Eng yangi tarix

4-
§
. Ikkinchi jahon urushi arafasida xalqaro munosabatlar
Agressiv davlatlar-Germaniya, Yaponiya va Italiyada iqtisodiyot harbiy maqsadlarda qayta
qurilganligi natijasida ishlab chiqarishning pasayib ketishiga yo‘l qo‘yilmadi. 1938 yil Germaniya
sanoat mahsuloti Angliya va Fransiyaning sanoat mahsulotidan oshib ketdi. 1938 yil Yaponiyada
sanoat mahsuloti 1929 yildagiga nisbatan 185%ni, Germaniyada esa 121%ni tashkil etdi. Yaponiya,
Italiya, ayniqsa Germaniya bozor va xom ashyo manbalarini, mustamlakalarni qayta taqsimlashni
talab qila boshladilar.
1930 yillarning ikkinchi yarmida kapitalistik dunyoda Germaniya AQShdan keyingi qudratli
davlat edi. U sanoatning ba’zi tarmoqlari bo‘yicha (sintetik mahsulotlar, metall ishlash uskunalari,
alyumin tarmoqlari) kapitalistik mamlakatlar orasida birinchi o‘rinni egallagan edi. Mashinalar
eksport qilishda ham Germaniya AQShni quvib yetmoqda edi.
Yevropa, ayniqsa Markaziy va Sharqiy Yevropa bozorlarida Germaniyaning iqtisodiy
pozitsiyasi kuchaydi va bu rayonlarida uning g‘arbiy mamlakatlar bilan konkurensiyasi juda
keskinlashdi. Angliya, Fransiya va AQShning bu jihatdan pozitsiyasi zaiflashdi.
Germaniya Lotin Amerikasida ham kuchli pozitsiyani egalladi. Germaniyaning Lotin
Amerikasi mamlakatlari bilan savdosi 1938 yil 171% ga yetdi, 1933 yilda esa 11,5% edi, xolos.
Germaniya bu mamlakatlarning importida birinchi o‘rinni egalladi hamda AQSH va Angliya
pozitsiyasini zaiflashtira bordi.
1935 yil oktabridayoq Italiya qo‘shinlari urush e’lon qilmay, Habashistonga (Efiopiyaga)
hujum boshladilar. Italiya-Habashiston urushi tayyorlanayotgan jahon urushining yangi bir tuguni
edi. Italiyaning agressiyasi Angliya va Fransiya manfaatlariga zarba berdi hamda ularning
Yevropadan Osiyoga boradigan dengiz yo‘llari uchun katta xavf tug‘dirdi. Shunga qaramay,
Angliya va Fransiya hukmron doiralari bu gal ham agressorga qarshilik ko‘rsatmadilar. Faqat Sovet
delegatsiyasining qattiq turishi natijasida Millatlar ittifoqi Italiyani agressor deb hisobladi va unga
qarshi iqtisodiy sanksiya (jazo choralari) qo‘llash, Italiyaga xom ashyolar va harbiy materiallar
kiritishni cheklash to‘g‘risida qaror qabul qildi. Lekin Angliya va Fransiya aybi bilan bu sanksiya
to‘la amalga oshmadi. AQSH hukumati 1935 yilda «betaraflik» siyosatini e’lon qilib, shu niqob
ostida agressorlarni rag‘batlantirdi. Italiya bundan foydalanib, 1936 yil mayida deyarli butun
Habashistonni bosib oldi va o‘z mustamlakasiga aylantirdi.
1936 yil martida Germaniya Versal va Lokarno shartnomalarini buzib, Reyndagi
demilitarizatsiya qilingan zonaga o‘z qo‘shinini kiritdi. Yirik davlatlar bunga nisbatan yuzaki
norozilik bildirish bilan cheklanib qoldilar.

