«Elektronika va avtomatika» fakulteti «Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish» kafedrasi

Xom – ashyo va materiallarning sarf balansi

Markaziy Qizilqum fosforiti Toshqo‘ra konidan olingan yuvib quritilgan va yuvib kuydirilgan kontsentratlarning kimyoviy va dis‘erslik tarkibi quydagi jadvalda keltirilgan

Markaziy Qizilqum fosforit xomashyolaridan kamerali usulda oddiy superfosfat sulfat kislotali parchalash amalga oshiriladi. Laboratoriya sharoitida bizga forforli stakan, lapkalari keng meshalka, qo‘shilayotgan kislotaning kontsentratsiyasi aniq bo‘lishi kerak. Stakanda parchalanish vaqti 1,5-2 soat, harorat esa 65-75°Cda olib boriladi.

Kislotali mahsulotni donadorlashda laboratoriya sharoitida ammika gazida kerakli pH gacha yerkazildi. Quritash haroratini 80-95°C da, umumiy kimyoviy tarkibini laboratoriya sharoitida aniqlash mumkin bo‘lgan metodlardan foydalanildi. [13]. Bunda kislotali superfosfat ni ammoniylashda pH 4 bo‘lganda erkin fosfor kislotasi monokalsiyfosfat ko‘rinishida bo‘ladi. pH 5-5,5 bo‘lganida esa suvda eruvchan formadagi fosfor 7-10%, o‘zlashuvchan xolatdagisi esa 30% bo‘ladi. Ammoniylashni davom ettirganimizda mahsulot pH 6,5 - 6,7 bo‘lganida o‘zlashuvchan fosfor tasayishini aytishimiz mumkin. Ammoniylangan superfosfat ning kimyoviy tarkibi, maqbul rejimi, hamda tovarlik xossalari 4-jadvalda keltirilgan.

Ushbu olingan ma‘lumotlar O‘zbekiston Res‘ublikasi Fanlar akademiyasi Umumiy va noorganik kimyo institutining ―Fosforli o‘g‘itlar‖ laboratoriyasida oingan. Hamda texnologiyani olib borish rejimlari, kislota me‘yori va maxsulotning fizik – kimyoviy taxlili ham o‘rganilgan. 1. Parchalanishi Fosfat xomashyosini sarfi, t/soat 11,6 H2SO4 me‘yori stexiometriyada, % 100 H2SO4 kontsentratsiyasi, % 60 H2SO4 sarfi, t/soat 12,2 Ruxsat berilgan miqdorlar: H2SO4 me‘yori, % 2 H2SO4 ni 200C haroratdagi qovushqoqligi, g/sm 3 0,003 Aralashtirish harorati, 0C 70-75 Boshlang‘ich aralashtirish, min 5-6 37 2. Kamerali yetilish Kamerada davom etish, soat 1-1,5 Kameradagi harorat, 0C 115-120 Ishlab chiqarish kamerasi, t/soat 21,4 Fosforitni parchalanish koeffitsienti, % 90,6 Kameradagi superfosfat tarkibi, og‘.% P2O5um. 13,00 P2O5o‘z. 11,80 P2O5suv. 11,76 P2O5erk. 6,21 H2O 16,93 3. Omborda yetilishi Etilishni davomiyligi, kun 6 Etilishning o‘rtacha kuni 3 4. Ammonizatsiyalash va donadorlash Etilgandan so‘ng superfosfat ning tarkibi, og‘.% P2O5um. 14,45 P2O5o‘z. 14,12 P2O5suv. 13,71 P2O5er . 4,43 H2O 6,74 Donadorlashda superfosfat ni namligi, % 14-15 Superfosfat og‘irligiga ammiak me‘yori, % 2 Ammoniylashning davomiyligi, min 1-2 Ammiakni ta‘sir etish darajasi, % 96 Ammoniylash harorati, 0C 60-90 Mahsulotning pH ko‘rsatkichi, 3,6-4,0 Donadorligi, % 20-25 Donador superfosfat ning quritishga berish namligi, % 10-11 38 Donadorlash jarayoni tugagandan so‘ng tayyor mahsulot quritish barabaniga yuboriladi, undan chiqqan donadar mahsulot elaklarda elanib sniflarga ajratiladi. 5. Mahsulotning quritish jarayoni Quritishda gazning harorati, 0C kirishda 500-700 chiqishda 100-110 Mahsulotning chiqish harorati, 0C 75-105 Tayyor mahsulotning namligi, % 1,5 Mahsulotning P2O5suv. : P2O5o‘z. nisbati, % 90 Mahsulotdagi azotning miqdori, % 1,05 Mahsulotning donadorligi, og‘. % 1 mm kattalari - 10 1 mm dan 4 mm gacha - 89 6 mm lari - 1 Oddiy superfosfat olishda sulfat kislotasining maqbul me‘yori, termokontsentrat tarkibidagi kalsiy oksidiga bog‘liq. Bunda kislotaning kontsentratsiyasi 60-62% dan oshmasligi zarur. Ushbu rasmda 1 tonna ammoniylangan oddiy superfosfat olishning yuvib quritilgan va yuvtb kuydirilgan kontsentratlar uchun moddiy balansi keltirilgan. Ushbu ishdan shuni aytishimiz mumkinki, hozirgi kunda Qo‘qon superfosfat zavodida oddiy fosforit unidan oddiy ammoniylangan superfosfat olish texnologiyasi ishlab turibdi. Bitiruv malakaviy ishimizda superfosfat olish texnologiyasi kamerali usulidan foydalanish orqali yaxshi samaradorlikka erishish mumkinligini krsatdi. [14-17].

