1.2. Nominal kuchlanishlar va liniyalarning ko’ndalang kesimi
Uzatiladigan kuchlanish darajasi uzatiladigan quvvat hamda generator va iste’molchi o’rtasidagi masofaga qarab belgilanadi. Umumiy fikrga ko’ra, uch fazali tizimning ikkita tashqi o’tkazgichi o’rtasida yuzaga keladigan kuchlanish nominal kuchlanish deb ataladi. Bir xillikni ta’minlash nuqtai nazaridan Germaniyada quyidagi standartlashtirilgan kuchlanishlar (DIN 40002) qo’llaniladi.
Nominal kuchlanish, kVt
Kuchlanish darajasi
Qo’llanilishi
0.4
Quyi kuchlanish
Maishiy, mayda iste’molchilar
20
O’rtacha kuchlanish
Yirik iste’molchilar, qishloq va shahar hududlarida elektr ta’minoti
110
Yuqori kuchlanish
Yirik shaharlar, stasionar telefonlar
220/380
O’ta yuqori kuchlanish
Aholisi zich hududlarni ta’minlash, o’zaro bog’liq bo’lgan tarmoq
Ushbu quyi, o’rta, yuqori va o’ta yuqori kuchlanishga bo’linish elektr energetika kompaniyalari tomonidan erkin qaror hisoblanadi. Boshqa tomondan Germaniyaning VDE qoidalari faqat quyi kuchlanish (1000 V gacha) va yuqori kuchlanishni (1000 V dan yuqori) ajratadi.
Uzatish liniyalarining ko’ndalang kesimi iste’molchiga yo’nalishda kuchlanish yo’qotishlari haddan tashqari katta bo’lmaydigan va uzatish liniyasi materialining yo’l qo’yib bo’lmaydigan darajada ortiqcha qizib ketishini paydo qiladigan haddan tashqari tok zichliklari yuzaga kelmaydigan tarzda tanlanishi kerak. Bu iqtisodiy kesishmalarga olib keladi, ular ham bir xillikni ta’minlash uchun standartlashtirilgan.
Agar kabellar uchun yaxshi o’tkazuvchanligi tufayli mis yoki alyuminiydan foydalanilsa, uzilish yuzasidan mustahkamlik chegarasini oshirish uchun havoda tortilgan elektruzatish liniyalari tomirlari simlarining hech bo’lmaganda bir qismi po’latdan tayyorlangan bo’lishi kerak. Bugungi kunda yakka tomirli simlar ko’proq qo’llanilib, ularda po’lat sim uzilish yuzasidan kerakli mustahkamlikni ta’minlaydi, alyuminiy sim esa tok uzatadi. Bundan tashqari, simlar yuzalarida elektr maydoni kuchlanganligini kamaytirish maqsadida yuqori va o’ta yuqori kuchlanishli havoda tortilgan elektruzatish liniyalari uchun bitta fazaga ikkitadan to’rttagacha sim bir-biridan taxminan 40 sm masofada tortiladi. Bunday joylashish ko’p tomirli uzatish liniyasi deb ataladi.
Tok va kuchlanishning simmetrik nisbati tufayli boshqa liniyalar tomonidan uzatiladigan neytral o’tkazgich liniyasida tok bo’lmaydi. Buning natijasida iste’molchiga uchta faza uzatilishi yetarli bo’ladi. (Po’lat tirgakli machtalarga ega havoda tortilgan elektruzatish liniyalari holatida, elektruzatish liniyasi tirgagi cho’qqisidan elektruzatish liniyasi tirgagi cho’qqisigacha o’tkazilgan qo’shimcha sim faqat yashindan himoyalash sifatida xizmat qiladi. Bugungi kunda uning intererida ko’pincha, masalan, himoya tizimlari uchun o’lchangan qiymatlarni uzatish maqsadida axborot texnologiyalari bilan bog’liq qo’shimcha tarkibiy qismlarni uchratish mumkin). Elektr energetikasi ham ko’pincha uch fazali tizimning uchta fazasini yagona tizim sifatida tavsiflaydi.
Germaniyada elektruzatish liniyalari yo’nalishlari sonini qisqartirish maqsadida deyarli faqat bir necha (maksimum oltita) tizimli havoda tortilgan elektruzatish liniyalari mavjud. Bevosita o’tkazgichlar o’rtasida, shuningdek o’tkazgichlar va yer yuzasi o’rtasida belgilangan minimal masofalar shamol, qor yoki muz holatida ham kafolatlangan bo’lishi kerakligi tufayli elektruzatish liniyasi tirgaklarining o’lchamlari nominal kuchlanish oshirilganida katta o’lchamlarga ega bo’ladi.
1.1-rasmda elektruzatish liniyasi tirgaklarining eng keng yoyilgan shakllari – elektruzatish liniyasi to’sinli tirgaklarining o’lchamlari ko’rsatilgan:
1.1-rasm: 380 kV ikkita tizim uchun elektruzatish liniyasi to’sinli tirgagining o’lchamlari – daraja, shkala, mm.
Liniya bo’yicha maksimal uzatiladigan quvvat tok va kuchlanishning fizikaviy eng yuqori qiymatlari bilan aniqlanadi; ushbu quvvat issiqlik chegarasi sifatida belgilanadi.
Quyida alyuminiy / po’latdan tayyorlangan havoda tortilgan yuqori voltli elektruzatish liniyalarining ko’ndalang kesimlariga misollar keltirilgan (birinchi son – alyuminiydan tayyorlangan havoda tortilgan yuqori voltli elektruzatish liniyalarining ko’ndalang kesimi, ikkinchi son – po’latdan tayyorlangan havoda tortilgan yuqori voltli elektruzatish liniyalarining ko’ndalang kesimi; oldin tomondagi son bir necha o’tkazgichlar uchun alohida sim tomirlariga tegishlidir):