---

81
1936 yil iyulida general Franko boshchiligidagi ispan fashistlari Germaniya va Italiya
yordami bilan Ispaniya inqilobiy demokratik kuchlariga, respublikaga qarshi isyon ko‘tardilar. Tez
orada Germaniya bilan Italiya Ispaniya respublikasiga qarshi ochiqdan-ochiq harbiy intervensiya
boshladi. 1936-1939 yillar mobaynida Ispaniyaga Italiya 150 ming, Germaniya 50 ming soldat va
ofitser, harbiy mutaxassislar, texnika va aviatsiya yubordi. Ular Angliya va Fransiyaning Afrika va
Osiyoga boradigan dengiz yo‘llarini egallab ola boshladilar. Urushning yangi tuguni vujudga keldi.
Fransiya sotsialistik partiyasining lideri o‘sha vaqtdagi Fransiya hukumatining boshlig‘i Leon
Blyum 1936 yil avgust boshida Angliyaning Bolduin boshchiligidagi konservativ hukumati bilan
birgalikda, mamlakatlarni Ispaniyadagi urushga «aralashmaslik»ka chaqirdi. Bir qancha
mamlakatlar, hatto Germaniya va Italiya bu taklifga qo‘shildi. Ulug‘ davlatlarning Ispaniya ishlariga
haqiqatan aralashmasligi Ispaniya respublikachilari uchun foydali ekanligini nazarda tutib SSSR ham
bu taklifni quvvatladi. 1936 yil 9 sentabrda Londonda Angliya diplomati lord Plimut boshchiligidagi
27 davlat vakillaridan iborat «Aralashmaslik komiteti» tuzildi. Komitet ishtirokchilari betaraflikni
saqlab, Ispaniyaga qurol sotmaslik va Ispaniya uchun yuboriladigan yarog‘-aslahalarni o‘z
mamlakatlari territoriyasidan o‘tkazmaslik majburiyatini oldilar.
Lekin ko‘p o‘tmay, amalda, «Aralashmaslik komiteti»ning siyosati eng sharmandali bir
siyosat ekanligi aniqlandi. Fashistik davlatlar dastlab o‘z agressiv maqsadlarini yakka-yakka amalga
oshirishga kirishgan bo‘lsalar, keyinroq ular bu agressiv harakatlarini kengaytirish uchun harbiy-
siyosiy blokka uyushdilar. 1936 yil oktabrida Germaniya-Italiya protokoli imzolandi. «Berlin-Rim
o‘qi» vujudga keldi. Germaniya Italiyaning Efiopiyani bosib olganini tan oldi hamda uning
Dalmatsiya, Albaniya va Gretsiyani bosib olish yo‘lidagi intilishlarini quvvatladi. Italiya
Germaniyaning Avstriyani qo‘shib olish maqsadlarini ma’qulladi. Italiya va Germaniya Ispaniya
masalasida birgalikda harakat qilish to‘g‘risida ham til biriktirdilar.
Uzoq Sharqda esa Yaponiya ig‘vogarlik bilan Sharqiy Xitoy temir yo‘liga va undagi sovet
xodimlariga ketma-ket hujumlar uyushtirdi. Sovet hukumati Yaponiya bilan munosabatlarning
keskinlashuviga sabab bo‘lgan bahonalarni bartaraf qilish maqsadida KVJDni Yaponiya va
Manchjou-Goga sotdi, bu haqda 1935 yil martida shartnoma tuzildi. Lekin Yaponiya 1935-1936
yillarda Mo‘g‘uliston Xalq Respublikasi chegaralariga bir necha marta hujum uyushtirib, Uzoq
Sharqda tinchlikka tahdid qila berdi. SSSR Mo‘g‘ulistonni qo‘llab-quvvatladi va 1936 yil martida
o‘zaro yordam to‘g‘risida Sovet-Mo‘g‘uliston shartnomasi imzolandi. Bu shartnoma Yaponiya
urushqoq harbiylarini birmuncha tiyib qo‘ydi.
1936 yil noyabrida Germaniya bilan Yaponiya o‘rtasida «Kominternga qarshi ahdnoma»
tuzildi, 1937 yil noyabrida Italiya ham bu ahdnomaga qo‘shildi. Uch fashist-agressor davlatning -
Germaniya, Yaponiya va Italiyaning Kominterngagina emas, balki shu niqob ostida barcha
mamlakatlarga qarshi qaratilgan, dunyoni o‘zaro qayta taqsimlashni ko‘zda tutgan agressiv uchlar
bloki (agressiv «uch burchak»)-«Berlin-Rim-Tokio o‘qi» tashkil topdi. 1939 yil fevralida Vengriya
va Manchjau-Go, martda Franko Ispaniyasi «Kominternga qarshi ahdnoma»ga qo‘shildi.
