Emotsiya haqida umumiy tushuncha. Reja. Emotsional kechinmalarning umumiy aniqligi. Emotsional kechinmalar klassifikatsiyasi

ijobiy va salbiy hissiyotlar
deb ajratiladi. Lekin hissiyotlar 
yoqimli yoki yoqimsiz sub’ektiv kechinmalar bo’lish jihatidangina emas, shu bilan 
birga obektiv, ijtimoiy ahamiyatlari jihatidan ham ijobiy va salbiy hissiyotlar deb farq 
qilinadi. Hissiyotlarga shaxsiy nuqtai nazardan beriladigan baho bilan ijtimoiy nuqtai 
nazardan beriladigan baho hamisha bir-biriga muvofiq bo’lavermaydi. Sub’ektiv ravishda 
nohush, kishini ranjitadigan kechinmalar tariqasidagi ko’pgina hissiyotlar, ijtimoiy nuqtai 
nazaridan qaraganda, ijobiy hissiyotlar hisoblanadi. Masalan, kishidagi uyalish vijdon 
azobi yoqimsiz va hatto qattiq azob hissi bilan kechiriladi. Lekin ijtimoiy nuqtai nazardan 
qaraganda, bu hislar yuksak, ijobiy ahloqiy hislardir. G’azab va qahr hissi har bir kishida 
salbiy, nohush kechinma holatida o’tadi. Ammo ijtimoiy nuqtai nazardan qaraganda, bu 
hissiyot nima sababdan tug’ilganligiga va nimaga yo’nalganligiga qarab ijobiy yoki 
salbiy hissiyot bo’lishi mumkin. Agar bu hissiyotlar ahloq tamoyillarga to’g’ri 
kelmaydigan nojo’ya ish qilib qo’ygan kishiga nisbatan tug’ilgan bo’lsa, bu hissiyot ijobiy 
ahloqiy hissiyotdir. Ammo bu hissiyot biror shaxsiy norozilik sababli, masalan, majlisda 
qilingan haqli tanqid sababli tug’dirgan bo’lsa, bunday hissiyot o’zbek kishisiga 
nomunosib, past hissiyotdir. 
Hissiyot biz idrok qilayotgan, tasavvur qilayotgan va fikr qilayotgan hodisalar va 
tasavvurlar, shuningdek, bizning harakatlarimiz va qiliqlarimiz ta’siri bilan tug’iladi. 
Narsalar idrok, tasavvur va fikr qilinayotganligi uchungina bizda ayrim tuyg’ular 
tug’ilib qolmasdan, balki, asosan, bu narsalar bizning ehtiyojlarimiz, manfaatlarimiz 
bilan ma’lum bir darajada bog’langanligi uchun ham bizda turli tuyg’ular tug’diradi, Biz 
idrok, tasavvur va fikr qilayotgan narsalar bizning ehtiyojlarimizga va manfaatlarimizga 
aloqasi bo’lmagan taqdirda bizda sezilarli hissiyotlar tug’ilmaydi. Bunday narsalar 
ko’pincha e’tiborimizdan chetda qolaveradi. 
SHunday qilib, hissiyotlarning manbalari (yoki sabablari), bir tomondan, bizning 
ongimizda aks etayotgan tevarak-atrofdagi voqelik bo’lsa, ikkinchi tomondan, bizning 
ehtiyojlarimizdir. 
Ko’p 
hollarda 
emotsional 
kechinmalarimizning 
mazmuniga 
bizning 
intilishlarimiz ham kiradi. Intilishlar esa hamisha ehtiyojni ifodalaydi. Lekin hissiyotlar 
ehtiyojlar sababli paydo bo’lishi tufayli, intilishlar bilan hissiyotlar bir-biriga «qo’shilib 
ketib» bitta tuyg’u, kechinma holida namoyon bo’ladi. Bunday hollarda hissiyotlar, 
odatda, intilishlarni tug’diradi yoki mavjud intilishlarni kuchaytiradi, shuning uchun 
ehtiyojlarning o’zi ham aktiv kechinmalar bo’lib qoladi. Hissiyotlarning yo’nalishi, faolligi 
intilishlarda namoyon bo’ladi. 
SHunday emotsional holatlar ham bo’ladiki, bunda intilish juda sust bo’ladi yoki 
butunlay bo’lmaydi. Bu xil samarasiz, passiv hissiyotlarni, odatda, sentimentallik deb 
ataydilar. Sentimentallik – harakatsiz hissiyot bo’lib, odatda, faqat so’z bilan cheklanib, 
oh-vohlar qilish, ba’zan ko’z yoshi to’kishdan nariga bormaydi. 
Hissiyotlarning faollik darajasi
kishidagi qo’zg’alish
va kuchlanish holatida 
yoki tinchish va bo’shashish holatida, yoki kishidagi hamma kuchlar g’ayratga 
kirgan holatda, yoxud bu kuchlar zaiflashgan va bo’shashgan holatda namoyon bo’ladi. 
Hissiyotlarning mana shu faollik darajasiga qarab, ular stenik va astenik hissiyotlarga 
bo’linadi. 
Kishining hayotiy faoliyatini oshiradigan, g’ayratini orttiradigan hissiyotlar stenik 
hissiyotlar deb ataladi. Masalan, nihoyatda xursandlik, g’azablanish hislari stenik 
hissiyotlar qatoriga kiradi. Kishining hayotiy faoliyatini pasaytiradigan, g’ayratini 
susaytiradigan hissiyotlar astenik hissiyotlar deb ataladi. G’am-g’ussa, ma’yuslik, 
afsuslanish kabi hissiyotlar mana shunday astenik hissiyotlardir. 
«His» degan termin ko’pincha «sezgi» degan termin bilan bir ma’noda ishlatiladi. 
Masalan, ba’zan: «Men yorug’likni his qilyapman, men issiqlikni his qilyapman» deyish 
o’rniga: «Men yorug’likni sezyapman, men issiqlikni sezyapman» deb ham aytishadi. SHu 

