Энг янги тарих (1945–2010 йиллар) ЎҚув қЎлланма тошкент «yangi nashr» 2011 Масъул муҳаррир

8- §. КПСС яккаҳукмронлигининг қулаши
Тараққиёт ва қайта қуришни жадаллаштиришга ҳаракат қилаётган 
Горбачев ва унинг тарафдорлари мамлакатда бу ўзгаришларни амал-
га ошириш учун дунёнинг энг йирик мамлакатлари: АҚШ ва унинг 

---

367
иттифоқчиларидан ва ХХРдан қуролланиш соҳасида орқада қолиб 
кетмаслик учун сарфланаётган харажатларни камайтирмай эриша 
олмаслигига қаттиқ амин бўлдилар. Горбачев тан олишича, “мудо-
фаа харажатлари халқ хўжалигининг деярли барча тармоқларидан 
ҳаёт шарбатини сипқораётган эди”. Шунинг учун янгиланган со-
вет раҳбарияти халқаро кескинликни ва қуролланиш пойгасини 
тўхтатишга чақириқларни фаоллаштирди. Бу йўлдаги асосий нар-
салар Горбачевнинг 1986 йил бошидаги қуролларни қисқартириш 
тўғрисидаги кенг миқёсдаги таклифлари, унинг КПСС съездида-
ги урушда ҳам, қуролланиш пойгасида ҳам ғолиблар бўлмаслиги 
ҳақидаги нутқлари, унинг АҚШ ва бошқа йирик мамлакатлар 
раҳбарлари билан учрашувлари бўлди. СССРдаги йирик ҳарбий ха-
ражатлар зарурлиги ҳақидаги шубҳаларни Ҳаво ҳужумига қарши му-
дофаа тизими томонидан хорижий самолётнинг Қизил майдонгача 
учиб борганининг пайқалмагани ҳамда Афғонистондаги урушнинг 
беъмани ва келажаги йўқлиги кучайтирди. Шу нарса аён бўлдики, 
СССРнинг юксак технологиялар соҳасида қолоқлиги ўсиб бораёт-
ган бир пайтда АҚШ томонидан бошланган янги қуролланиш пой-
гасига қўшилиш ўз жонига қасд қилиш билан баробар эди. Сиёсий 
Бюро мамлакатнинг тинкасини қуритган конфрантация – қарама-
қаршиликни тўхтатишнинг радикал (кескин) чораларини излашга 
мажбур бўлди.
Мамлакат раҳбарияти совет қўшинларини Афғонистондан 
чиқаришга рози бўлди, дунё мамлакатларини ҳарбий соҳаларда ақл-
идрок билан иш юритишга даъват этди, “нол вариант”, яъни Европа-
да Буюк Британия ва Франция ракеталари сақланиб қолгани ҳолда, 
СССР ва АҚШнинг ўрта ва қисқа масофага учириладиган ракетала-
рининг йўқ қилинишига розилик билдирди.
1988 йилнинг охирида эса Горбачев БМТда “умуминсоний манфа-
ат” ва “умуминсоний консенсусни излаш” (ўзаро келишув йўлларини 
излаш) устунлигини маъқуллаб, барча мамлакатлар томонидан яшаш 
тарзининг ўз сиёсий ва ижтимоий тартибини танлаш эркинлиги” 
ҳақида Баёнот берди. Бу, моҳиятан, нафақат социализм манфаатла-
рининг миллий манфаатлардан ҳам устунлиги тўғрисидаги “Бреж-
нев доктринаси”дан, балки “пролетарча байналмилалчилик” ва 
СССРнинг ленинча-сталинча дунёвий мақсадидан ҳам бутунлай воз 
кечишни билдирар эди. 1989 йил 15 февралда совет қўшинларининг 
Афғонистондан чиқарилиши, кейинчалик СССРнинг Европанинг 
кўпгина мамлакатларида “реал социализм”ни қулатган воқеаларга 

