61
Dielektrikning umumiy elektr o’tkazuvchanligi quyidagicha aniqlanadi:
S
yoki
S
y
R
R
R
1
1
1
;
S
S
y
R
R
R
R
R
,
ya’ni dielektrikning umumiy qarshiligi bir-biriga parallel ravishda ulangan xajmiy
va yuza qarshiliklar yig’indisidan iborat bo’ladi (2.17-rasm).
a) b)
2.17-rasm. Dielektrik orqali o’tayotgan ichki va yuza tok oqimlari.
Ko’ndalang kesim yuzasi
S
va uzunligi h bo’lgan
dielektrikning hajmiy
qarshiligi
R
quyidagi ifodadan aniqlanadi:
50
S
h
R
,
Om
. (2.27)
Dielektrikning solishtirma yuza qarshiligi esa:
, Om
m
(2.28)
Xalqaro birliklar sistemasi
(SI)
ga asosan bu qarshilik
Om
m
yoki Om
mm
2
/ m
birliklarda olinadi: 1 Om
m=100 Om
sm=10
6
Om
mm
2
/ m=10
6
mk Om
m=10
8
mk
Om
sm.
50
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 71-bet.
I
s
I
y
I
y
I
I
s
2
1
1
h
S
R
62
Om
Nisbiy namlik
2.18-rasm. Nisbiy namlik va turli tuzilishdagi material solishtirma
sirt qarshiligi
o’zgarish grafigi
Dielektrikning solishtirma hajmiy o’tkazuvchanligi uning solishtirma hajmiy
qarshiligiga teskari proporsionaldir (2.18-rasm). Elektr o’tkazuvchanlik jismning
holati (gaz, suyuq, qattiq) ga, unga ta’sir etuvchi kuchlanish turi va miqdoriga,
muhit harorati, namligi va boshqa ta’sirlarga bog’liq bo’ladi.
51
O’zgaruvchan elektr maydoni ta’siridagi dielektrikdan o’tuvchi tok oqimi
ichki va absorbsiya toklari yig’indisidan tashkil topadi. O’zgarmas
kuchlanish
ta’sirida bo’lgan dielektrikdan faqat ichki tok o’tib, absorbsiya toki faqat
kuchlanishni ulash yoki uzish paytida kuzatiladi. Past sifatli suyuq va qattiq
izolyatsiya materiallarida
10
6
-10
8
m∙m bo’lib, yuqori (oliy) sifatlilarida esa, bu
qiymat 10
14
-10
18
Om
m ga teng bo’ladi. Yaxshi sifatli dielektrik va elektr
o’tkazgich materiali orasidagi solishtirma hajmiy qarshiliklar farqi 10
22
-10
25
Om
m
ga yetib boradi. Dielektrikning solishtirma yuza qarshiligi elektrodlar o’zaro teng
va yuzaga parallel ravishda o’rnatilganda:
I
d
R
s
s
,
Оm
(2.29)
bunda:
R
s
-
dielektrikning yuza qarshiligi,
Om
;
d
-elektrodning uzunligi,
m
;
I
-
mazkur elektrodlar orasidagi masofa,
m
.
51
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 52-bet
63
Bu kattalik yordamida dielektrikning solishtirma yuza o’tkazuvchanligi
(
=I/
)
aniqlanadi. Elektr o’tkazuchanlikning o’lchov birligi sifatida simens
(Sm)
qabul qilingan. Qattiq dielektrikning to’liq elektr o’tkazuvchanligi uning yuza va
hajmiy elektr o’tkazuvchanliklari yig’indisidan iboratdir. Kuchli va kuchsiz elektr
maydonlarida joylashgan dielektriklarda zaryad eltuvchilar turli holda sodir
bo’ladi. Dielektrikning qanday agregat holatdaligiga qarab, kuchsiz elektr maydoni
ta’sirida ionli elektr o’tkazuvchanlikka egadir. Elektr o’tkazuvchanlikka dielektrik
tarkibidagi qo’shimcha va begona zarrachalar ham sababchi bo’ladi.
Bular
dielektrikning elektr o’tkazuvchanligini oshiribgina qolmay, uning elektr
mustahkamligining pasayishiga ham olib keladi. Kuchli elektr maydoni ta’sirida
zaryad eltuvchilar neytral zarrachalar bilan to’qnashib, ularni ionlashtiradi va
natijada, urilish ionlashishi sodir bo’ladi. Elektr maydoni o’zining
kritik
qiymatidan o’tganida, erkin zaryad eltuvchilar miqdori keskin ortadi va dielektrik
o’z izolyatsiya xossasini yo’qotadi. Bunday holatda dielektrikda teshilishi hodisasi
sodir bo’ladi. Qattiq va suyuq dielektriklar uzoq vaqt kuchlanish ta’sirida
bo’lganda, ulardan o’tadigan tok miqdori kamayishi yoki ortishi mumkin. Birinchi
holda dielektrikdagi elektr o’tkazuvchanlikni, asosan, turli xil qo’shimchalar
keltirib chiqarib, vaqt o’tishi natijasida namunada elektr tozalanishi sodir bo’ladi
va dielektrikdan o’tayotgan tok miqdori kamayadi. Aksincha, vaqtga nisbatan
tokning
ortishi esa, dielektrikdagi zaryadlar hisobiga ro’y beradi. Uzluksiz ta’sir
etadigan kuchlanish dielektrikning eskirishiga olib keladi va bu jarayon uning
teshilishi bilan yakunlanadi.
Kondensatorning doimiy zaryadsizlanish vaqti amaliy jihatdan keng
foydalanadigan kattalik bo’lib, u quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
k
из
C
R
0
0
bunda:
R
iz
- kondensator izolyatsiyasining qarshiligi, Om;
C
-kondesatorning
sig’imi,
F.
Do'stlaringiz bilan baham: 
