Йилларда франция

SSSR merosida respublikalar ulushi

№	Mamlakatlar	hududi %	aholisi %	ishlab chiqarish %	Aholi jon boshiga YAIM %
	Ozarboyjan	0,43	2,6	1,8	56
	Armaniston	0,15	1,1	1,1	118
	Belorussiya	0,93	3,5	3,8	106
	Gruziya	0,35	2,0	1,8	90
	Qozog‘iston	12,23	5,7	5,1	90
	Qirg‘iziston	0,89	1,4	1,0	60
	Latviya	0,28	0,9	0,7	133
	Litva	0,29	1,2	1,1	133
	Moldaviya	0,15	1,6	1,3	80
	Rossiya	76,25	52,0	57,8	114
	Tojikiston	0,63	1,5	1,0	50
	Turkmaniston	2,21	1,4	0,9	75
	O‘zbekiston	2,10	7,1	4,4	96
	Ukraina	2,75	18,0	17,8	92
	Estoniya	0,23	0,5	0,4	140

Zamonaviy «ajralish»-mustaqil davlatlar tomonidan SSSR merosini tinchlik yo‘li bilan taqsimlashga 1991 yil dekabrida MDHning tuzilishi va uning faoliyati yordam berdi. Unga asta-sekin 12 respublika a’zo bo‘lib kirdi. Faqatgina Boltiqbo‘yi davlatlari bundan mustasno.

Eng asosiysi, MDH a’zolari ba’zi ikkilanishlar bilan va Boltiqbo‘yi davlatlari respublikalararo ma’muriy chegaralarning davlat chegaralari ekanligini tan olishga va o‘zaro hududiy da’volardan voz kechishga rozi bo‘lishdi. Armaniston unga qo‘shilishga intilayotgan Tog‘li Qorabog‘ni qo‘shib olishdan bosh tortdi. Shunday bo‘lsada keskin to‘qnashuvlarning oldini olishga muvaffaq bo‘linmadi. Bunday mojaro va to‘qnashuvlar respublikalarning o‘zaro da’volari tufayli emas, balki, Tog‘li Qorabog‘, Abxaziya, Janubiy Osetiya, Dnestr bo‘yi, Chechenistonning ayirmachiligi tufayli ro‘y berdi.

SSSR hududida va ko‘pgina respublikalarda hamda MDH hududidan tashqarida joylashgan qurolli kuchlarning, shuningdek, harbiy flot va yadro qurolining taqdirini hal qilish qiyin bo‘ldi. MDH a’zolarining sovet qurolli kuchlarini mustaqil davlatlarning birlashgan qurolli kuchlariga aylantirishga urinishlari zoye ketdi: har bir davlat o‘z qurolli kuchlariga muhtoj edi va qisman SSSR sobiq qo‘shinlaridan foydalanib o‘z qo‘shinlarini tuza boshladi. Faqatgina Boltiqbo‘yi davlatlari o‘z qurolli kuchlarini butunlay yangidan tuzishdi.

Rossiya, Ukraina, Qozog‘iston va Belorussiya hududida joylashgan yadro qurollari taqdirini hal qilish oson kechmadi. Oxir-oqibatda barcha raketa-yadro qurollarini zararsizlantirish uchun Rossiyaga topshirildi va boshqa respublikalar zararsizlantirilgan yadro qurollari mahsulotlari va qoldiqlariga egalik qilish huquqini saqlagan holda o‘zlarini yadrodan xoli hudud deb e’lon qildilar va yadro qurolini tarqatmaslik shartnomasiga qo‘shildilar.

Fuqarolik floti sobiq sovet respublikalarning ishlab chiqarish kuchiga mutanosib ravishda bo‘lingan bo‘lsa, harbiy flot to‘laligicha Rossiyaga nasib etdi. Uning qora Dengiz flotining katta qismiga da’vogarlik qilayotgan Ukraina bilan uzoq muddatli muzokoralari o‘zaro manfaatli kelishuvga olib keldi.

SSSR, boshqa mamlakatlar bilan jiddiy o‘zaro majburiyatlarni ko‘zda tutuvchi 16 ming shartnoma va kelishuvga ega edi. SSSR tashqi davlatlarning ba’zilaridan 80 mlrd. dollarga yaqin qarzdor bo‘lsa, uning ko‘p ittifoqchilari ham unga shuncha mablag‘ berishlari kerak edi. Ukraina bilan olib borilgan murakkab muzokoralar va boshqa respublikalar roziligi bilan Rossiya MDHdan tashqaridagi Sovet qurolli kuchlari, SSSRning boshqa mamlakatlar bilan shartnoma va kelishuvlardagi qarz va kreditlari uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga oldi.

Rossiya Federatsiyasi (1922 yildan keyin) xalqaro munosabatlar subyekti sifatida tiklandi va SSSRning asosiy merosxo‘r vorisiga aylandi, BMTdagi SSSR o‘rniga ega bo‘ldi, BMT Xavfsizlik Kengashi doimiy a’zosiga aylandi, ammo SSSRning dunyo hamjamiyatidagi mavqei va roliga ega bo‘la olmadi. Ukraina va Belorussiya BMTning ta’sis etuvchi a’zolari bo‘lishgan bo‘lsa endilikda boshqa barcha respublikalar BMT a’zolari bo‘lishdi. Mustaqillikka erishish davrida ularning har biridagi ijtimoiy-iqtisodiy va mafkuraviy-siyosiy vaziyat o‘ziga xos edi. Shuning uchun SSSR hududida paydo bo‘lgan 15 ta yangi mustaqil davlatlarning taraqqiyot yo‘li turlicha bo‘ldi. Avvaldan Estoniya, Latviya va Litvaning liberal yo‘nalishi ma’lum bo‘ldi. Ko‘pgina boshqa respublikalarda Rossiyadagi kabi liberal yo‘lni tanlash kuchli muxolifatni bartaraf etishni talab etdi. Ko‘pchiligida yangi yo‘nalishni ishlab chiqish qiyin bo‘ldi va ularda jamiyat va davlatchilikning shakllanishi yanada qiyinroq kechdi.

Ammo, deyarli hamma respublikalar uchun eng og‘ir muammolar SSSRdan meros bo‘lib qolgan ushbu holatlar edi: parchalangan jamiyat, kam ta’minlangan aholi, tayanch (markaz)ga ega bo‘lmagan boshqaruv, hech qanday bozor munosabatlariga ega bo‘lmagan tarqoq korxonalar, to‘xtab qolgan va konversiya qilishni, ya’ni o‘zgartirishni talab etgan qurollar va harbiy materiallarni ishlab chiqarish korxonalari, kollektivlashgan (jamoalashgan) qishloq xo‘jaligining past samaradorligi, milliy madaniyatning sustligi va elatlararo ziddiyatlar.

Bu muammolarni bartaraf etish ilgari taxmin qilinganidan ancha ko‘p kuch va vaqt talab qiladi. Ko‘pchilikning umumiy faravonlikka tezda erishishga bo‘lgan umidlari amalga oshmadi. Ko‘pchilik bunda sovet merosini emas, balki «real sotsializm» xarobalari ustida qiyinchiliklar bilan yo‘l topayotgan islohotchilarni ayblay boshlashdi.