«energetika» fakulteti «elektr texnikasi, elektr mexanikasi va elektr texnologiyalari» kafedrasi

Masala: Variant – 20.

Variantlar	Rasmlar	E1, V	E2, V	E3, V	R1, Om	R2, Om	R3, Om	R4, Om	R5, Om	R6, Om
22	1.22	15	63	6	5	3	1	2	12	3

Berilgan zanjirni soddalashtiramiz va belgilashlar kiritamiz voltmeter ko’rsatkichi shart bo’lmaganligi sababli uni olib tashlaymiz va quyidagi ko’rinish paydo bo’ladi.

1. Berilgan murakkab zanjirda uchta kontur, ya`ni I (abd), II (abc), III (cbd) konturlar va to`rtta tugun – a, b,c,d bor. Aniqlanuvchi toklar – I₁, I₂, I₃, I₄, I₅, I₆

Avvalo, har bir konturda kontur toklari - I_I, I_II, I_III ning yo`nalishini ixtiyoriy ko`rsatamiz. Kirxgofning I – qonuni asosida tugunlar uchun tugunlar sonidan bitta kam tenglamalar tuzamiz:

a tugun uchun: I₁ + I₂ – I₃ = 0;

b tugun uchun: I₄ + I₅– I₂ = 0;

c tugun uchun: I₁ + I₅ – I₆ = 0;

Kirxgofning II – qonuni asosida har bir kontur uchun tenglamalar tuzamiz:

I – kontur uchun: E₁+ E₃= I₃· R₃ - I₁· R₁- I₄· R₄ (1)

II – kontur uchun: E₂+E₁= I₁ · R₁ + I₂· R₂ + I₅· R₅ (2)

III – kontur uchun: 0 = I₄· R₄ – I₆· R₆ + I₅· R₅ (3)

2. Kontur toklar usulidan foydalanib tarmoqdagi barcha toklarni aniqlaymiz:

Bunda tarmoqdagi barcha toklar yuq, konturdan faqat bita kontur toki o`tadi deb faraz qilinadi.

Kirxgofning II – qonuni asosida har bir kontur uchun tenglamalar tuzamiz:

I – kontur uchun: E₁+ E₃= I_I · (R₃+ R₁+ R₄) – I_II · R₁– I_III · R₄ (4)

II – kontur uchun: E₂-E₁= I_II · (R₁+ R₂+ R₆) – I_I · R₂– I_III · R₆ (5)

III – kontur uchun: 0 = I_III · (R₄ + R₆ + R₅) – I_I · R₄– I_II · R₆ (6)

Endi, masalaning shartida berilganlarni (4), (5) va (6) tenglamalarga qo`yamiz:

15+6 = I_I ·(1+5+2) –I_II · 5 – I_III ·2 (4^I)

63-15 = I_II · (5+3+3) – I_I · 3 – I_III · 3 (5^I)

0 = I_III· (2+3+12) – I_I· 2 – I_II· 3 (6^I)

(4^I), (5^I), (6^I) larniixchamlashtirib, quyidagitenglamalarsistemasinihosilqilamiz:

21 = 8 · I_I–5· I_II–2·I_III (4 ^II)

48 = -3· I_I +11 · I_II -3 · I_III (5 ^II)

0 = -2·I_I -3*I_II +17 · I_III (6 ^II)

(4 ^II), (5 ^II) va (6 ^II) lar uch noma`lumli uchta tenglamalar sistemasidir. Butenglamalarsistemasinideterminantusulidanfoydalanibyechamiz:

Unda

=1077

=8106

= 7533

= 2283

Kontur toklarining qiymatlari:

bo`ladi.

Endi haqiqiy I₁, I₂, I₃, I₄, I₅va I₆ toklarini aniqlaymiz:

konturning tashqarisidagi qarshiliklar (R₁, R₆, R₃) dan o`tayotgan tok kuchlari (I<sub>1</sub>, I<sub>6</sub>, I<sub>3</sub>)o`sha kontur toklariga teng bo`ladi;

konturning abd qismidan faqat I_I kontur toki o`tadi va bu tok zanjirning shu qismidan o`tayotgan haqiqiy I₃ tokiga teng bo`ladi, ya`ni I_I = I₃= A. Xuddi shunday II va III - kontur toklari I_II = I₂= 7 A; I_III = I₅ = 2,12 A bo`ladi. Qolgan I<sub>2</sub>, I<sub>4</sub>, I<sub>5</sub> toklari Kirxgofning I – qonuni asosida aniqlanadi, ya`ni:

I₂ = I_II= 7 A;

I₁ = I_I – I_II = 7,52-7 = 0,52A

I₃ = I_I= 7,52 A

I₄ = I_I – I_III =7,52-2,12 = 5,4A.

I₆ = I_II– I_III = 7-2,12 = 4,88 A.

I₅ = I_III = 2,12 A

Izlanayotgan barcha toklar aniqlandi.