---

vaqtgacha biz psixologiyada ham sezgi organlari deyish o’rniga his qilish organlari deb 
aytishga odatlanib qolganmiz. 
Sezgi bilan hisni bir-biridan farq
qilishi kerak. Sezgi odamdan mustaqil ravishda mavjud 
bo’ladi, u narsalar va hodisalarning in’ikosidir, Hissiyot esa odamning shu narsalarga va 
hodisalarga munosabatini ifodalovchi tuyg’ular, kechinmalardir. Sezgilar bizga narsalar va 
hodisalarning o’zini bildiradi, ammo hissiyot esa odamning shu narsalarga va 
hodisalarga munosabatini, bu narsalar va hodisalar odamda qanday holat 
tug’dirganligini (hush yoki nohush holat tug’dirganligini) bildiradi. 
Psixik sog’lom bo’lish uchun xissiyotlarni muvozanatlashganligi maqsadga 
muvofiqdir. SHuning uchun xissiyotni tarbiyalashda unga nafaqat ijobiy emotsiyalar 
yordamida irodaviy jarayonda o’zini stimulitsiya (rag’bat) qilish, balki faoliyat, ijod 
jarayonlarida paydo bo’ladigan salbiy emotsiyalardan qo’rqmaslikni o’rgatish lozimdir, 
chunki biror bir faoliyat yo’qki unda xatoliklar, muvafaqiyatsizliklar bo’lmasa (V.V. 
Nagaev , T.V.Bendas1982) 
Xissiyotlarning muvozanatlashganligi
emotsional uzilishlariga keyinchalik bola 
shaxsini rivojlanishidagi og’ishlariga ijtimoiy munosabatlarni buzilishiga olib kelishi 
mumkin. 
Xissiyotlarning patologiyasiga quyidagilar kiradi: dekretsiya xavotirlik sindromi, 
ayforiya va disforiya.
Kayfiyati sust bolani quyidagicha tariflash mumkin, bechora, tund, xafa, 
depressiv pessimistik. 
Qo’rquv va xavotirga tushgan bola harakatsiz, osuda, tortinchoq xavotirga tushgan 
tobe, tormizlangan, sust, shubxalanilgan o’ziga ishonmagan, yolg’iz, asabiy, qo’rqgan 
deb ta’rif beriladi. 
Disforiya xolatidagi bola -achchiqlangan, jizzaki, kayfiyati yo’q, xafa ko’rinishida 
bo’ladi. 
Eyforiya xolatidagi bola-kulmsiragan 
o’yinqaroq, 
gapga 
CHechan impulьsiv ustunlik qilishiga moyil, maqtanchoq, serharakat, xursand, ko’tarinki 
kayfiyatda sabirsiz, mag’rur, muvafakiyatni boshdan kechirayotgan bo’ladi. 
Bolada emotsional noadekvatlik ham kuzatiladi. 
Odatda bu xolat shezofreniyaga chalingan bolalarda bo’ladi. 
Ijobiy va salbiy xissiyotlarni tez-tez almashtirib turishi labillik,. nevrotik bolalarga 
xosdir. Iseterik reaktsiyalarga moyil bo’lgan, emotsional reaktsiyalarni susayishi esa
(emotsional tupostь?) mizofreniya bolalarda uchraydi. 
Emotsional sferani korrektsiya qilish . 
Xissiyotni qayta tiklash. 
Bolalar 
tomonidan 
turli 
ko’rinishidagi 
emotsional 
xolatlarini 
imitatsiya(ko’rsatish)qilish katta profilaktik axamiyatga ega. 
Birinchidan xissiyotlarni faol mimik va pantamimik iroda etilishi ba’zi bir 
xissiyotlarni patalogik darajga o’tishiga to’sqinlik qiladi. 
Ikkinchidan tana va yuz mushaklarini faoliyati tufaylik xissiyotni faol chiqarib 
yuborilishi (razriyatga )taьminlanadi. Bu juda muhim, chunki bola yoshligi tufayli 
ko’pincha "psixik tikonlari" o’zida anglolmay qoladi. . 
Uchinchidan boladagi ifodali harakatlar ixtiyorsiz ravishda tiklanganda tegishli 
xissiyotlar jonlanib kulgi yorqin, oldin munosabat bildirilmagan tuyg’ular xaqida 
xotiralar kechirish kuzatiladi. Bu esa o’z o’rnida boladagi asabiylik xolatini topishga 
yordam beradi. 
Hissiyotning tashqi ifodalanishi
. 
Psixik jarayonlarning hammasi organizmning tashqi o’zgarishlarida 
va 
harakatlarida ma’lum darajada ifodalanadi. Lekin odamning hissiyotlari ayniqsa yaqqol 
ifodalanadi. Emotsional kechinmalar organizmning tashqi o’zgarishlarida shu qadar 

---

yaqqol alomatlarda ifodalanadiki, odatda, biz odamning tashqi ko’rinishiga qarab unda 
qanday hissiyotlar yuz berayotganligini – u xursandmi, yoki xafami, g’azablanganmi yoki 
biror nimadan qo’rqib turganmi, unda muhabbat paydo bo’lganmi yoki nafrat paydo 
bo’lganmi, shodlik paydo bo’lganmi yoki uyalish paydo bo’lganmi, xullas, mana shu 
hislarning ko’pini aytib bera olamiz. Rang ko’r, hol so’r, degan hikmatli so’zning 
psixologik ma’nosi bunga misol bo’la oladi. hissiyotlarning tashqi alomatlarini