Ensiklopediyasi

AYLANA VA DOIRA
Atrofimizda dumaloq narsalar juda ko‘p. Ul­
arning ba’zilari doirani eslatadi. Bular — obin- 
on va quymoq, medal va tangalar, limon 
bolagi ... Yana boshqalari, masalan, halqa, 
velosiped glldiragi, uzuk kabilar aylanaga juda 
o'xshaydi.
Xo'sh, birini aylanaga, birini doiraga 
o'xshaydi, dedik. Aylananing doiradan nima 
farqi bor? Aylana bilan cheklangan narsalar- 
ning hammasi — doira. Aylana esa shu doi- 
raning chetlarigina, xolos.
Aylana — faqat chiziq. Oq qog'oz ustiga 
dumaloq stakanni qo'yib, atrofidan qalam 
yurgizib chiqsak, hosil bo'lgan ingichka du­
maloq chiziq aylana bo'ladi. Aylana chizish 
uchun sirkuldan ham foydalanish mumkin. Agar 
sirkul bo'lmasa, qog'oz varag'ini yog'och tax- 
tacha ustiga qo'yib, o'rtasiga bitta knopka 
qadang, tagiga pishiq ip bog'lab qo'ying, ipn-
ing ikkinchi uchiga qalam bog'lang. Qalamn- 
ing ip bog'langan joyidan ushlab, tarang tort- 
ing-da, aylanma chiziq chizib chiqing, shun­
da aylana hosil boladi.
Doira — yassi shakl, uni qirqib tayyor­
lash mumkin. Hali chizgan aylanangizni 
atrofidan qaychi bilan qirqib chiqsangiz, 
doira hosil bo'ladi.
Doira va aylana «egizaklar», «opa- 
singillar»dir. Ular har doim birga «yurishadi»: 
aylana chizdingizmi — doira hosil boladi, 
doira qirqib oldingizmi — qaychi yurgan yo'l 
aylanani bildiradi. Sirkul qo'yiladigan yoki 
haligi knopka qadaladigan nuqta aylana va 
doira markazi hisoblanadi. Limon bolagi va 
velosiped g'ildiragi markazini topish oson.
Arava g'ildiragining kegaylari, markazni 
aylanadigan nuqta bilan tutashtiruvchi kes- 
malar — aylana va doira radiuslari. Bir 
chiziqda yotgan va bir-birini davom ettiradi- 
gan ikki radius diametrni hosil qiladi.
Aylana va doira, ularning radiuslari va di- 
ametrlari haqida juda ko'p qiziqarli narsalar- 
ni hikoya qilish mumkin.
AYSBERG
«Aysberg» so'zi o'zbek tilida «muz tog'i» 
degan ma’noni anglatadi. Haqiqatan ham 
Yerning qutbiy doiralarida vujudga kelgan 
muzliklarning uzilib dengizga qulab tushgan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chekka qismlari katta muz tog'larini eslata- 
u bo'linib, shaloplab suvga qulaydi. Aysberg 
di. Muzlikning uchi ma’lum vaqtgacha dengiz 
chayqalib, ulkan massasining katta qismini 
ustida osilib turadi. Uni suv qalqishlari, den- 
suv ostiga yashirgan holda shamol va oqim
giz oqimlari va shamollar yemiradi. Nihoyat, kuchiga bo'ysunib, uzoq safarga yo‘l oladi
1 — aysbergning suv ustidagi qismi; 2 — aysbergning suv ostidagi qismi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yo‘lda asta-sekin eriydi va shu tufayli u 
ba’zan to'ntariladi. Uzunligi 1—2 kilometrli, 
kengligi yarim kilometrli mayda va uzunligi bir 
necha o‘n kilometr, balandligi esa 100 metr­
dan oshadigan yirik aysberglar bor.
Aysberglar vatani - Arktika va Antarktida 
muzliklari.
Okeanda aysberglarga duch kelish juda 
xavfli, chunki uning suv ostidagi qismi 
ko'rinmaydi (odatda, aysbergning suv os­
tidagi qismi suv ustidagi qismidan beni- 
hoya katta bo'ladi). 1912-yilda yo'lovchi- 
sayohatchilarni tashiydigan ulkan «Titanik» 
kemasi Atlantika okeanida bora turib, tu- 
manda aysbergga urilgan va g‘arq bolgan. 
Bu 20-asr boshida dengizda sodir bo‘lgan 
eng katta fojia hisoblanadi, 1997-yil oxirida 
amerikalik rejissyor Deyms Kameron ning 
yangi «Titanik» filmi jahondagi ko‘p mam- 
lakatlar kinoekraniga chiqdi. Bu ulkan ha- 
lokat kema qatnovida aysberglarga nisba­
tan doim hushyor bo'lishga chaqiradi. 
AQSHning Memfis shahrida «Titanik» xoti­
ra muzeyi barpo qilingan.