3. Quvvatlar balansini tuzish.

Har qanday elektr zanjirida e.yu.k. manbalarining umumiy quvvati iste`molchilarda sarflanadigan quvvatlar yig’indisiga teng bo`lishi kerak, ya`ni:

1.27 - rasmda keltirilgan elektr zanjiri uchun quvvatlar balansini tuzamiz:

E.Yu.K. manbalarining umumiy quvvati:

= 15*0,52+63*7-6*7,52 = 400 Vt.
Iste`molchilarni umumiy quvvati:

= (0,52)² · 5 + (7)² · 3 +(7,52)² · 1+(5,4)² · 2 + (2,12)² · 12 + (4,88)² · 3 = 400Vt. Demak, 400 = 400 Vt.
4. Potensiallar diagrammasini qurish.

P
otensiallar diagrammasi, asosiy murakkab zanjirning tashqi konturi uchun quriladi (2 - rasm); zanjirda biror nuqta (a) ning potensiali nolga teng deb olinib, shu nuqtaga nisbatan boshqa nuqtalarning potensiallari hisoblanadi. Buning uchun, soat mili harakati yo`nalishida, a nuqtasidan

boshlab konturni aylanib chiqiladi

2 – rasm

a nuqtaning potensiali nolga teng:

φ_a = 0.

V nuqtasining potensiali a nuqtasining potensialidan I₂· R₂ ga kichik bo`ladi, chunki R<sub>3</sub>qarshiligida kuchlanish pasayishi φ<sub>a</sub> – φ<sub>v</sub> = I<sub>2</sub>· R<sub>2</sub> bo`ladi. Bundan,

φ_v = φ_a– I₂· R₂ = 0 –7 · 3 = 21 V.

d nuqtaning potensiali v nuqtaning potensalidan E₂ ga kichik:

φ_d = φ_v- E₃= 21 - 63 = 84 V.

c nuqtasining potensiali ham d nuqtaning potensialidan I₅· R₅ ga kichik bo`ladi:

φ_c = φ_d – I₅· R₅ = 84 –2,12 · 12 = 109,44V.

g nuqtasining potensiali c nuqtaning potensialidan E₁ ga katta bo`ladi:

φ_g = φ_c +E₁ = 109,44 + 15 = 124,44V.

yana, a nuqtasining potensialini tekshirsak, bunda u gnuqtasining potensialidan I₁· R₁ ga kichik bo`ladi:

φ_a = φ_g– I₃· R₃ = 124,44 – 7,52 · 1 =116,92 0

E
Φ
ndi, masshtabda potensiallar diagramma [φ = f(R)] sini quramiz (3 - rasm).


125

Φ_g





Φ_v



20



Φ_c



Φ_d

Φ_a



109,44

8444

116,92

φ_a

R


3 - rasm. Potensiallar diagrammasi.

Xulosa:

Men bu kurs ishini bajarish davomida online darsda hamda undan oldingi ma’ruza matnlaridan va amaliy mashg’ulot yo’riqnomalaridan foydalanib bajardim.

Har bir iste’molchi toklarini topib ularni quvvat balanslarini tengladim, ularaniq va to’g’ri natijani ko’rsatdi bular asosida potensial diagramma qurdim.

Kirish qismida esa energiya tejash yo’llari haqida batafsil yoritib o’tishga harakat qildim chunki bugungu kundagi asosiy muammolardan biri bu energiya muammosidir chunki iste’mol quvvati yildan yilga ortib bormoqda bu esa o’z navbatida bizdan energiyani iloji borivha ozroq va foydali ishlatishni ta’lab etmoqda. Shu nuqta’i nazar bilan bu mavzuga to’xytalishni to’g’ri deb bildim.

Xozirda ko’plab sohalarda bu ishlar bo’yicha izchil ishlar olib borilmoqda men ham bunga o’z hissamni qo’shishga qo’limdan kelganicha harakat qilaman.

ADABIYOTLAR

1. Методические указания по расчету контролпнқх заданий по курсу «ТОЭ»(Линейнқе тсепи постоянного тока). Учебно-производственная типография ФерПИ, 1985 (составители: Нигматов Ж.М. и др.).

2. Karimov A.S., Mirhaydarov M.M. va boshqalar. Elektrotexnika va elektronika asoslari (masalalar to`plami va laboratoriya ishlari). Toshkent, «O`qituvchi», 2009.

3. Karimov A. S. Nazariy elektrotexnika. 1-tom. T.: O`qituvchi, 2008.

4. Сборник задач по теоретическим основам электротехники. Под. ред. Л.А. Бессонова. М.: Вқсшая школа, 1988.

5. Нейман Л.Р., Демирчян К.С. Теоретические основы электротехники. Том 1. Ленинград, 1982.

6. Шебес М.Р. Задачник по теории линейнқх электрических тсепей. М.: Вқсшая школа, 1982.

8. KarimovA.S. vaboshqala. ElektrotexnikavaelektronikaasoslariT. O`qituvchi 1995 y. 466 c. 5. Karimov A.S. va boshqalar. Elektrotexnika va elektronika asoslari. Masalalar to`plami va laboratoriya ishlari T. O`qituvchi. 1991 y

Internet resurslari:

1. 
   Infocom.uz elektron jurnali: www.infocom.uz
   
2. 
   www.press-uz.info
   
3. 
   www.ziyonet.uz
   
4. 
   www.edu.uz
   
5. 
   www.energystrategy.ru
   
6. 
   www.uzenergy.uzpak.uz
   
7. 
   http://www.ges.ru
   
8. 
   http://www. solarhome .ru/hydro