20
kamaytirib ba’zi hollarda esa ma’lum nuqsonlarning miqdorini maqsadga muvofiq
ravishda kо‘paytirib foydalaniladi.
Yarim о‘tkazgichlar - fizikasining rivojlanishi va kristall jismlardan turli
asboblar tranzistorlar, fotoelementlar tо‘g‘irlagichlar
va boshqalarining
tayyorlanishi yarim о‘tkazgich kristallar fizikasini chuqurroq о‘rganishni taqozo
qiladi. Sof kristallarni olish va ulardan amalda foydalanish xozirgi zamon
texnikasining asosiy vazifalaridan biri bо‘lib qolmoqda.
Shu sababdan biron-bir
yangi topilmani masalan meteorit yoki boshka narsani aniqlash albatta zarur
bо‘ladi, buni ba’zi bir yо‘llari mavjuddir.
11
a) b)
1.18-rasm. Kristall va amorf jismlar
Rus olimi Federov bunda ancha yillar ilgari xattoki rentgent struktura analizi
topilmasidan oldin u har-xil qattiq jism panjaralaridagi
zarralarini joylashishini
tushuntirib bergan va xisoblab chiqqan bular asosan kristall panjara atomini
o’lchamiga va elektronning konfiguratsiyasiga va tashqi elektron kavagiga bog’liq
bо‘ladi (1.18-rasm). Bizga ma’lumki jism faqat qattiq kristall holatida bо‘lsa yuqori
tartibli yaqin hamda uzoqdagi zarrachalarni joylashishi kimyoviy bog‘lanishi
bo’yicha farq qiladi.
11
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 15-bet
21
1.6. Qattiq jismlarni texnikada tutgan о‘rni
Biz aytib о‘tganimizdek, qattiq jismlar - kristallini mohiyati shundaki atom va
boshqa mayda zarrachalarning tartibli va ketma-ket joylashishiga aytiladi,
bunga
shunday misol kilsa bо‘ladi ya’ni eniga xam bо‘yiga ham bir xil joylashishi kо‘zda
tutiladi (1.19-rasm). Bunga yana xuddi teskari bо‘ladigan bog‘lanishi
tushunchasidan amorf jismlar tushuniladi ulardan boglanish boshqacha bо‘ladi
ya’ni yaqindagi joylashuv saqlanib qolgan uzoqdagi bog‘lanish esa buzilgan
bо‘ladi.
12
a) b)
1.19-rasm. Qattiq jism kristallarining joylashishi
Tartibli yoki tartibsiz joylashishi - yuqori molekulasi-polimer metallarda
kuzatish mumkin. Agarda yana meteorit haqida gapiradigan bо‘lsak,
asosiy
aniqlash yо‘llaridan ba’zilari, rentgent strukturasi, ionlar bilan bombardimon qilish,
a) b) c)
1.20-rasm. Qattiq jismlarning energetikada qo’llanilishi
12
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 8-bet.
22
yana eng asosiysi begona atomni kirgizish bundan maqsad о‘sha topilma ichida bor
moddalar hakida bilishdir (1.20-rasm).
Jismlarda defektlar hosil kilishimiz uchun materialni fizik xususiyatini juda
yaxshi bilishimiz kerak bо‘ladi, buni hosil qilishdan asosiy maqsad texnikada turli
xildagi har xil material va asbob uskunalarni tayyorlashda qо‘l
keladi yana eng
asosiysi begona atomni kirgizish bundan maqsad о‘sha topilma ichida bor moddalar
hakida bilishdir (1.21-rasm).
Shu yerda yanaqattiq jismlar kristall panjara defektiga,
kristall panjarani
elektrostatik maydonda buzilishiga aytiladi, sabab har xil begona atomlar,
primislar, dislokatsiya, termik va boshkalar misol bо‘ladi.
13
a) b) c)
1.21-rasm. Materialning fizik xossalari
Do'stlaringiz bilan baham: