Elektrotexnika materiallari

1.9. Kristall panjaradagi chetki moddalar diffuziyasi 
Kristall jism atomlari diffuziyasi. Yuqorida kristall jismning tuzilishida 
vakansiya, dislokatsion atomlar haroratning kо‘tarilishi bilan о‘z о‘rinlarini 
almashtirishlarini kо‘rsatib о‘tgan edik. Kristall jismdagi bu harakat diffuziyaning 
asosini tashkil qiladi.Texnikada qо‘llanilayotgan muxim jarayonlar, kо‘pgina 
tabiiy, sun’iy kimyoviy reaksiyalarning asosini diffuziya tashkil qiladi.
19
Jismning gaz, suyuk hamda qattik hollarida qо‘llaniladigan diffuziya 
qonunlari Fik qonunlari deb ataladi.Birinchi qonun gazlardagi zarrachalarning 
tartibsiz harakatiga asoslanadi, ya’ni bu qonun asosida diffuziya yо‘nalishini 
aniqlash qiyin.Agar aralashmaning ma’lum bir yо‘nalishga tarkibi, ya’ni 
18
Bijay_Kumar Sharma., Electrical and Electronic Materials Science./ - OpenStaxCNX,/ Indiya – 2014, 13-bet. 
19
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United 
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 18-bet. 

---

28 
konsentratsiyasi bir xil bо‘lmasa diffuziya ega bо‘ladi. Masalan: zarrachalar katta 
konsentratsiyali aralashmadan kichik konsentratsiyali massaga diffuziyalanadi. 
Fikning birinchi qonuniga asosan bunday oqim qо‘yidagicha ifodalanadi. 
DM= - D·dt·dS·dφ/dx 
a) b) c) 
1.26-rasm. Kristall jism atomlari diffuziyasi 
Agar massa bir komponentli bо‘lib, ikki qismdan iborat bо‘lsa, birinchi 
qismning zichligi ikkinchi qismga qaraganda kattarok deb qarash kerak (1.26-
rasm). Bu holda modda zichlik katta qismdan zichlik kichik kismga 
diffuziyalanadi. Agar shartli ravishda jismni ikki komponentli sistema deb qaralsa, 
minus ishora dt vaqt davomida ds fazoviy yuzadan dx yо‘nalishga perpendikulyar 
bо‘lgan yо‘nalishda birinchi komponentning yuqori konsentratsiyali qismdan 
kichik konsentratsiyali qismga diffuziyalanishini ifodalaydi.
Bu tenglamada dφ/dx zichlik gradiyenti: D-diffuziya koeffitsenti. 
Kub katakchali polikristallarda diffuziya koeffitsenti diffuziya yо‘nalishiga 
bog‘lik emas, ya’ni u izootropik hossaga ega.Boshqa xollarda diffuziya koeffitsenti 
tajriba о‘tkazish usuli bilan aniqlanadi. 
Kristall jismdagi diffuziya jarayoni mexanizmi har xil bо‘lishi mumkin.О‘z-
о‘zidan diffuziyalanishda ham, kо‘shimcha zarrachalar diffuziyasida ham 
vakansiya mexanizmi muhimdir. Bu holda diffuziyaning eng oddiy kо‘rinishi 
atomning qо‘shni vakansiyaga kuchishidir, natijada yangi vakansiya hosil 
bо‘ladi.Diffuzion almashish mexanizmi kristall qatakcha yoqlari,о‘rtasida kichik 
о‘lchamli atomlar joylashgan xollarda rо‘y beradi. Masalan: kristall panjarasida 

---

29 
uglerod, azot, bor atomlari joylashgan temirda diffuziyaning shu mexanizmi 
kо‘zatiladi. 
Ma’lumki, diffuziya tezligi kristall panjaradagi vakansiya yoki dislakatsion 
atomlarning zichligiga bog‘lik. Haroratning oshishi bilan bu nuqsonlarning zichligi 
ham ortib boradi.Shuning uchun ham diffuziya tezligi haroratga bog‘likdir. 
Real kristall jismlar nuqsonlarning notekis joylashishi bilan harakterlanadi. 
Real kristallarning tuzilishi diffuziya mexanizmiga katta ta’sir qiladi.Eng 
muximi diffuzion jarayonlar kristall jismlarda rо‘y beradigan faza о‘zgarishining 
sababilaridir.