Biroq olimlarning taxminicha, aysberglar 
kishilarga foyda keltirishi ham mumkin. Axir 
sayyoramizda toza chuchuk suv tanqisligi 
tobora kuchliroq sezilmoqda. Aysberglar 
esa xuddi shunday suv manbaidir. Olimlar 
aysberglarni shatakka olib, yirik shaharlar 
gavaniga keltirish va u yerda aysbergga 
«langar tashlash» mumkin emasmikan, de­
gan mulohaza ustida fikr yuritishmoqda. 
Aysberglar suvi bilan millionlab kishilarning 
suvga bo‘lgan ehtiyojini qondirsa bo'ladi. 
To'g'ri, bu hozircha mo'ljal, xolos.
AZOT
Bundan taxminan ikki yuz yil aw al olim­
lar atmosferada nafas olish uchun yaroqsiz 
va yonmaydigan gaz borligini kashf etish- 
gan. Atmosfera havosining deyarli 4/5 qismi 
mana shu gazdan iborat. Yangi kashf etil­
gan gaz «azot» deb ataldi. Yunonchadan 
ta rjim a q ilin g a n d a « h a yo tsiz» degan 
m a’noni anglatadi. Oddiy laboratoriya
sharoitida azot boshqa elementlar bilan biri- 
kishni «xohlamagan». Lekin tez orada azot- 
ning tabiatda ko'pincha boshqa moddalar 
bilan birikkan holda uchrashi, masalan, un­
ing selitra tarkibida bo'lishi aniqlandi. Sel- 
itrani odamlar qadimdan bilishgan va undan 
dehqonchilikda o'g'it sifatida foydalanish- 
gan. Azotning lotincha nomi — «nitrogeni- 
um» «selitra hosil qiluvchi» ma’nosini bildi- 
rishi ham shundan.
Atmosferadagi azot boshqa moddalar bi­
lan qanday qilib birikar ekan?
Birinchidan, bu hodisa momaqaldiroq 
paytida yuz beradi. Yashin bir necha da- 
qiqada havoning haroratini shu daraja 
oshirib yuboradiki, chaqmoq chaqqan joy- 
dagi azot molekulalari shiddatli ravishda 
kislorod, vodorod va boshqa element mole­
kulalari bilan birika boshlaydi. Yomg'ir esa 
bu birikmalarni eritib, birgalikda yerga olib 
tushadi.
Ikkinchidan, azotning boshqa moddalar 
bilan birikishi tuproqda yashaydigan «azot 
to'plovchi» bakteriyalarning ayrim turlari tu­
fayli sodir bo'ladi; bu tabiatda ham birikish- 
ning a so siy y o 'li h is o b la n a d i. A zot 
to'plovchi bakteriyalar o'simliklar va hayvon- 
lardan farqli ravishda, azotni to'g'ridan- 
to'g'ri havodan yutib oladi va ularning orga- 
nizmida azot boshqa moddalar bilan birika- 
di. Shu tarzda azot tuproqda to'plana bora­
di. Azot oqsil moddalari tarkibiga kiradi. 
Oqsil esa bakteriyalar, o'simliklar, hayvon­
lar va, nihoyat, odam kabi barcha tirik mav- 
judotning asosidir. Demak, azotsiz Yerda 
hayot ham bo'lmagan bo'lardi.
O'simliklar tuproqdan azot birikmalariga 
boy bo'lgan oziq moddalarni olib, quyosh 
nuri yordamida shu moddalardan yangi hu­
jayralar hosil qiladi.
O'txo'r hayvonlar o'zining hayot faoliyati 
uchun zarur bo'lgan azotni o't va yaproqlar- 
dan oladi. Yirtqich hayvonlar esa o'txo'r 
hayvonlar go'shtini yeb, shu orqali o'ziga 
kerakli azotga ega bo'ladi.
Hayvon yoki o'simlik nobud bo'lganida 
azot yana tuproqqa qaytadi va bu hodisa shu
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

zaylda yana boshidan boshlanadi. Dvigatel 
va o‘txonalarda yondirilgan yonilg'ilardagi 
azot esa tuproqqa qaytmay, to'g'ri atmosfer- 
aga chiqib ketadi. Azotning tabiatda doimo 
aylanib turishi shu tarzda amalga oshadi.
Azot birikmalari faqat dalalarga o'g'it sifati­
da ishlatilibgina qolmaydi. Tarkibida azot 
bo'lgan moddalardan inson sun’iy tolalar, dori- 
darmonlar, portlovchi moddalar tayyorlashda va 
boshqa ko'pgina maqsadlarda foydalanadi.
1— azotli birikmalar;
2— kislorod; 3— azot; 
4— azotli birikmalarn- 
ing bakteriya va zam- 
burug'lar tom onidan 
ajralishi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---