Energetika resurs turlari va ulardan oqilona foydalanish

SPIRTLAR

R e j a :

1. Gomologik qatori, izomeriyasi, nomenklaturasi.

2. Olinishi.

3. Fizikaviy xossalari.

4. Kimyoviy xossalari.

5. Ishlatilishi.

Umumiy
formulasi
CnH2n+1OH
yoki
R – OH
Molekulasida gidroksil guruh saqlagan organik birikmalar spirtlar deyiladi.
Tarkibidagi C va O – sp3 gibridlangan.
Bog` orasidagi burchak – 1100.
C soni 4 tagacha bo`lgan spirtlar – quyi spirtlar.
4 tadan 7 tagacha – o`rta spirtlar.
7 tadan ko`p bo`lsa – yuqori spirtlar.
SPIRTLARGA OID UMUMIY FORMULALAR
Nomenklaturasi va izomeriyasi.
Bir atomli spirtlar yoki – alkogollar ham deyiladi.
Ratsional nomenklaturaga ko`ra spirtlar R nomiga “spirt” so`zini qo`shish orqali hosil qiladi.
Sistematik nomenklaturaga ko`ra tegishli alkan nomiga “ol” qo`shimchasi qo`shib aytiladi. O`rni raqam bilan ko`rsatiladi. Raqamlash OH guruh tomondan boshlanadi.
Izomeriyaning quyidagi turlari uchraydi
Bir atomli spirtlar qatoridagi izomerlar soni

Formula	Nomi	Izomerlar soni	Formula	Nomi	Izomerlar soni
CH3OH	Metanol	1	C5H11OH	Pentanol	8
C2H5OH	Etanol	1	C6H12OH	Geksanol	17
C3H7OH	Propanol	2	C7H15OH	Geptanol
C4H9OH	Butanol	4	C8H17OH	Oktanol

C5H11OH
Pentanol
pentil spirti
amil spirti (T)
valerian spirti (T)
CH3OH
metanol (S)
metil spirti (R)
karbinol (T)
yog`och spirti (T)
C2H5OH
etanol (S)
etil spirti (R)
vino spirti (T)
gidroliz spirti (T)
Kraxmal saqlovchi – guruch, bug`doy kartoshka, joxori, javdar, klechatka, g`o`za poya, o`rmon xo`jaligi chiqindilarini gidrolizlab olingan shakar moddalarni achitqi ta`sirida bijg`itib spirt olish.
Kraxmal moddalar diastoza fermenti yordamida maltozaga aylanadi. Hosil bo`lgan maltoza 1 molekula H2O biriktirib 2 mol glukozaga aylanadi. Hosil bo`lgan glukoza
s p i r t l i b i j g` i s h i natijasida etanol olinadi.
C6H12O6  2C2H5OH + 2CO2
Bu jarayon natijasida oz miqdorda aldegid va molekulasida
C soni 3 tadan 5 tagacha bo`lgan spirtlar aralashmalari
sivuxa moylari hosil bo`ladi.
Kletchatka saqlaydigan o‘simliklardan olingan etil spirt
«gidroliz spirt» deb ataladi. Uning tarkibida
0,3—0,5% gacha metil spirt bo‘ladi.
Biokimyoviy usulda spirt olish

O l i n i s h i

Ketonlarni qaytarib ikkilamchi spirtlar olinadi
Aldegidlarni qaytarib birlamchi spirtlar olinadi

O l i n i s h i

Alkenlarni gidratlab
etilen
etanol
C2H4 + H2O  C2H5OH
Alkilgalogenidlarga ishqorning suvli eritmasi ta’sirida
R-Cl + NaOH  R-OH + NaCl + H2O
Bu reaksiya natijasida qo`shimcha maxsulotlar hosil bo`ladi. Toza spirt olish uchun AgOH ishlatiladi.

O l i n i s h i

Sanoatda metanol is gazidan sintez qilib olinadi:
Metanol
Karbinol
Yog’och spirti
Metanol sanoatda yog`ochni quruq haydab ham olinadi, shuning uchun uni “yog`och spirti” deyiladi.

O l i n i s h i

Sanoatda alyuminiyorganik birikmalarni oksidlab spirtlar olish usuli keng qo`llaniladi. Ushbu usul K.Sigler tomonidan taklif qilingan:
2R3Al + 3O2 → 2(RO)3Al
(RO)3Al + 3H2O → 3ROH + Al(OH)3

O l i n i s h i

Murakkab efirlarni gidrolizlab.
CH3COOAg + Cl–R  CH3COO–R + AgCl↓
 
CH3COO–R + H2O  CH3COOH + R–OH
eterifikatsiya
gidroliz
Eterifikatsiya reaksiyasida ajralayotgan suvning vodorodi spirtdan, OH esa kislotadan hosil bo’ladi

O l i n i s h i

Metall organik birikmalardan uchlamchi spirtlar olish
R-CO-R’ + R’’–Mg–Cl → R3C–O–Mg–Cl
R3C–O–Mg–Cl + H2O → R3C–OH + Mg(OH)Cl
Birlamchi aminlarga nitrit kislota ta'sir ettirib olinadi.

Kimyoviy
xossalari
OH dagi
H hisobiga
OH hisobiga
R – dagi
H hisobiga

Kimyoviy xossalari

OH dagi H hisobiga boradigan reaksiyalar
Aktiv metallar bilan reaksiyaga kirishib alkagolyatlarni hosil bo’lishi.
2C2H5OH +2Na  → 2C2H5ONa + H2
Alkagolyat beqaror bo`lganligi uchun tezda havodagi nam ta`sirida parchalanib spirt va ishqor hosil qiladi:
C2H5ONa + HOH = C2H5OH + NaOH