“elektrotexnika va elektronika

O’zbekistondaoyliko’rtachashamoltezligi (m/s)                  1.1-jadval

Hudud	Yan	Fev	Mart	Apr	May	Iyun	Iyul	Avg	Sen	Okt	Noy	Dek
Toshkent	1,1	1,2	1,5	1,3	1,4	1,4	1,3	1,3	1,2	1,2	1,2	1,1
Nukus	3,4	4,3	4,0	3,5	3,8	3,6	4,1	3,7	2,6	2,6	2,7	3,8
Urganch	3,6	4,4	4,1	3,3	3,1	3,3	2,7	2,7	2,3	2,4	2,8	4,0
Buxoro	2,9	2,9	3,7	2,6	3,2	3,7	4,6	4,0	3,7	2,2	2,3	3,4
Navoi	3,7	4,0	5,1	2,5	2,8	2,5	3,6	1,9	2,6	2,7	3,1	4,2
Samarqand	1,6	1,4	1,6	1,5	1,3	1,3	1,5	1,0	0,9	0,7	0,8	0,8
Jizzax	1,5	1,6	2,1	1,8	2,1	1,7	1,5	1,4	1,6	1,1	1,5	1,3
Sirdaryo	1,2	1,2	1,5	1,2	1,3	1,0	0,9	1,0	1,0	1,1	1,1	1,1
Qarshi	2,7	3,1	3,6	2,7	3,0	3,3	3,5	2,7	2,5	2,1	2,1	2,5
Termiz	2,9	3,7	4,6	2,7	2,9	2,5	2,6	2,3	2,4	2	2,4	2,4
Andijon	0,8	1,2	1,7	2,1	2,1	2,3	1,9	1,4	1,5	0,8	0,8	0,8
Namangan	1,7	1,8	2,3	2,4	2,6	2,8	2,5	2,2	2,3	2,1	1,9	1,5
Farg’ona	0,7	0,8	1,0	1,2	1,1	1,1	1,0	0,9	0,9	0,8	0,9	0,8

 

Diagrammadan ko’rinib turibdiki odatda O’zkekiston hududida eng past oylik o’rtacha tezlik 0,8 m/s dan kam emas. Qolaversa eng yaxshi ko’rsatkich Buxoro, Xorazm, Navoiy va Qoraqalpog’iston respublikasida kuzatilyapti. Ayniqsa Qoraqalpog’iston Respublikasida shamolning o’rtacha tezligi yuqori va har bir oydagi ko’rsatkichlar orasida farq kichik. Bu esa shamol generatori ishlashi uchun eng yaxshi omillardan biri hisoblanadi. Chunki oylik o’rtacha tezlik katta bo’lishi, katta energiya olishga imkon beradi.

Iste’molchining energetik xarakteristikalari. Bunda quyidagilarni yoriting:

• 
  uyning elektr bilan taminlanish sxemasi, elektr xisoblagich turi, zavod №_––, oxirgi bir oy ichidagi ko‘rsatkichlari;
  
• 
  mavjud barcha elektr qurilmalarining xarakteristikalari (nomi, quvvati);
  
• 
  elektr qurilmalarining ish rejimlari va bir oydagi energiya sarfi;
  
• 
  elektr energiyasi sarfining sutkalik oylik va yillik diagrammalari;
  

1. Energiyadan foydalanish samaradorligini oshirishning.

Siz taklif etayotgan usullari, bular energiya tejamkor Akva yoritish lampalaridan foydalanishga o‘tish, elektr o‘rniga gaz yoki boshqa manbalardan foydalanish, noananaviy elektr manbalaridan (quyosh, shamol energiyalaridan, bioenergiyalardan foydalanish rejalari va xokazo boshqa usullar) foydalanish;

2. 
   Mamlakatimizda energetikani rivojlantirish borasidagi asosiy istiqbolli rejalar, jumladan: O‘zbekistn Respublikasi Prezidentning 2013 yil 1 martdagi “Muqobil energiya manbalarini yanada
   

rivojlantirishning chora-tadbirlari” to‘g‘risidagi farmoni va uning amalga oshirilishidan kelib chiqadigan natijalar;

-mamlakatimizda energetik muammolarning yechimlari yo‘nalishida olib borilayotgan ilmiy –texnikaviy dasturlar xaqida ma’lumotlar.

Reja.

1. Iste’molchining elektr sxemasi.

2. 
   Iste’molchining energetik xarakteristikasi.
   

3. Elektr energiyasidan foydalanish rejimi va miqdori.

4. 
   Elektr energiyasi sarfining sutkalik oylik va yillik diagrammalari
   

5. Elektr energiyasidan foydalanish samaradorligini oshirish usullari.

6. 
   Natijalar taxlili va takliflar.
   

1.Iste’molchi 3 xonali kvartira, 1- qavat; 5 kishidan iborat xonadon, iste’mol kuchlanishi bir fazali 220 V kuchlanish. Elektr xisoblagich induksion tipli Zav. № ishlab chiqarilgan yili 19_ _

Elektr sxemasi

2.Iste’molchining energetik xarakteristakasi.