1937 yil iyulida Yaponiya militarizmi Xitoy xalqiga qarshi ochiqdan-ochiq keng miqyosda
urush boshlab yubordi. Bu urush Yaponiyaning Xitoydagi agressiyasining yangi bosqichi edi.
Yaponiya qo‘shinlari Shimoliy, Markaziy, so‘ngra Janubiy Xitoyga bostirib kirdilar.
Yaponlar Xitoyning Pekin, Tyanszin, Shanxay, Nankin Xankou kabi katta shaharlarini,
deyarli hamma portlarini ishg‘ol qildilar. Biroq yapon harbiylarining Xitoyda «yashin tezligida
urush» qilish plani barbod bo‘ldi.
Yevropada g‘arbiy davlatlarning Gitler Germaniyasi va fashistik Italiya bilan Myunxenda
tuzgan bitimidan (1938 yil sentabr) ruhlangan Yaponiya reaksiyasi 1938 yil noyabridayoq «Sharqiy
Osiyoda yangi tartib» e’lon qildi, bu «yangi tartib» Sharqiy Osiyoda faqat Yaponiyaning
mustamlakachilik hukmronligini o‘rnatishdan iborat edi.
Angliya, AQSH va Fransiya davlatlari Yaponiyaning bu hatti-harakatidan norozi bo‘ldilar.
Ular «Xitoy-Yaponiya janjali»ni bartaraf qilish maqsadida «Xalqaro Uzoq Sharq konferensiyasi»ni,
«Tinch okean konferensiyasi»ni chaqirish to‘g‘risida fikr bildirishdi.

---

82
1939 yil 24 iyulda Tokioda Angliya bilan Yaponiya o‘rtasida «Kreygi-Arita bitimi», ya’ni
«Uzoq Sharq Myunxeni bitimi» tuzildi. Kreygi-Angliyaning Yaponiyadagi elchisi, Arita-Yaponiya
tashqi ishlar ministri edi. Angliya va Yaponiya bir-birlarining Xitoydagi manfaatlariga qarshi harakat
qilmaslik to‘g‘risida, Xitoydagi ozodlik kurashini bostirish uchun Angliyaning Yaponiyaga xalaqit
bermasligi to‘g‘risida kelishib oldilar. Yapon militaristlari Manchjuriyadan turib 1938 yil 29 iyulda
Vladivostok yaqinidagi Hasan ko‘li rayonida Sovet Ittifoqi chegarasiga qo‘qqisdan hujum qildilar.
Ular Sovet Uzoq Sharqi hududiga bostirib kirishni mo‘ljallagan edilar. Sovet Armiyasi yapon
bosqinchilarini tor-mor keltirib chegaradan uloqtirib tashladi. O‘sha yili 11 avgustda bu rayonda
urush harakatlari to‘xtadi.
1939 yil may-avgust oylarida yaponlar Sovet Ittifoqiga bostirib kirish va Sibir temir yo‘lini
ishg‘ol qilib, Sovet Uzoq Sharqini SSSRdan ajratib qo‘yish maqsadida Xalxin-Gol daryosi rayonida
Mo‘g‘uliston Xalq Respublikasiga hujum qildilar. Sovet hukumati bilan Mo‘g‘uliston Xalq
Respublikasi o‘rtasida 1936 yilda tuzilgan o‘zaro yordam shartnomasiga amal qilib, SSSR
Mo‘g‘ulistonni qo‘llab-quvvatladi. Sovet Armiyasi mo‘g‘ul Armiyasiga yordam ko‘rsatib, bu gal
ham yapon bosqinchilariga qaqshatqich zarba berdi.
