Ensiklopediyasi

INERSIYA
K a tta te z lik d a k e t a y o tg a n a v to b u s
to 's a td a n to rm o z berib qoldi. U ning ichida tik 
tu rib k e ta y o tg a n y o 'lo v c h ila r o ld in g a yiq ilib
k e ta y d e y d i, a v to b u s jo y id a n to 's a td a n
q o 'zg 'a lsa , o rq ag a yiq ila y deydi. N im a uchun 
s h u n d a y bo 'lish in i b ila sizm i?
A vtob u s jo yid a n q o 'zg 'a lg a n d a o yoqlarim iz 
a v to b u s p o li b ila n b ir g a o ld in g a s u r ila
b o sh la yd i, g a v d a m iz esa o 'rn id a n q o 'z g 'a lib
u lg u r m a y d i. O y o q la r im iz o ld in g a s iljib , 
g a v d a m iz
o r q a g a
o g 'a d i. 
A v t o b u s
to 'x ta g a n d a esa aksi s o d ir bo 'la d i: o y o q la ri­
m iz pol bilan birga to 'x ta y d i, g a v d a m iz h a ra- 
ka tlan ishd a d a vo m etadi. S h u nin g uch u n biz 
o ld in g a yiq ilib ke ta y d e ym iz. B u la rn in g h a m ­
m a si in e rsiya h o d isa si tu fa yli s o d ir b o 'ladi.
Lotin ch a «ine rsiya » so 'zi « h a ra ka tsizlik» , 
«q o'zg'alm aslik» m a ’nolarini bildiradi. Bu so'z 
bilan olim la r narsalarning «dangasaligini» ifo- 
dalashgan. Inersiya tushunchasining hozirgi za- 
m on ta ’rifi, har q a n d ay jis m o'zining tinch yoki 
to'g'ri chiziqli tekis harakat holatini boshqa jism - 
lar unga ta ’sir q ilm aguncha saqlaydi, deb tas- 
diqlaydi. N arsa q a nchalik o g 'ir bo'lsa, u shun- 
chalik «dangasa», inert bo'ladi.
...Siz velosiped haydab ketayotganingizda 
charchab, pedallarni a yla n tirm a y q o 'ys a n g iz 
ham velosiped m a ’lum vaqtgacha harakatini 
d a vo m ettiradi. A g a r h a vo n in g q a rsh ilig i va 
ish q a la n ish kuchi b o 'lm a g a n d a u to 'x ta m a y
ketaverardi.
...S hofyor to rm o z pedalini bosganda avto- 
m obil darhol to 'xtam aydi, u m a ’lum va q t hara- 
katlanishda davom etadi. Shuning uchun yaqin­
lashib ke la yo tg an m ash in a oldidan ko 'chani 
kesib o'tish xavfli. V elosipedning ham , m ashi- 
naning ham harakatni davom ettirishiga inersiya 
kuchi sa bab bo'ladi.
...U lk a n
k o s m ik
k e m a
o s m o n g a
ko'tarilm oqda. U o'z parvozini juda sekin, «istar- 
istam as» boshlaydi: unga inersiya kuchi xala- 
qit beradi. Axir, raketaning m assasi bir necha 
m ing tonna-da. D vigatellar gurullaydi va kem a 
borgan sari tezroq ko'tarila boshlaydi. Lekin, 
m ana, a vto m a t q urilm a dvigatellarni to'xtatib 
qo'ydi... Endi kem a inersiya bo'yicha uchadi.
U chish boshida kosm onavtlarga ta ’sir qila- 
digan o'ta zo'riqishlarning «aybdori» ham iner­
siya. K reslo kem a bilan birga yuqoriga intiladi, 
k o s m o n a v tn in g g a v d a s i esa hali h a ra k a tin i 
boshlam agan, shuning uchun u kresloga qapi- 
shib qoladi.
A trofim izdagi ham m a narsa: Q uyosh atrofi­
da aylanadigan Y e r ham, avtom obil va poyezd- 
lar ham , barcha narsalar - yulduzlardan tortib 
atom largacha inersiya q o n u n ig a b o 'y s u n a d i. 
Bu q o n u n n i I. N yu to n  k a s h f e tg a n .