Iste’molchi faqat maishiy elektr jixozlari va stardart uy-ro‘zg‘or elektr buyumlariga ega. Yuqori quvvatli energiya iste’molchilari va bosho‘a maxsus elektr uskuna va jixozlar yo‘q. Elektr ta’minoti quyidagi iste’mollar uchun ishlatiladi:

• 
  Elektr yoritish tizimlari 11 ta xar biri 100 KVt quvvatli cho‘g‘lanma tolali lampalar jami - 5 KVt;
  

2. Oshxona elektr anjomlari: elektr pechka - 2.3 KVt;

mikroto‘lkinli pechka - 2 KVt;

xolodilnik - 730 Vt;

elektr choynagi (Tefal) - 1.2 KVt;

elektr isitkich (Areston )- 2.8 KVt.

2. Maishiy elektr jixozlari: dazmol - 1.4 KVt;

quritkich (Fen) - 1.5 KVt

televizor Artel - 300 Vt;

komp’yuter (komplekt) - 500 Vt;

mobil telefon zaryadlash - 25 Vt;

kir yuvish mashinasi - 2.8 KVt

3.Elektr energiyasidan foydalanish rejimi va miqdori.

Iste’molchining bir kundagi elektr energisi sarfi 2 punktda ko‘rsatilgan elektr jixozlarning bir kun mobaynida ishlagan soatlaridan va ularning quvvatlaridan kelib chiqib xisoblanadi va u quyidagilardan iborat:

3.1 Elektr yoritish tizimlari bir kunda lampalar 8 soatdan yonib tursa:

8 soat x 11 x 100 Vt = 8.8 KVt. soat.

Jami : 8.8 KVt.soat

3.2. Oshxona elektr anjomlari: elektr pechka 2.3 KVt x 1 soat = 2.3 KVt.soat; mikroto‘lkinli pechka 2 KVt . 0.5 soat = 1 KVt.soat ;

xolodilnik 730 Vt x 10 soat = 7.3 KVt.soat;

choynagi (Tefal) 1.2 KVt 0.1 soat = 0.12 KVt.soat;

elektr isitkich (Areston ) 2.8 KVt x 2 soat = 5.6 KVt.soat

Jami: 16.32 KVt.soat

2.3. Maishiy elektr jixozlari: dazmol 1.4KVt x0.2 soat = 0.28 KVt.soat

quritkich (Fen) 1.5 KVt x 0.3 soat = 0.45 KVt.soat

televizor Artel 300 Vt x 12 soat = 3.6 KVt.soat;

komp’yuter (komplekt) 500 Vt x 5 soat = 2.5 KVt.soat;

mobil telefon zaryadlash 25 Vt x 2 soat = 0.05 KVt.soat;

kir yuvish mashinasi 2.8 KVt x 0.5 soat = 1.4 KVt.soat

Jami: 8.28 KVt.soat
Izox; 1KVt x soat elektr energiyasi narxi 250 sum 00 tiyin.
Bir kunda jami 33.4 KVt.soat

Bir oyda 30 x 33.4 = 1002 KVt.soat

Narxi 1002 KVt.soat X 250 sum = 250500 sum.

Bir yilda - 250500 sum X 12 oy = 3 006 000m.

4. 
   Elektrdan foydalanishning sutkalik va yillik diagrammalari: Bir kunda ishlatilgan energiyaga qarab va uning yil fasllarida o‘zgarishi bo‘yicha quyidagi diagrammani tuzish mumkin.
   

Sutka davomidagi iste’mol quvvati

Oylik energiya istemolining yil davomida o‘zgarishi.

4. Elektr energiyasidan foydalanish samaradorligini oshirish usullari.

Elektr energiyasidan foydalanish samaradorligi oshirish, energiyani tejash va natijada elektr energiyasi uchun sarflanaetgan pul xarajatlarini kamaytirish uchun quyidagi ishlarni bajarish mumkin:

• 
  yoritish tizimida tejamkor lampalardan foydalanish;
  
• 
  uy–ro‘zg‘or elektr jixozlarini ishlatishni rejalashtirish va samarador qurilmalardan (energiya tejamkor) foydalanish;
  
• 
  ayrim elektr isitish qurilmalarini gazga almashtirish;
  
• 
  elektr yoritish tizimlari ishini optimallashtirish va ularda avtomatik sistemalarni qo‘llash.
  

4. 
   Xisoblar shuni ko‘rsatadiki faqat elektr yoritish tizimlari uchun ishlatilgan oddiy lampalarni Akva energiya tejamkor lampalarga almashtirish bir oyda 234 KVt xsoat energiyani tejaydi. Buning iqtisodiy samaradorligi 234 x 95 so‘m = 22230 so‘m. Agar buni 200 ta xo‘jalikdan iborat maxalla uchun qo‘llasak energiya tejamkorligining iqtisodiy samarasi 22230 x 200 = 4 446 000 so‘mni tashkil etadi. Bu ko‘rsatkichni tuman, viloyat va mamlakat miqyosida xisoblab ko‘ring.
   