---

368
аралашмаганлиги ҳамда 1988 йил охирида АҚШ билан совуқ муно-
сабатлар урушини тугатиш ҳақида келишиб олиниши бу баёнотлар-
нинг нақадар жиддийлигидан далолат берарди. Коммунистларнинг 
бир бутун бўлган буюк мақсадининг бир қисмидан (бу мақсад йўлида 
СССР яратилди ва ривожлантирилди) унинг раҳбарияти томонидан 
воз кечилди: идеократия (мафкура устунлиги) кемтик бўлиб қолди.
Энди ўткирлашган инқироз туфайли заифлашган СССР Европа 
ва бошқа қитъаларда совуқ уруш туфайли ўз аҳамиятини йўқотган 
позицияларини сақлай олмас эди. Бу маълум харажатни ҳам талаб 
қиларди. “Совуқ уруш” туфайли иттифоқчиларни қўллаб-қувватлаш 
беъманилигини англаган совет раҳбарияти уларга ёрдам беришни 
тўхтатди ва иттифоқчилардан маҳрум бўлди. Ўзаро Иқтисодий Ёр-
дам Кенгаши (ЎИЁК) ва Варшава Шартномаси Ташкилоти (ВШТ) ўз 
мавқеини йўқотди ва аъзоларининг қарорига кўра тарқатиб юборил-
ди. Совет Қуролли Кучлари қисқара бошлади. Стратегик ҳужумга 
мўлжалланган қуролларни қисқартириш тўғрисидаги янги келишув-
лар тузилди.
Мамлакатнинг заифлашгани ва қайта қуриш учун вақтдан ютиш-
га интилиш музокараларда икир-чикирларни муҳокама қилишга 
имкон бермас эди. Шунинг учун Горбачев СССРда ҳали кўпчилик 
томонидан танилмаган ва тан олинмаганлар билан курашда кўпинча 
уларга ён берарди. Европа ва, умуман, бутун сайёра аҳолиси эса ўн 
йиллар давомида бошидан кечираётган дунё ядро урушидан қўрқув 
ва ваҳимадан халос бўлди. Мамлакат ичкарисида тинчликпарвар-
лик обрўсининг тушиб кетишига қарамай, Горбачевнинг халқаро 
майдонда обрўси ошиб кетдики, у 1990 йилда “Нобел” мукофотига 
сазовор бўлди. Бу СССР дунёнинг энг бой мамлакатларидан қайта 
қуришни амалга ошириш учун бир неча миллиард долларни қарзга 
олиш имконини берди. 
Шу билан бир пайтда, 1989 йил кузидан 1990 йилнинг ёзигача 
мамлакатда, айниқса, Москва ва бошқа йирик шаҳарларда турли 
либерал-демократик гуруҳларнинг фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркин-
ликларини талаб қилувчи ва КПССнинг мафкуравий-сиёсий моно-
полиясига эътироз билдирувчи митинг ва намойишлари сони ошиб 
бораверди. Уларда консерваторлар танқид остига олинар ва Горба-
чевни эса қайта қуриш самарадорлиги пастлигида айблашар эди. 
Биринчи май намойишларида Қизил майдонда кўпчилик “Йўқолсин 
КПСС!” “Горбачев истеъфога!” каби шиорлар билан чиқди. Бир 
қатор минтақаларда аҳоли турмуши ёмонлашишига қарши йирик 

---

369
стачка (иш ташлаш)лар бўлиб ўтди. Ҳамма жойда кооператив ва ху-
сусий корхоналар пайдо бўла бошлади. Баъзи норасмий ташкилотлар 
партия ва сиёсий ҳаракатларга айлантирилди. Радикалларни қўллаб-
қувватловчи оммавий ахборот воситалари таъсири ошиб борди.
Иқтисодий ва сиёсий хилма-хилликнинг фуқаролар томонидан 
амалга оширилиши “реал социализм” доирасидан чиқиб кетар, иж-
тимоий тараққиёт йўналиши либерал-демократик тус олар ва қайта 
қуриш ташаббускорларини янада илғорроқ бўлишга мажбур этар-
ди. Май ойида СССР Халқ депутатлари съезди Конституциядаги 
КПССнинг раҳбарлик роли тўғрисидаги моддани бекор қилишга 
мажбур бўлди.
Бунга жавобан, Сиёсий Бюродаги мўътадил “янгиланганлар”, 
Марказий Қўмитадаги, партия ва давлат аппаратидаги, генераллар 
орасидаги ғазабланган консерваторлар фаоллашди. Турли партия-
ларнинг, хусусий мулк ва бозор муносабатларининг пайдо бўлиши, 
Конституциядан КПСС устунлиги тўғрисидаги модданинг олиб 
ташланиши консерваторлар томонидан СССР асосий мақсадининг 
иккинчи қисмидан ҳам воз кечишдек қарор қабул қилинди. Сиё-
сий Бюро ва МҚдаги 1990 йилги келишмовчиликлар Бош котибни 
дахлсизликдан маҳрум қилиб, айни пайтда, олигархияни фалаж-
лаб, унинг парчаланишини бошлаб берди. КПССда тарқоқлик юза-
га келди: баъзилар “принциплардан воз кечиш”ни хоҳламас, ик-
кинчилар эса турлича талқин қилинувчи партия ва мамлакатнинг 
янгиланиш тарафдорлари эдилар. Учинчилар нима қилишларини 
билмасдан, ҳафсаласи пир бўлар, кўпчилик эса партияни тарк этди. 
КПСС ўзининг обрўсини ва ишга лаёқатини йўқотди. “Реал социа-
лизм” мафкураси, сиёсий тизим ва иқтисодиёти парчаланиб кетди. 
Сусайган ҳокимиятни мустаҳкамлаш борасидаги узоқ ва кескин 
баҳс-мунозаралардан кейин, 1990 йилда Халқ депутатлари съезди 
СССР Президенти лавозимини таъсис этди ва май ойида 60% овоз 
билан бу лавозимга Горбачев сайланди. Президентга айланган Бош 
котиб радикал рақибларни “дўстона яшаш”га чорлар, аммо улар 
ўртасидаги кураш тобора кескинлаша борди. Бировларнинг ташви-
ши, бошқаларнинг қувончи, инқилоблар Марказий ва Шарқий Евро-
па мамлакатларида “реал социализм”нинг қулаши ва либераллашти-
риш билан мустаҳкамланиб борди.
Партияни янгилаш йўли билан кучларни ислоҳотларга сафар-
бар қилиш ва мамлакатни бирлаштиришга интилиб, Горбачев 1990 
йил июлида КПССнинг ХХVIII съездини ўтказишга муваффақ 

