Eng qadimgi yozma yodgorliklarda ta’lim-tarbiya masalalari

Eng qadimgi yozma yodgorliklarda ta’lim-tarbiya masalalari.
Eramizdan oldingi minginchi yillarning o‘rtalarida eng qadimgi ajdodlarimiz tomonidan qaxramonlik mazmunidagi juda ko‘p afsonalar rivoyatlar aytilgan bo‘lib, ular zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto» ga kiritilgan.
«Avesto»da insonning barkamol bo‘lib etishishida uning so‘zi, fikri, ishi, birligiga katta e’tibor berilgan. Bu axloqiy uchlik eng qadimgi davrlardan boshlab undan keyin yaratilgan barcha ma’rifiy asarlarga asos bo‘lgan desak xato qilmagan bo‘lamiz.
Ma’lumotlarga ko‘ra «Avesto» eramizdan avvalgi VII asrning oxiri va VI asrning boshlarida yaratilgan bo‘lib, u uzoq davrlar maxsuli sanaladi. Hamda davrlar o‘tishi bilan u qayta-qayta ishlanadi. Barcha manbalarda to‘liq kitob xolida shakllanishini eramizdan avvalgi birinchi asrga to‘g‘ri keladi, deyiladi.
«Avesto» ning vatani Xorazm ekanligini olimlar ishonch bilan ta’kidlaydilar: Zardusht eramizdan oldin VI asrda yashagan. Xorazmda yashagan chorvadorlar oilasi spitama urug‘idan bo‘lgan. Otasi Paurushaspa, onasi Dugdova deb nomlanganlar, ular ot va tuya bokish bilan Shug‘ullanganlar. Zardusht ko‘p xudolikka sig‘inish, qurbonlik natijasida mollar qirilib ketayotganini xamda qabilalar o‘rtasidagi nizolarni ko‘rib, uni oldini olishni o‘ylaydi va o‘z ta’limotini targ‘ib eta boshlaydi. Lekin kabila boshliqlariga uning ta’limoti yoqmaydi. Zardusht xudodan kelgan vaxiy orqali ko‘pxudolikka qarshi yakka xudolikni targ‘ib etib chiqadi, kuchli xokimiyat o‘rnatib, er yuzida tinchlikni barqaror etish uchun kurashadi, yaxshilik va ezgulik xudosi Axura Mazdani ximoya etadi.
Zardushtning Yangi ta’limotini istamagan qabila boshliklari uni taqib etadilar. U Rayga (Eronga) qochadi va o‘z dinini o‘sha erda tarkib toptiradi. «Avesto»ni shox Vishtaspga (Gushtasp) taqdim etadi. SHox Vishtasp uning xomiysiga aylanadi. Vishtaspning farmoniga binoan otashxona — ibodatxonalar qurdiriladi va zardushtiylik dini keng tarqaladi.
AdabiyotShunos X.Xamidov Zardushtning shox Gushtasp vazirining qizi Xavoviga uylangan, undan uch o‘g‘il- Istavatra, Urvatatnara, Xvarachira va uch qiz — Freni, Triti, Pourichista nomli qizlari bo‘lganligini keltiradilar (93, 87-88b.). Vishtaspning farmoniga ko‘ra 1200 bobdan iborat «Avesto»ni oltin taxtaga yozdirilib, shox otashkadasiga topshiriladi.
Manbalarda «Avesto»ning kitob xolidagi matni eramizdan oldingi 12 ming oshlangan mol terisiga oltin xarflar bilan bitilgani keltiriladi. Bu nusxasi Iskandar istilosigacha Istaxr shaxrida saqlangan. Iskandar Istaxrni bosib olgach, «Avesto»dagi tibbiyot, nujum, ilmu xikmat soxalariga oid matnlarni yunon tiliga tarjima qilib, boshqasini yoqib yuborishga buyurgan. Ba’zi tadqiqotchilar eng qadimgi nusxasi 1324 yilda ko‘chirilganbo‘lib, Kopingagen kutubxonasida saklanishini aytishsa (N.Mallaev), boshkalar esa (V.A.Livits) 1288 yilda eng kadimgi qo‘lyozma nusxasi yaratilganini aytadilar. Zardushtiylik ta’limotini jamg‘arilgan Zardushtning kitobi bizgacha 2 nusxada etib kelgan.
Tarbiyaviy manba sifatida «Avesto» katta ahamiyatga ega. YUkorida aytganimizdek, Zardusht qadimgi kabilalardagi diniy e’tixodlarni isloh qilgan. Zardusht ta’limotining Yangiligi Shundaki, Axura Mazda (Qodir iloh_adolat va yaxshilikningijodkori sanaladi: Anxra Mani esa (yovuz ruh) barcha yomonliklar sababchisi.
«Avesto»da insonning barkamol bo‘lib etishishida uning so‘zi, fikri, ishi birligiga katta e’tibor beriladi. Bu axloqiy uchlik eng qadimgi davrlardan boshlab undan keyin yaratilgan barcha ma’rifiy asarlarga asos bo‘lgan desak xato qilmagan bo‘lamiz. Zero, unda insonning inson sifatida ma’naviy va moddiy kamol topishi uchun zarur bo‘lgan muayYan talablar o‘z ifodasini topib, hayot kodeksi sifatida faqat SHarq xalqlarining emas, g‘arbning xam muqaddas merosi bo‘lib qoldi. Zardushtiylik axloqining asosiy uchligini jadvalda quyidagicha ifodalash mumkin.