Ensiklopediyasi

JANUBIY AFRIKA RESPUBLIKASI
(JAR)
Maydoni - 1 22 1 00 0 kvadrat kilometr.
Aholisi - 4 0 5 8 0 0 0 0 kishi.
A frik a n in g ja n u b iy ch e kk a sid a J a n u b iy A f­
rika R e sp u b lika si jo y la s h g a n . J A R p o ytaxti -
P reto riya shahri.
Bu m a m la ka t ta b ia ti g 'o y a t g o 'za l. S h a rq iy 
va ja n u b iy q ism id a to g 'la r qad ko 'ta rga n , q o l­
g an q ism i te k is ya s si to g 'liq d a n ib o ra t b o 'lib , 
bu y e rla rd a s h a rq d a n g 'a rb g a to m o n s a v a n ­
na, c h a la c h o 'l va c h o 'l a lm a s h in ib bo rad i. 
T o g 'la rd a d o im y a s h il s u b tro p ik d a ra x tla r 
o 's a d i. M a m la k a tn in g a ks a ri q is m id a tro p ik, 
issiq iqlim . Bu ye rla rda bir va q tla r ko 'p la b yirik 
hayvonlar: sher, qoplon, sirtlon, kiyik, jirafa, fil, 
ze b ra , k a rk id o n la r ya s h a g a n . H o z ir u la rn in g
ko'p ch ilig i fa q a t q o 'riq xo n a la rd a s a q la n ib q o l­
gan, aza ld a n ch o rva ch ilik rivojlangan.
J A R y e r osti fo y d a li q a z ilm a la rg a n ih o y a t­
d a b o y . H o z irg i z a m o n s a n o a tig a z a r u r
b o 'lg a n d e y a rli b a rc h a x o m a s h y o la r k o 'p
m iqdorda m avjud. N eft va ta b iiy g a z yo'q, xo- 
los.
M a m la k a tn in g ta b iiy b o y lik la ri bu y e rg a
y e v ro p a lik la rn i a z a ld a n ja lb q ilib k e lg a n . 17- 
asrda ajna biylarn in g katta-katta m anzilgohlari 
b o r e d i. Y e v ro p a lik la r d a s tla b k i v a q tla rd a
h o z irg i K e y p ta u n s h a h ri y a q in id a g i Y a x s h i 
U m id buruniga kelib o 'm a sh d ila r. Lekin keyin­
c h a lik u la r a s ta -s e k in s h im o lg a , m a m la k a t 
ic h k a ris ig a s iljib , a frik a lik m a h a lliy a h o lin i 
tu g 'ilib o 's g a n jo y la rid a n h a y d a y b o sh la d ila r. 
K e lg in d ila r m a h a lliy a h o lin in g c h o rv a m o lla ri 
va eng u n u m d o r yerlarini tortib oldilar. Q arshi- 
lik k o 'r s a t g a n la r n i s h a f q a t s iz r a v is h d a
o 'ld ird ila r.
B iro q A frik a x a lq la ri m u s ta m la k a c h ila rg a
b o 'y s u n m a d ila r . U la r g a q a r s h i a y n iq s a
is te ’d o d li ja s u r d o h iy C h a k a b o s h c h ilig id a g i 
z u lu s la r sh id d a tli va m a rd o n a v o r ku ra sh d ila r. 
A f r ik a lik la r m u s ta m la k a c h ila r fo y d a s ig a
ishlashdan q a t’iy bosh tortdilar, shu sa b abdan 
m a m la ka tn in g yangi xo 'ja y in la ri m a ’lum v a q t- 
g a c h a J a n u b iy A frik a s h a x ta v a k o n la rid a
ishlatish uchun o d am larni H indiston va O siyo- 
ning b o sh q a m a m la k a tla rid a n o lib ke lish g a
m a jb u r b o 'ld ila r. O s iy o d a n o lib ke lin g a n bu 
kis h ila rn in g a vlo d i m a m la k a t h o zirg i a h o lis i­
ning a n ch a g in a q ism in i ta s h k il etadi.
M u s ta m la k a c h ila r o 'm a tg a n irq c h ilik siy o - 
s a ti tu fa y li o z s o n li o q ta n lila r u z o q y illa r 
m o b a y n id a h u k m ro n lik q ilib ke ld ila r. V a ta n - 
parvar kuchlarning q a h ram onona kurashi nati- 
ja sid a , n ih o ya t 199 4 -yild a M illiy a s s a m b le y a - 
ga o 'tk a z ilg a n k o 'p irqli s a y lo v d a m a m la k a t­
n in g h a q iq iy e g a la ri b o 'lg a n q o ra ta n lila r 
g 'olib ch iq d ila r va ularning vakillari m am lakat- 
ni idora qila b o sh la d ila r.
