддати 8-12 кун, отряддаги 
комбайнлар сони 4 та. Ғалланинг алмашлаб экишдаги улуши 60 % 
бўлганда алмашлаб экиш 480 гектардан 960 гектаргача бўлади.
9 8 4
0 6
480
960
 

 

,
;
12 12 4
0,6
. 
Алмашлаб экиш майдонини етакчи экин майдони Р ва унинг 
алмашлаб экишдаги улушидан келиб чиқиб ҳам аниқлаш мумкин: 
Р
Р
ет


100

Масалан, агар хўжалик 120 га майдонда пахта етиштиришни истаси, 
унинг алмашлаб экишдаги улуши 50 % тенг бўлса, алмашлаб экиш 
майдони 240 га тенг бўлади.
Р



120 100
50
240 га
Учинчи вазиятда алмашлаб экиш майдони, даланинг оптимал 
майдонини (Р
опт
) тавсия этилаётган экинлар алмашинишидаги далалар 
сонига (К) кўпайтириш билан аниқланади: 
Р=Р
опт
К 
Масалан, пахта алмашлаб экишида Қуйи Амударё минтақаси 
шароити учун, бизнинг маълумотларимиз бўйича даланинг оптимал 
майдони 25-36 га орасида бўлади. Алмашлаб экишда 9-10 дала бўлганда 
унинг майдони 225-360 га оралиғида бўлади. 
Дала экинлари йиғиндиси алмашлаб экишдаги далалар сонига ва 
унинг ротацияси узунлигига таъсир этади. Узун ротация 8-12 йил - экинлар 
алмашадиган алмашлаб экишларда бўлади, уларда кузги ва баҳорги ғалла, 
пахта, кўп йиллик ўтлар ва чопиқ қилинадиган экинлар билан алмашиб 
туради. Узунлиги 6-7 йилга тенг бўлган ротациялар чопиқ қилинадиган 
алмашлаб экишларга тўғри келади. Ротация узунлиги алмашлаб экишлар 
майдонларига таъсир этади. Далалари тенг бўлишига қарамасдан 8-12 
далали алмашлаб экишлар 4-8 далаликларга нисбатан 2-3 баравар йирик 
бўлади. 
Бошқа тенг шароитларда ер майдони бўйича йирик хўжаликлар кўп 
сонли дала алмашлаб экишларига, ҳудудининг катта қисми қишлоқ 

---

311 
хўжалиги учун ўзлаштирилганлиги ва ҳайдалганлиги шароитларида эса - 
катта майдонларга эга алмашлаб экишларга эга бўлишади. Шуни эсдан 
чиқармаслик 
керакки, 
ерларнинг 
майда 
контурлилиги, 
тупроқ 
қатламларининг ҳар хиллиги, ҳудуднинг кучли бўлиниши ва ҳайдалма 
ерлар массивларининг бўлак-бўлак жойлашиши шароитларида жуда катта 
алмашлаб экишлар экинларни етиштиришнинг агротехника талабларига 
риоя қилишга тўсқинлик қилади, дала ишларини ташкил этишни ва 
бошқаришни мураккаблаштиради, қишлоқ хўжалик техникасига техник 
хизмат кўрсатишни қийинлаштиради.
Одамларнинг ва қишлоқ хўжалик техникасининг иш ўринларига ва 
орқага қарама-қарши юришлари ва ўтишларининг олдини олиш учун дала 
алмашлаб экишлари сони аҳоли яшаш жойлари сони ва жойлашиши билан 
боғланади. Қишлоқ хўжалик корхонасини бошқаришнинг ҳудудий 
ташкилий-ишлаб чиқариш тузулишида бўлим (бригада) битта йирик 
қишлоқ базасида ташкил этилишига ва уларнинг ҳар бирига бир алмашлаб 
экиш бириктирилишига ҳаракат қилиш керак. 
Ишлаб чиқариш бўлимларида хўжалик марказлари ер эгалиги ва 
ердан фойдаланишнинг чеккасида жойлашган, уларнинг ер массивлари эса 
бир томонга чўзилган вазиятларда бир неча дала алмашлаб экишларини, 
меҳнат кўп талаб этадиган ва ташиш қийин бўлган экинларни қишлоқ 
атрофидаги алмашлаб экишларда жойлаштириб, жорий этиш мақсадга 
мувофиқ бўлади. Бу ишчиларни ва юкларни ташиш, қишлоқ хўжалик 
техникасининг бефойда юришлари харажатларини камайтириш учун 
зарур. 
Ишлаб чиқариш бўлимининг майдони катта бўлмаганда, кўп юк 
чиқадиган экинларни битта алмашлаб экиш чегарасида ҳам қишлоқларга 
яқинлатишга эришиш мумкин. 
Агар ишлаб чиқариш бўлимида иккита аҳоли яшаш жойи бўлса, улар 
асосида мустақил далачилик бригадалари ташкил этилиши ва иккита 
ўрнига битта жуфтлаштирилган алмашлаб экиш ташкил этилиши мумкин. 
Жуфтлаштирилган алмашлаб экиш деб бир хил экинлар тоқ ва жуфт 
далаларда алмашинадиган алмашлаб экишларга айтилади. Масалан, 
экинларнинг қуйидаги алмашиши жуфтлаштирилган алмашлаб экишга 
мисол бўлиши мумкин: 1 - кўп йиллик ўтлар; 2 - кўп йиллик ўтлар; 3 - 
кузги ғалла; 4 - картошка; 5 - донли дуккаклилар; 6 - кузги ғалла; 7 - 
картошка; 8 - донли дуккаклилар; 9 - баҳорги буғдой; 10 - кўп йиллик 
ўтларга қўшиб экиладиган арпа. 
Жуфт далаларни бир бригадага, тоқ далаларни бошқасига бириктириш 
мумкин.
Кейинчалик меҳнат жамоалари бирлаштирилганда бу алмашлаб 
экишни экинлар майдонларини йириклаштириш мақсадида 5-далалик, 

---

312 
лекин 10 йиллик ротацияли қилиш мумкин. Йиллари сони иккиланган 
ротацияли алмашлаб экишларни лойиҳалаш мисоли 25 жадвалда 
келтирилган. 
25 жадвал