Texnologik jarayonni avtomatik boshqarish. Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va boshqarish texnika taraqiyotining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, u ishlab chiqarish samaradorligini muttasil oshirish, mahsulot sifatini yuqori darajaga ko‘tarish, xarajatlarni kamaytirish, mehnat sharoitlarini yaxshilash, ishlab chiqarishda xafsizlikni taminlash va atrof-muhitin muhofaza qilish uchun xizmat qiladigan asosiy omil hisoblanadi. Xar bir texnologik jarayon (texnologik jarayon ‗arametrlari deb ataluvchi) o‘zgaruvchan fizikaviy va kimyoviy kattaliklar (bosim, sarf, tem‘eratura, namlik, kontsentratsiya va x.k.) bilan xarakterlanadi. Texnologik jarayonning to‘g‘ri o‘tishini tahminlash uchun muayyan jarayonni xarakterlovchi ‗arametrlarni berilgan qiymatda ushlab turish lozim. Boshqaruv tizimi asosan quyidagi elementlardan iborat bo‘ladi, qurilma, o‘lchovchi qurilma, rostlagich va ijrochi qurilma. Boshqarish tizimining asosiy vazifasi, mahsulot tannarxini kamaytirish, sifatini va chiqish miqdorini ko‘‘aytirish. Buning uchun texnologik jarayon ko‘rsatkichlarini (T, ‗, F, L, Q va x.k.) kerakli qiymatda (texnologik reglament asosida) boshqarishdir. Mening bitiruv ishim Ekstraksion fosfor kislotasidan ammofos olishda bug‘latish a‘‘aratini takomilashtirish. Asosiy qurilmaning matematik modeli (uzatish funktsiya) ni tuzidim. ABT –hisoblash deganda asosiy maqsad chiqish qiymatini biror talab etilgan kattalikda ushlab turish degani. Biror ‗arametrni kerakli qiymatda ushlab turish, ya‘ni uni boshqarish demakdir.