H o z ir J A R oltin , p la tin a , uran, xro m , m a r- 
ganes, ruda, o lm o s q azib olish soh a sid a dun- 
yo d a g i o ld in g i o 'rin la rd a n birid a tu rib d i. D eh- 
q o n la r e sa b u g 'd o y , m a k k a jo 'x o ri, s h a k a r- 
q am ish, y e ry o n g 'o q , sitrus m e v a la ry e tis h tirib
b e rm o q d a . J A R bilan O 'z b e k is to n R e s p u b ­
lik a s i o 'rta s id a d ip lo m a tiy a m u n o s a b a tla ri 
1 9 9 2 -yild a o 'm a tilg a n .
JAYRAN
Jayran cho'l va dashtning jonli ziynati, qad- 
d i-q o m a ti k e lis h g a n , ju d a c h o p q ir jo n iv o r. 
Oyoqlari uzun, yelka va ikki yon tom oni sarg'ish- 
qum rangda, qom i oq bo'ladi. T a nasining orqa 
qism ida kichik xollari bor. D um i uzun va uchi 
qora, shuning uchun unga qoraquyruq deb ham 
nom berilgan. Jayranlarda shox faqat erkaklari- 
d a u z u n lig i 4 0 s a n tim e trg a c h a b o ra d ig a n
yo 'g 'o n bo 'g 'im d a n iborat bo'ladi.
J a y ra n s h u vo q , kiyiko't, sh o 'ra k, b iyu rg 'u n
ka b i c h o 'l o 's im lik la ri bilan o z iq la n a d i. G a v - 
d a s in in g tu z ilis h i va h a y o t ke c h irish i c h o 'l va 
da sh t sharoitlariga yaxshi m oslashgan. B a h or 
fa s lid a u zo q v a q tla r s u v ic h m a s d a n , ye g a n
o 'tla r id a g i s u v b ila n q a n o a tla n ib y u ra d i. 
B a ’z a n to g 'la rd a 1500 m e trg a c h a y u q o rig a
k o 'ta rila d i. S o a tig a 6 0 k ilo m e trg a c h a te z lik
bilan yuguradi.
J a y ra n la r a p re l-m a yd a , odatda, 2 ta, g o h o
1 - 3 ta, ju d a k a m d a n -k a m h o lla rd a 4 ta bola
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tu g 'a d i. B o la la ri k o ‘zi o ch iq , le kin ju d a z a if 
b o 'lib tu g 'ila d i. B o la s i 3 - 4 k u n lig id a o n a s i 
orq asid an e rg a s h ib yuradi va a n ch a o lis m a- 
so fa la rg a bora o ladi.
J a y ra n ku n is s ig ‘id a s a k s o v u l, q a n d im
kabi o 's im lik la r o s tid a ho rdiq ch iq a ra d i. Q u ­
y o s h q a y tg a n d a v a e r ta b ila n o 'tla y d i. 
Q o ro n g 'i tu s h is h i bilan s u v ich a d ig a n y e rla r- 
ga borib, kecha si bilan d am olib yo ta di. C hu- 
c h u k s u v y o 'q jo y la rd a d e n g iz n in g s h o 'r su- 
v id a n ham ich a ve ra d i. Ular, o d a td a , to 'p -to 'p
b o 'lib , y o z d a 4 - 7 ta, q is h d a e sa 1 5 -2 0 ta 
bo'lib yuradi, a h yo n -a hyo n da ju ft-ju ft yoki alo- 
h id a -a lo h id a b o lib y a s h a y d i. K o 'c h is h p a yt- 
larida 2 0 -3 0 ta va bun d an ham k o 'p ro g 'i to 'p
b o 'lib o lg a n p o d a la ri uch ra yd i.
Jayran A frika va O siyodagi cho'llarda, ju m - 
la d a n, K a v k a z va Q o z o g 'is to n d a u ch ra yd i. 
Y a q in g in a d a O 'z b e k is to n n in g qum li cho'llari, 
gil tu p ro q li to g ' e ta k la rid a c h o p q ir ja y ra n la r 
ko'p u ch ra r edi. H o zir respu b lika m izd a ja yra n
fa q a t c h e t jo y la rd a sa q la n ib q o lg a n . Z a ra f­
shon d a ryo sin in g sa kso vu l qalin o 's ib q u m la r 
o 'm a s h ib q o lg a n y e rla rid a ja y ra n u ch ra yd i. 
R e s p u b lik a m iz n in g ja n u b id a g i s h o 'rx o k y e r­
larda, B o b o to g ' e ta k la rid a g i c h o 'lla rd a ham
ja yra n lar bor.
Ja yra n g o 'sh ti ju d a m azali. H ozirgi va q tda
ja y ra n la r ju d a kam ayib ketganligi sababli ular­
ni ko 'p a y tirish m a q sa d id a q o 'riq x o n a la r ta s h ­
kil e tilg a n . U la r d a v la t m u h o fa z a s ig a o linib, 
Q izil k ito b g a kiritilg a n .