Elektrotexnika materiallari

E
k
P
E
0



,
(2.5) 
bunda 
k
E
– dielektrik qabulchanlik; 
0

E
k
- absolyut dielektrik qabulchanlik. 
2.5-rasm. Dielektriklarning qutblanishi 
Qutblanish moduli quyidagicha ifodalanadi: 
35
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 42-bet 

---

45 
 
b
P


Kl/m
2
 .
 
 

(2.6) 
Bu ifodadan, qutblanganlikning dielektrikdagi bog’langan zaryadlarining sirt 
zichligiga tengligi kelib chiqadi. 
Yuqorida keltirilgan 
P
va 
E
vektor kattaligi ham kiritiladi. Elektr siljish yoki 
elektr induktsiya dielektrikning berilgan nuqtasida elektr maydoni kuchlanganligi 
vektorining elektr doimiysiga kopaytmasi bilan shu nuqta qutblanish vektorining 
geometrik yig’indisidan iborat bo’ladi: 





P
E
D
0

.
(2.7) 
Elektr siljish va elektr maydoni kuchlanganligi orasida quyidagicha 
bog’lanish mavjud: 



E
D
r
0


.
(2.8) 
So’nggi ikki formula taqqoslanib, dielektrik singdiruvchanlik va dielektrik 
qabulchanlik orasidagi bog’lanish topiladi: 
e
r
k
l



. 
a) b) 
2.6-rasm. Dielektriklarning qutblanishi
36
Ushbu 
formuladan 
ma’lumki, 
barcha 
moddalarning 
dielektrik 
singdiruvchanligi birdan yuqori bo’lib, faqat vakuum uchun 
k
E
 
= 0
 
va, binobarin, 

E
= 1 bo’ladi. 
36
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United 
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 29-bet. 

---

46 
Yuqorida qayd etilishicha, qutblanish elektr maydoni ta’sirida bo’lgan 
dielektrikda sodir bo’ladigan jarayonlardan biri hisoblanib, bunda zaryad ma’lum 
yo’nalishga ega bo’ladi. Bu jarayon butun dielektrik hajmi bo’yicha kuzatiladi va 
zaryadlar qoplama yaqinida to’planishi bilan davom etadi. Qoplama yaqinida 
joylashgan dielektrikda yig’ilgan zaryadlarning ishorasi qoplamalardagi elektr 
maydoniga teskari bo’lib, musbat ishorali qoplama yaqinida joylashgan 
dielektrikda esa musbat zaryad to’planadi. Shuning uchun ham bu jarayon 
qutblanish deb ataladi. Agar dielektrik elektr maydonidan tashqariga chiqarilsa, 
zaryadlar o’zining asl holatiga qaytadi. 
Ikki metall qoplama orasiga dielektrik joylashtirilib, kondensator hosil qilish 
mumkin. Kondensator qoplamalaridagi erkin zaryadlar yig’indisini 
q
bilan 
belgilasak, u holda (2.7-rasm): 
CU
q

Kl
 
 

(2.9) 
bunda 
C
–kondensatorning sig’imi, 
F
; 
U
-kondensator qoplamasiga berilgan 
kuchalanish, 
V
. 
2.7-rasm. Yassi kondensatordagi elektr maydon
37
Agar qoplamalar orasidagi dielektrik o’rnini vakuum bilan almashtirilsa, 
kondensatordagi zaryad miqdori 
(q)
qoplamalarda yig’ilgan zaryad miqdori 
(q
0
),
bilan dielektrik qutblanish zaryadi