Yaponiya bilan Germaniya o‘rtasida ham (garchi bo‘lar «Kominternga qarshi ahdnoma»ning
ishtirokchilari bo‘lsalar-da) ziddiyatlar mavjud edi. Germaniya 1938 yil fevraliga qadar Manjou-
Goni tanimagan edi. Germaniya Xitoyda bir qancha imtiyozlarga ega bo‘lishni, Birinchi jahon
urushidan keyin o‘zining Yaponiyaga o‘tib ketgan Tinch okeandagi sobiq mustamlakalari
masalasining qayta ko‘rib chiqilishini istardi. Germaniya yashirin yo‘llar bilan chan-kay-shichilarga
qurol-yarog‘ va maslahatchilar yuborib turdi. Yaponiya Germaniyaning talablariga rozi bo‘lmadi.
Shu tariqa, Yaponiya-Germaniya munosabatlarida ixtiloflar bo‘lib turdi. Gitlerchilar Germaniyasi bir
qator tadbirlardan so‘ng, 1938 yil 11 martda zo‘rlik bilan Avstriyani bosib oldi. Bu Versal va Sen-
Jermen sulh shartnomalarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri buzilishi edi. «Aralashmaslik» va «betaraflik»
siyosatlari niqobi ostida Angliya, Fransiya va AQSH Avstriyaning bosib olinishini ma’qulladi va
tanidi. Imperialistik davlatlarning hukmron doiralari Avstriya masalasining Millatlar ittifoqida
muhokama qilinishini istamadilar. Natijada gitlerchilar agressiyasi Janubi-Sharqiy Yevropaning
ichkarisiga yoyilib bordi.
German fashistlari Avstriyani bosib olganlaridan keyin butun diqqatni Chexoslovakiyaga,
avvalo uning Sudet oblastiga qaratdilar. Germaniyada Chexoslovakiyaga qarshi tashviqot avj
oldirildi. Nemis-fashist qo‘shinlari Chexoslovakiya chegaralariga to‘plana boshladi. «Sudet
inqirozi», ya’ni Germaniya-Chexoslovakiya janjali boshlanib va keskinlashib ketdi.
Chexoslovakiyaga nisbatan xavf kuchaydi. 1938 yil 28-29 aprelda Londonda Angliya va Fransiya
bosh ministrlari va tashqi ishlar ministrlarining kengashi bo‘lib o‘tdi. Bu kengashda Yevropada
«tinchlik uchun» kurash va Chexoslovakiyaga «yordam» masalasi muhokama qilindi hamda Sudet
oblasti masalasini «tinch» yo‘l bilan hal qilish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Angliya hukumati
tomonidan 1938 yil yozida Chexoslovakiyaga yuborilgan Rensimen o‘taketgan yuzsizlik va
munofiqlik rolini o‘ynadi. U, Chexoslovakiya hukumatidan Sudet oblastini Germaniyaga berishni,
Sovet-Chexoslovakiya o‘zaro yordam shartnomasini bekor qilishni talab etdi.
Fransiya hukmron doiralari 1938 yil fevralidayoq, Chexoslovakiya bilan 1935 yilda tuzilgan
shartnoma o‘z kuchini yo‘qotdi, deyishgacha borib yetdilar va Fransiya Chexoslovakiyaga
Angliyasiz yordam bera olmaydi, dedilar. Gitlerning Sudet oblasti haqidagi talabi tobora
qat’iylashdi; Chexoslovakiyadagi gitlerchilar yanada faollashdi, 1938 yil 13 sentabrda
Chexoslovakiyada fashistik isyon ko‘tarildi. Isyon bostirilgach, Gitler g‘azablanib, chegaradagi
qo‘shinlarni jangovar holatga keltirdi. Lekin Gitler bu kuchlarni ishga solmasdanoq G‘arb davlatlari
unga juda epchillik bilan yordam qildilar. 1938 yil 15 sentabrda Angliya bosh ministri Chemberlen
Germaniyada Gitler huzurida bo‘lib, uning Chexoslovakiyadagi Sudet oblasti va boshqa
territoriyalar haqidagi talabini ma’qulladi. 18 sentabrda Londonda Angliya va Fransiya
hukumatlarining bosh ministrlari va tashqi ishlar ministrlarining yana kengashi bo‘lib, uzil-kesil
yordam berishga qaror qildilar. Sovet hukumati Chexoslovakiya bilan tuzilgan shartnomaga amal

---

83
qilib, unga yordam ko‘rsatishga tayyor ekanligini ta’kidlab keldi va bu haqda Gitler hukumatini ham
ogohlantirgan edi.