---

370
бўлди. Ельцин ва бошқа радикаллар партия сафларини тарк этишди. 
Мўътадил “янгиланганлар” эса консерваторлар қаршилигини барта-
раф этиб, СССР асосий мақсадининг иккинчи қисмини қайта кўриб 
чиқиб, марксизм-ленинизм концепцнясини нафақат халқ оммасига, 
балки коммунистларга ҳам тушунарсиз бўлган бошқа социализм 
концепцияси билан алмаштиришди.
Съезд “Инсонпарвар демократик социализм сари!” шиори-
ни қабул қилдики, у плюралистик демократик ва ҳуқуқий давлат 
қуришга қаратилган бўлиб, мулкчиликнинг турли шаклларини ва 
“бошқариладиган бозор муносабатлари”ни тан оларди. Мамлакат-
да инсон ҳуқуқ ва эркинликлари ҳимоя қилиниши керак эди. Бу 
ғояларни КПССнинг янги дастурига киритишга қарор қилинди.
Бунда партиянинг етакчилик роли хилма-хилликка асосланган 
демократия шароитида ғояларни ишлаб чиқиш, оммани тарбия 
қилишга йўналтиришдангина иборат бўларди. Партия энди республи-
ка партияларининг федерациясига айланган ва унинг Сиёсий Бюроси 
эса республика раҳбарларидан сайланарди. Қайта ташкил қилинган 
МҚ ўзгарган шароитда партияни фаоллаштириш йўлларини қидирар 
ва кескин вазиятларга мўлжаллаб яширин молиявий захиралар шак-
ллантира бошлади.
Аммо на партия ходимлари ва на оддий коммунистлар улар-
нинг тажрибаси ва илгариги тасаввурларидан кескин фарқ қилувчи 
ғояларни амалга татбиқ қилишга қодир эмас эдилар. МҚга хабар 
беришича, илгариги кўпгина ташкилотлар ишдан чиқди, маҳаллий 
жойларда ташкил қилинганлари эса ишлолмас эди. Маҳаллий 
раҳбарларга йўналтирилган МҚнинг қарорлари бекорга кетар, 
уларни ҳеч ким амалга ошира олмасди. “Халқ билан мустаҳкам 
боғланмаган партия аппарати ўз қозонида қайнаётган эди”, – деган 
хабарлар МҚга етиб келарди. Халқ КПСС ишини кўрмас ва сезмас 
эди. Партия қаердадир идораларда эди. Кўпчилик КПССни тарк 
этди. 1990 йил январ ойидан 1991 йил январ ойигача унинг аъзолари 
сони 19,2 млн дан 16,5 миллионга тушди, қолганлар эса фақатгина 
расман партия таркибида эди.
Партия сиёсий кучдан маҳрум бўлди. Сиёсий Бюро эса ўз таркиби 
устидан бошқарувни қўлдан бой берган ва республикалар манфаат-
ларини мувофиқлаштирувчи органга айланиб қолган бўлиб, олигар-
хия хусусиятларидан маҳрум бўлди
ва бошқа идеократия (мафкура 
устунлиги)нинг олий инспекцияси бўлмай қолди.
Коммунистларнинг асосий мақсадидан воз кечилиши билан пар-

