Elektrotexnikaning nazariy asoslari

Avtomatik ko’prik o’lchash sxemasini hisoblash
Avtomatik ko’priklarni yangidan darajalash zarurati tugilganda muvozanatlashtirilgan avtomatik elektron ko’prikning o’lchash sxemasini hisoblash zarur

bunda

Ko’prikning o’lchash sxemasi muvozanati shartidan tenglamalar tuziladi


dan ayirib va hosil bo’lgan tenglamani  ga nisbatan еchib topamiz:

Shkalaning sunggi qiymatini aniqlovchi rezistor qarshiligi  ushbu

formula bilan topiladi va shu miqdordan foydalanishning to’la emasligini hisobga olish uchun 5-7% orttiriladi.

Termometrning undan utayotgan tokka qarab maksimal qizishi shu tokni chegaralaydi, ya‘ni  . Bundan ballast rezistor qarshiligining son qiymati topilishi mumkin:

bunda  -ko’prik o’lchash sxemasini ta‘minlash kuchlanishi, u 6,3 v ga teng.
Aniq o’lchashlarda va past haroratlarni o’lchashda o’lchashning kompensatsion usuli qo’llaniladi. Bu usulning moxiyati o’lchanayotgan rezistorda va u bilan ketma-ket ulangan namuna rezistorida kuchlanish tushuvini taqqoslashdan iborat. 9.5-rasmda qarshilikni o’lchashning kompensatsion usulining sxemasi keltirilgan. Rezistordagi kuchlanish tushuvi, odatda, potensiometr orqali o’lchanadi.

O’lchanayotgan rezistor R_у namuna rezistor R_н bilan ketma-ket ulangan. Namuna rezistor sifatida qarshilik magazinlari yoki qarshilikning namuna g’altaklaridan foydalaniladi. Zanjirdagi o’lchash toki o’zgaruvchan rezistor yordamida o’rnatiladi. Tok miqdori qarshilik termometrlarining o’zidan qizishi termometr haroratini yo’l quyiladigan qiymatidan oshirib yubormaydigan qilib tanlanadi:

bunda U_и – namuna rezistorda kuchlanish tushuvi, mV; R_и – namuna rezistor qarshiligi, Om.
Ikkinchi tomondan,

bunda U_у – o’lchanayotgan rezistorda kuchlanish tushuvi, mV; R_у – o’lchanayotgan rezistorning noma‘lum qarshiligi, Om.

O’lchanayotgan rezistor qarshiligini topamiz:

Ko’rilgan variantda kompensatsion usul mexanik o’lchashlar uchun noqulay, chunki rezistor qarshiligini topish uchun navbat bilan o’lchanayotgan namunali rezistordagi kuchlanish tushuvini o’lchash lozim va sungra rezistorning qarshiligini hisoblash kerak.

Termometrning kichik qarshiliklarini texnik o’lchash uchun avtomatik kompensatsion asboblar ishlab chiqilgan, ular kompensatsion o’lchash usulining ijobiy xossalariga ega. Termometrni ulashning turt simli sxemasi simlar qarshiligining o’lchash natijalariga ta‘sirini butunlay bartaraf etish imkonini berdi.

Kichik haroratlarni o’lchash uchun o’zgaruvchan tok kompensatsion asbobning prinsipial sxemasi keltirilgan. Qarshilik termometri R_t ta‘minlash manbaidan o’zgaruvchan I tok bilan ta‘minlanadi. Asbobning o’lchash sxemasi Т_р tok transformatoridan shunday ta‘minlanadiki, o’lchash toki I_у = КI bo’ladi. Agar termometrda kuchlanish U_ав kuchlanish bilan kompensatsiya qilinmagan bo’lsa, unda kuchaytirgich kirishiga signal beriladi. Bu signal reversiv dvigatelni va reoxord sirpangichi R_р ni kuchlanish U_ab tushuvini (R_t da) muvozanatlashtirmaguncha harakat qilishga majbur qiladi. Bu holda quyidagicha tenglik bajariladi.

Yoki

bunda


rezistor asbob shkalasining sanoq boshini belgilashga xizmat qiladi, R_ш esa o’lchash diapazonini o’rnatadi. Transformatsiya koeffitsienti K ni amalda o’zgarmas deb qarab, asbob ko’rsatishlari ta‘minot kuchlanishi tebranishiga va termometrni ulash simlari qarshiligining o’zgarishiga bog’liq emas deb hisoblash mumkin.

Termometrlar qarshiligini o‘lchash uchun elektrotexnikada foydalaniladigan odatdagi muvozanatlashtirilgan va muvozanatlashtirilmagan ko‘prik sxemalarini qo‘llash mumkin.

Muvozanat ko‘priklari ikki xil: laboratoriyada (noavtomatik) va sanoatda ishlatiladigan (avtomatik) bo‘ladi. Yarim o‘tkazgichli termoqarshiliklarning o‘lchash asbobi sifatida esa, odatda muvozanatlashtirilmagan ko‘priklar xizmat qiladi. qarshilik termometri ulanadigan, o‘zgarmas tokda ishlaydigan muvozanatlashtirilgan ko‘prikning prinsipial sxemasi keltirilgan. Ko‘prik ikkita doimiy qarshiliklar (rezistorlar) R₁ va R₂, reoxord R_r, qarshilik termometri R_t va ulaydigan simlarning qarshiliklari R_sim dan iborat. Ko‘prikning bir diagonaliga E o‘zgarmas tok manbai, ikkinchisiga esa almashlab ulagich P orqali nol indikator NA ulanadi. Reoxord R_r ning sirpang‘ichi siljishi tufayli ko‘prikning erishilgan muvozanat holatida uning diagonalidagi tok kuchi nolga teng bo‘ladi. Shu paytda ko‘prikning b va d uchlaridagi potensiallar teng bo‘ladi. I manba toki ko‘prikning a uchida ikkiga – I₁ va I₂ ga bo‘linadi.
Demak, R₁ va R₂ qarshiliklar bir-biriga teng bo‘lgani uchun quyidagi tenglamani yozish mumkin:


R₁I₁=R₂I₂ (2.62)
Ko‘prikning bc va cd yelkalaridagi potensiallar ham teng bo‘ladi, ya’ni


I_rR_r=I_t(R_t+2R_sim) (2.63)