Benesh Sovet hukumatining bu pozitsiyasiga e’tibor bermadi va sovet takliflarini javobsiz
qoldirdi. Benesh 16 sentabrda Angliyaning «vositachisi» Rensimenga urush bo‘lgan taqdirda ham
SSSR bilan hech qanday maxsus bitim tuzilmasligini, Fransiyadan tashqari hech qanday chora
ko‘rmasligini surbetlarcha bildirdi.
21 sentabrda Angliya va Fransiyaning Pragadagi elchilari Benesh huzurida bo‘lib, agar
Chexoslovakiya Angliya-Fransiya talablarini qabul qilmasa va natijada Germaniya-Chexoslovakiya
urushi boshlanib qolsa, Angliya va Fransiyaning Chexoslovakiyaga hech qanday yordam bermasligi
to‘g‘risida, agar Chexoslovakiya SSSR dan yordam olsa va natijada Germaniya Chexoslovakiyaga
va SSSRga qarshi urush ochsa, Angliya va Fransiyaning Germaniya tomonida bo‘lishi to‘g‘risida
ogohlantirdilar.
22 sentabrda Chemberlen yana Gitler huzuriga kelib, Germaniyaning Sudet to‘g‘risidagi
«huquqlari»ni tanidi. Shuningdek Chemberlen Gitlerning Polsha va Vengriyaning hududi talablarini
qondirish to‘g‘risidagi taklifini ham qabul qildi.
Angliya, Fransiya va AQSH siyosatidan rag‘batlangan Gitler 26 sentabrda so‘zlagan
nutqida, agar Chexoslovakiya hukumati Germaniyaning talablarini tezda va so‘zsiz bajarmasa,
Chexoslovakiya yakson qilinadi, deb do‘q qildi. 28 senyabrda esa Gitler 10 kun ichida Sudet
oblastini butun sanoati, transporti va istehkomlari bilan birga Germaniyaga berishni
Chexoslovakiyadan qat’iy talab etdi.
1938 yil 29-30 sentabrda Myunxenda xalqaro fashist banditlari-Germaniya va Italiya
diktatorlari Gitler va Mussolini Angliya va Fransiya bosh ministrlari Chemberlen va Daladye bilan
uchrashdilar. Bu xalqaro munosabatlar tarixida o‘taketgan xiyonatkorona va sharmandali kengash
Myunxen konferensiyasi edi. Unda Chexoslovakiya vakillarining ishtirokidan tashqari chexoslovak
xalqining taqdiri hal qilindi.
Myunxenda gitlerchilar talab qilgan rayonlarni Germaniyaga topshirish, Polsha va
Vengriyaning talablarini ham qondirish to‘g‘risida sharmandali bitimlar tuzildi. 30 sentabrdayoq
Chexoslovakiya hukumati va prezident Benesh Myunxen konferensiyasining qarorlarini qabul qildi,
va Germaniya fashizmi oldida xiyonatkorona taslim bo‘ldi. Tez orada Myunxen qarorlari amalga
oshirilib, Chexoslovakiya taqsimlana boshlandi.
1938 yil oktabrida Gitler Germaniyasi Sudet oblastini va Chexoslovakiyaning boshqa
chegara rayonlarini bosib oldi. 1939 yilning martida esa Germaniya qo‘shinlari butun
Chexoslovakiyani ishg‘ol qildi. Chexoslovakiya parchalab tashlandi; Chexiya va Moraviya
Germaniyaning «protektorati» deb, Slovakiya «mustaqil» davlat deb e’lon qilindi. Amalda bu
«mustaqil» davlat Gitler Germaniyasining mustamlakasiga aylandi. Zakarpat Ukrainasi vengr
xortistlari tomonidan, Teshin Polsha tomonidan zabt etildi. Germaniya Avstriya va
Chexoslovakiyani bosib olganidan keyin, Yevropadagi siyosiy va strategik ahvol Gitler foydasiga
o‘zgarib ketdi. 1939 yil martida Ispaniyada fashistik tartib o‘rnatildi. O‘sha yilning martida Memel
oblastini (Klaypedani) Germaniyaga topshirish to‘g‘risida Litva-Germaniya bitimi imzolandi.