---

371
чаланган “реал социализм”ни ҳеч қандай кучга эга бўлмаган инсон-
парвар демократик социализм ғояси билан алмаштиришга уринишга 
қарамасдан, идеократия империя билан биргаликда йўқолди. СССР 
мақсадлари утопияга айланди, у буюк мақсадга эришиш учун тузил-
ган ва ривожлантирилган мамлакатга умуман ўхшамай қолди. Аммо 
1990 йилда рўй берган чуқур ўзгаришларнинг тан олиниши учун, 
илгариги давлат ва партия тақдирини ҳал қилиш учун бир йилдан 
ортиқроқ курашишга тўғри келди.
Консерватор коммунистлар билан биргаликда социалистик йўлни 
танлаган Горбачев уларга мос келмайдиган демократик социализм 
сари юришга ҳаракат қилиб, бозор ислоҳоти ва СССРни янгилаш 
йўлларини излади. У социализмга бўлган садоқатини фаоллашган 
либерал-демократик кучлардан ҳимоя қилиб, социализм ва либера-
лизмни бирлаштиришга ҳаракат қилди.
Давлат бошқаруви ва меҳнат жамоаларининг ўз-ўзини бошқарувида 
юзага келган қийинчиликларнинг объектив ва субъектив сабаб-
лари дезинтеграция (парчаланиш)га ва ишлаб чиқариш ҳамда 
тақсимотнинг қисқаришига олиб келди. Н. Рижков ҳукумати бир неча 
йилга мўлжалланган режаларни, социалистик иқтисодиётга ижти-
моий йўналтирилган бозор муносабатларини жорий этиш дастурини 
ишлаб чиқди. Аммо уни амалга ошириш шарти парчаланаётган со-
вет хўжалигининг барқарорлашувидан иборат деб ҳисобланди. Аммо 
бунга эришилмади. Рижков ҳукумати “мафкуранинг иқтисодиётдан 
устунлиги”ни бартараф этолмаслигини тан олди. Бунинг устига, та-
лаб йўқ бўлган маҳсулотни ҳар қандай вазиятда ҳам ишлаб чиқариш 
давом этаётган эди. Ҳукумат озиқ-овқат нархларини унинг тан-
нархи билан мувофиқлаштирувчи зарур, аммо машҳур бўлмаган 
қонунларни қабул қилишни ҳам уддалай олмади.
Ўзгаришларни ривожлантириш мақсадида, Горбачев 1990 йил 
ёзида Россия Бош Вазири ўринбосари Г. Явлинский томонидан так-
лиф қилинган ва РСФСР Олий Совети томонидан маъқулланган “500 
кун” дастурини қўллаб-қувватлади. Бу дастур бозор муносабатлари-
га ўтиш учун нархларни тезда эркинлаштириш ва корхоналарни ху-
сусийлаштиришни кўзда тутарди. Аммо СССР Олий Совети мумкин 
бўлмаган нарсани, яъни “Рижков Дастури” билан бирлаштиришни 
сўрадики, у мамлакатдаги ўзгаришларни издан чиқарди.
1990 йилда: “Мамлакат ҳукумати хўжалик бошқарувини қўлдан 
бой берди”, – деб ҳисоблади Қозоғистон раҳбари Н. Назарбоев. Йил 
охиригача инвестициялар 4% га, саноат ишлаб чиқариши 1,2% га, 

---

372
қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариш 2,3% га, Ялпи мил-
лий маҳсулот (ЯММ) 2% га камайди. СССР Ялпи миллий маҳсулоти 
АҚШ Ялпи миллий маҳсулотининг 10% ини ташкил этди. Ишлаб 
чиқаришнинг қисқариши ишсизлар сонини кўпайтирди. Давлат бюд-
жети танқислиги ва уни қоплаш учун эмиссия анча ўсди, ҳукумат 
меҳнатга ҳақ тўлашни оширмади, озиқ-овқат ва бошқа маҳсулотлар 
тобора камайиб борди. Инфляция бир йилда 119% ни ташкил этди. 
Унинг кескин ошиши билан, жиноятчилик тобора авж олди.
Қайта қуришдан ўз аҳволи яхшиланишини кутган халқ норози эди 
ва унинг кутилмаган оқибатларидан ғазабга келарди. Турмуш даража-
сининг ёмонлашуви ва ислоҳотларнинг секинлигига қарши оммавий 
чиқишлар кўлами 1990 йилда СССРда мисли кўрилмаган даражада 
кўпайди. Йил давомида 16 миллион одам иштирокида 10 мингта ми-
тинг, намойиш ва иш ташлашлар рўй берди. Уларнинг 2–3 қисмида 
тўқнашувлар, тартиб бузишлар рўй берди. Иш ташлашларда 17 милли-
ондан ортиқ киши / соат (иш самарадорлиги бирлиги) бой берилди. Бу 
хўжаликни янада издан чиқариб, мамлакатни сиёсий барқарорликдан 
маҳрум қилди. Бу, В. Павлов ёзганидек, “ҳамма нарсани қамраб олган 
инқирознинг барча кўринишларда намоён бўлишидан” далолат берар-
ди.