Əlyazması hüququnda MƏMMƏdxanli rüFƏT ƏHLĠman oğLU

1.1. Xəzər dənizinin Azərbaycan sahillərinin neft və neft məhsulları 
ilə çirklənməsi. 
Qeyd etmək lazımdır ki,Xəzər dənizi özünün xarakterik xüsusiyyətləri ilə, o 
cümlədən, relikt fauna və florası ilə seçilir. Dünya dəniz flora növünün 500-ü və 
faunasının 850-si bu dənizin payına düşür. Son illər dənizin səviyyə tərəddüdləri 
,antropogen təsirlər və biokimyəvi amillər Xəzərin ekosisteminə ciddi təsir 
göstərmişdir. Hazırda geniş miqyasda aparılan neft kəşfiyyatı və hasilatı işləri də 
onun ekosisteminə mənfi təsir göstərir. 
Xəzər dənizini çirkləndirən mənbələr və onun səbəbləri də müxtəlifdir. 
Sahilboyu regionlarda əhalinin yüksək sıxlığı,dənizə tökülən çaylar boyunca 
əhalinin intensiv kənd təsərrüfatı fəaliyyəti, çoxlu sənaye müəssisələrinin 
tullantıları,q apalı hövzə olması və s. amillər. Dəniz səthində neftin miqdarı nə 
qədər çox olsa mənfi təsir də daha böyük olar. 1 ton neft dəniz sahilində 12km
2
ərazinin əhatə edir. Neft təbəqəsi dənizlə atmosfer arasında enerji,istilik, fiziki-
kimyəvi prosesləri dəyişdirir,bioloji tarazlığı pozur. Neftin zərərli komponentləri 
balıqların və dəniz quşlarının ətinin dad keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Su 
mühiti üçün zəhərləyici hədd 1mq/l hesab olunur.Neftin konsentrasiyası bəzi 
komponentlərin buxarlanması, həll olması, oksidləşmə,biodeqredasiya proseslərin 
təsiri altında azalır.Neft məhsulları dənizin səthinə düşən zaman emulqasiya 
prosesi nəticəsində suyun aşağı qatlarına keçir. Neft quyularında qəza baş verdikdə 
3 həftə ərzində neft hissəcikləri 80 m dərinliklərə nüfüz edə bilir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, neftlə çirklənmə dəniz quşlarına da təsir göstərir. 
Belə ki, Abşeron yarımadası sahillərində quşların kütləvi şəkildə ölümü buna 
misaldır. 1998-ci ildə Ələt sahillərində 250-300 min quş neftlə çirklənmə 
nəticəsində məhv olmuşdur. Onlar arasında qağayı,ördək, qaşqaldaq üstünlük təşkil 
etmişdir. Bu cür vəziyyət sonrakı illərdə də, xüsusilə 2006-cı və 2009-cu illərdə 
baş vermişdir. Ən təhlükəli hal o zaman baş verir ki, çirklənməyə quşların 
bütövlükdə qidalandığı ərazilər məruz qalır. Qeyd etmək lazımdır ki, balıqların 

---

12 
kürütökmə əraziləri bir çox hallarda neft-qaz hasilatı rayonlarına düşür. Çay 
sularının çirklənməsi Xəzər dənizində nərə balıq ehtiyatını 2-2,5 dəfə azaltmışdır. 
Artıq Xəzər dənizi antropogen fəaliyyətin- məişət,təsərrüfat və sənaye 
tullantılarınının mənbəyinə çevrilmişdir. [4] 
Xəzər hövzəsində hazırda 200-dən çox iri sənaye şəhərləri vardır ki, bunlar 
da, ğz çirkab sularının 90%-ni çaylar vasitəsilə dənizə axıdırlar. Belə ki, Volqa 
çayı il ərzində 2,5km
3
çirkab axınları, 7km
3
isə qismən təmizlənmiş suları dənizə 
axıdır. Neft məhsullarının çay sularında miqdarı mümkün konsentrasiyadan 8-60 
dəfə çox olur. Bunu 1-ci cədvəldən də aydın görmək olar. [21]