Ruminiya iqtisodiyoti fashistik Germaniyaga bo‘ysundirildi. Ruminiya, so‘ngra Vengriya gitlerchilar
blokiga kirdi. 1939 yil aprelida fashistik Italiya Albaniyaga hujum qilib, uni bosib oldi. Germaniya
fashizmi esa Polshaga nisbatan hududiy va boshqa talablarni qo‘ydi. 1939 yilda Gitler Dansigning
Germaniyaga topshirilishini, Polsha koridori orqali Sharqiy Prussiyaga qadar tor izli temir yo‘l va
avtostrada qurishga ruxsat berilishini qat’iy talab qildi. Germaniya va Polsha munosabatlari
keskinlashdi. Germaniya 1934 yilgi shartnomani bekor qildi. 1939 yil 22 mayda Germaniya va
Italiya o‘rtasida harbiy-siyosiy shartnoma («Po‘lat ahd») imzolandi.
Germaniya va Italiyaning yangi agressiv harakatlari natijasida xalqaro munosabatlarda jiddiy
inqiroz boshlandi. Yevropa urush yoqasiga kelib qoldi. 1939 yil 15 aprelda AQSH prezidenti
Ruzvelt Gitler va Mussoliniga murojaat qilib, ularni Yevropa va Yaqin Sharq mamlakatlarining
birontasiga ham hujum qilmaslik to‘g‘risidagi majburiyat olishga chaqirdi. Gitler va Mussolini bu

---

84
talabni keskin suratda rad etdilar. G‘arbiy Yevropa ikki qarama-qarshi harbiy-siyosiy blokka:
Germaniya-Italiya blokiga va Angliya-Fransiya blokiga ajraldi.
1939 yil aprelida Angliya bilan Polsha o‘rtasida Londonda o‘zaro yordam to‘g‘risida
deklaratsiya imzolandi. Fransiya Polsha bilan ilgari tuzilgan shartnomaga amal qilajagini bildirdi.
1939 yil martida SSSR Yeropada fashizm va urush xavfining g‘oyatda kuchayib ketganligi
tufayli, agressiyaga qarshi birgalikda harakat qilish masalalarini muhokama qilish uchun manfaatdor
davlatlarning konferensiyasini chaqirib, muzokaralar boshlashni taklif etdi.
Angliya va Fransiyaning SSSR bilan muzokaralari 1939 yil mart oyidan avgustgacha davom
etdi. Muzokaralar diplomatik yo‘l bilan, so‘ngra harbiy vakillar orqali olib borildi. Sovet rahbariyati
Fransiya ham, Angliya ham kollektiv xavfsizlik tizimini tashkil qilish istagi va biror aniq dasturiga
ega emasligiga qat’iy ishonch hosil qildi. Muzokaralarda hech qanday istiqbol ko‘zga tashlanmadi.
G‘arb davlatlari Germaniya va Sovet Ittifoqini osongina urushtirib qo‘yishi mumkin bo‘lgan
shartlarni ilgari surdilar.
Muzokaralarda Angliya va Fransiya tomoni AQShga tayanib teng munosabatdan va teng
majburiyatlar olishdan bosh tortib, qalloblik bilan ish ko‘rdi.
SSSR bilan muzokaralar borayotgan choqda 1939 yil iyun-avgustida Angliya fashistlar
Germaniyasi bilan yashirin muzokaralar (bosh ministr Chemberlen ko‘rsatmasi asosida tashqi ishlar
ministri Galifaks, savdo ishlari ministri Xadson va Chemberlenning maslahatchisi Garold Vilson
bilan Gitlerning iqtisodiy ishlar maslahatchisi Voltat va Germaniyaning Londondagi elchisi Dirksen
o‘rtasida muzokaralar) olib bordi.