Elektr energiyasini tejash mamlakatni uzluksiz va sifatli elektr bilan taminlashning garovidir.
Muqobil energiya manbalaridan foydalanishdagi umumiy samaradorlikni o‘rganish

Muqobil energiya manbalarini amalda qo‘llaganda yuzaga keladigan iqtisodiy, ekologik, texnologik, ijtimoiy, sotsial va boshqa turdagi samaradorlik, afzalliklarni o‘rganish, kamchilik va iqtisodiy muammolarni bartaraf etish yo‘llarini izlash mazkur xisob-grafik ishining asosiy maqsadini tashkil etadi. Talaba o‘zining qiziqish soxasi, bilimlari doirasi, kasbiy yo‘nalishi va boshqa asoslardan kelib chiqib, quyosh energiyasidan foydalanishdagi, yuqorida ko‘rsatilgan yo‘nalishdan biri, yoki bir nechtasi doirasi izlanishlar olib borshi mumkin. Bunda asosiy etibor aniq xisob- kitoblarga, ularning reallik darajasi va amalga oshirilishi imkoniyatlariga qaratiladi.

Mustaqil xisob-grafik ishni bajarishda narxlar amalda mavjud ma’lumotlar asosida olinadi. Masalan 100 Vt quvvatli quyosh panelining narxi 800 000 so‘m, 1 kVt quvvatli invertorning narxi 1500 000 so‘m va xokazo.

NAMUNA

Yoritish tizimlarida quyosh energiyasidan foydalanishning samaradorlini xisoblash.

Maqsad. Xonadonning yoritish tizimida 6 ta lampa mavjud, xar biri 100 Vt dan jami 600 Vt. Lampalar energiya samarador lampalarga almashtirilib, quyosh panellari orqali ta’minalanadi va olingan samaradorlik xisoblanadi.

Mavjud energiya iste’moli:

6 ta lampa quvvati 40 Vt dan (energiya samarador lampalar) sutkasiga 10 soat ishlaydi.

Bir sutkadagi energiya sarfi 6 ∙40∙10 = 2400 Vt soat = 2,4 kVt soat. Bir oyda 2,4 kVt soat ∙ 30 = 72 kVt soat

Elektr energiyasining narxi 250 so‘m/kVt soat bo‘lgan xolda. Bir oydagi sarf 250 so‘m/kVt soat ∙ 72kVt soat = 18 000 so‘m.

Bir yilda 18 000 so‘m ∙ 12 = 216 000 so‘m.

Lampalarning narxi 12 000 so‘mdan 6 ta lampa 72 000 so‘m

Umumiy xarajatni 10 yil uchun xisoblaymiz, bu orada lampalar kamida 10 marta almashtiriladi, umumiy xarajatlar:

10∙ 72 000 = 720 000 so‘m lampalar uchun

10∙ 216 000 = 2 160 000 so‘m so‘m elektr energiyasi uchun

Jami 2 880 000 so‘m.
Endi quyosh panellari asosidagi elektr ta’minoti tizimni xisoblaymiz. Buning uchun quidagi jixozlar kerak:

Quyosh paneli;

12 v kuchlanishli LED lampalar; Akkumulyator;

Kontroller;

Qo‘shimcha jixozlar (ulash uchun simlar va mexanik vositalar).

Narlarini xisoblaymiz:

100 Vt quvvatli quyosh paneli taxminan 12000 00 so‘m;

6 ta lampa 12 V kuchlanishli 15 Vt quvvatli xar biri 35 000 so‘mdan

6∙ 35 = 210 000 so‘m;

Akkumulyator 12 V, 100 A∙ soat – 500 000 so‘m, 10 yil davomida 3 marta

almashtiriladi, shuning uchun 1 500 000 so‘m;

Kontrollyor – 700 000 so‘m;

Qo‘shimcha jixozlar 100 000 so‘m.

Jami: 3 710 000 so‘m.

Demak 10 yilda xarajatlardan 3 710 000 so‘m –2 880 000 so‘m = 880 000 so‘m qoladi, bu qoldiq elektr enrgiyasi xisobidan (xar yili 216 000 so‘mdan) keyingi 4 yilda butunlay qoplanadi.

Demak bu tizimdagi xarajatlar 13 yilda butunlay o‘z narxlarini qoplab, foyda berishga kirishadi .

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yhati

1. 
   Muxammadiev M.M., Xidirov А.А., Djuraev K.s. «Noanʼanaviy va qayta tiklanuvchan energiya manbalari» –Toshkent, 2007.
   
2. 
   Yelistratov V.V., Kuznetsov M.E., Lыkov S.E. Vetroustanovki. Аvtonomnыe vetroustanovki i kompleksы: ucheb.posobie –SPb.: Izd-vo Politexn un-ta, 2008..