Sovet hukumati agressiya ro‘y bergan taqdirda Angliya, Fransiya va Polshaga yordam
ko‘rsatish uchun sovet qo‘shinlarining Polsha territoriyasi orqali o‘tkazilishiga Polsha hukumatining
rozilik berishi kerakligini bildirdi. SSSR Boltiq bo‘yi mamlakatlarini ham garantiya qilishni talab
etdi. Angliya va Fransiya bu takliflardan, o‘zlariga majburiyat olishdan surbetlarcha bosh tortdi.
Ularga suyangan Polsha hukumati esa. SSSR bilan hamkorlik qilmasligini, sovet qo‘shinlarining
Polsha hududiga kirishiga rozi emasligini bildirdi. Litva, Latviya va Estoniya hukumatlari ham
garantiyadan bosh tortdilar.
SSSRning talabi bilan 1939 yil 12-21 avgustda Moskvada bo‘lgan harbiy muzokaralarda
ham Angliya va Fransiya SSSRning konkret takliflariga e’tibor bermadilar.
1939 yil avgustidagi Moskva muzokaralari Angliya-Fransiya tomonining aybi bilan boshi
berk ko‘chaga kirib qolgan va imperialistik davlatlar SSSRni yakkalantirib, fashistik Germaniyani
unga qarshi qo‘yish uchun zo‘r berib urinayotgan bir vaqtda, SSSR siyosiy jihatdan batamom
yakkalab qo‘yilgan va SSSRga nisbatan ikki tomondan: G‘arbda-Germaniya va Uzoq Sharqda
Yaponiya tomonidan urush xavfi kuchayib ketgan bir paytda Sovet hukumati Gitler hukumatining
SSSR bilan Germaniya o‘rtasida o‘zaro xujum qilmaslik ahdnomasi tuzish to‘g‘risidagi taklifini
qabul qilmay iloji yo‘q edi. 1939 yil 23 avgustda Moskvada SSSR bilan Germaniya o‘rtasida o‘zaro
hujum qilishmaslik ahdnomasi tuzildi.
Bitimga muvofiq ikkala tomon bir-biriga qarshi hujum qilmaslik va agressiya uyushtirmaslik
majburiyatini olardi: uchinchi davlat kelishuvchi tomonlardan biriga hujum qilgan taqdirda boshqa
tomon hujum qilgan tomonni qo‘llab-quvvatlamasligi lozim edi. Tomonlar davlatlarning
kelishayotgan tomonlardan biriga qarshi ittifoqlariga qo‘shilmaslik, o‘rtalaridagi barcha bahslarni
tinch yo‘l bilan hal qilish majburiyatini oldilar.
Bitimning e’lon qilinmagan maxfiy bandlari Polshaning ikki davlat o‘rtasida bo‘lib olinishini
ko‘zda tutardi, Sovet Ittifoqiga Boltiqbo‘yi mamlakatlari -Litva, Latviya, Estoniyani hamda
Bessarabiyani qo‘shib olishga ruxsat berardi. Bu hududlar oldin Rossiya imperiyasi tarkibiga kirgan
bo‘lib, Brest-Litovsk bitimiga ko‘ra, undan zo‘rlik bilan ajratib olingan edi. Ular sovet davlatining
strategik xavfsizligi nuqtai nazaridan juda katta ahamiyatga ega edi, chunki g‘arbiy chegaralarni
400-500 km.ga nari siljitardi. Ular sovet-german urushida hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi.
Gitlerchilar bu hududlarni bosib o‘tish uchun 2-3 oy vaqt ichida Qizil armiya Sibirdagi zahiralarini
G‘arbga tashlab ulgurdi.

---

85
G‘arb davlatlari Myunxen siyosatining barbod bo‘lishi Germaniya, Yaponiya va Italiya bloki
bilan Angliya-Amerika Fransiya bloki o‘rtasidagi ziddiyatlarni keskinlashtirib yubordi. Bu
ziddiyatlar natijasida 1939 yil sentabr boshlarida G‘arb davlatlari o‘rtasida ikkinchi jahon urushi
boshlandi.