X0-Kirish qiymati, X1- Chiqish qiymati Jarayondagi o’zgariladigan oboektni asosiy ko’rsatkichi: To‘rt= 1150C, tmax= 1200C, tmin=1100C mikdorida o‘zgarishi mumkin haroratni o‘zgarish chegarasi t=5 0C. Demak, haroratni maksimal o’zgarish chegarasi: t=5 0C. Rostlagich unumli va maqsadli ishlashi uchun uning koeffitsientlari (Kr, Ti, Td va x.k.) qiymatini to‘g‘ri tanlash kerak. Hozirgi kunda bu ABT blok sxemasini kom‘yuterda MATLAB yordamida yechish mumkin. Bu sxema ko‘rilayotgan tizimni to‘la akslantirishi uchun tizim ob‘ektini (qurilmani) o‘tish funktsiyasini bilishimiz kerak. Qurilma o‘tish funktsiyasi w(k) umumiy ko‘rinishda yozamiz. Bu yerda T va K qiymatini to‘ish kerak. Boshqaruv tizimidagi rostlagichlarini koeffitsient qiymatlarini aniqlash uchun tizim modelini kom‘yutorda akslantirish kerak. Buning uchun tizim modelini tuzish kerak, tizim modeli tizim elementlarining modeli yig‘indisidan iboratdir. Masalan, haroratni boshqarish tizimi: qurilma, datchik, rostlagich va ijrochi mexanizmdan iboratdir. Qurilma matematik modelini tuzishning eks‘eremental usuldan foydalanaman, bunda qurilma kirish qiymatiga turtki berib, chiqish qiymatning BO D R IQ 43 o‘zgarishini o‘lchovchi qurilma yordamida yozib olaman. Bu chizma qurilma dinamikasi deyiladi va bu chizma asosida qurilmani qanday zveno ekanligini anaqlashimiz mumkin, ko‘rinib turibdiki qurima 1-tartibli turg‘un (aperiodik) zvenodir Boshqaruv tizim funktsional chizmalarini chizishda, GOST dan foydalanib, birlamchi, ikkilamchi asboblarni tanlab tartib bilan joylashtiraman. Tanlanilgan o‘lchovchi va boshqaruvchi asosida boshqarish tizim funktsional chizmasini chizaman. O‘rgayotgan misol uchun obektning funktsional boshqarish chizmasi quyidagicha ko‘rinishda bo‘ladi. Adabiyot va uslubiy qo‘llanmalardan foydalanib, birlamchi, ikkilamchi asboblar, rostlagich, boshqaruvchi va ijrochiqurilmalarni GOST 21.404-85 talabiga mos ravishda tuzildi va o‘lchash va boshqarish vositalarining buyurtmalar ro‘yxatiga (jadval 2.1.) yozib qo‘yildi.

Xulosa

Respublikamizda hozigi kunda bir qancha qarorlar va prezidentimizning farmonlari har bir soxa bo‘yicha o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi. 2017-2021 yillar oralig‘ida 5 ta strategiya bo‘yicha dasturlar ishlab chiqildi. Ushbu dastur ichida mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish bo‘yicha bir qancha qarorlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu qarorlardan kelib chiqqan xolda ammafos o‘g‘itini olishda bug‘latish a‘paratini takomillashtirish bo‘yicha hizmat qiladi. Buning asosiy sababi insonlarga qulaylik hamda ishlab chiqarilayotgan mahsulotni sifatli va yuqori samarador bo‘lishidir. Respublikamiz iqtisodiyoti o‘sishi bilan turli soha ko‘rsatkichlari ham o‘sib bormoqda jumladan kimyo sohasi ham jadallik bilan rivojlanya‘ti. Bunga misol qilib ―Ammofos-Maksam‖ AJni olishimiz mumkin. Men ham ushbu bitiruv malakaviy ishimda kamerali usulda ammoniylangan oddiy superfosfat olish texnologiyasini tadqiq qilish bo‘yich bir qanch ishlar qilindi. Buning uchun men ‗rezdentimiz asalaridan, shu sohadagi adabiyot va qo‘llanmalardan hamda internet ma‘lumotlaridan foydalandim. Bu bitiruv malakaviy ishimda men xomashyo sifatida hozirgi kunda 22-24% P2O5 tutgan yuvib quritikgan kontsetrtdan foydalanganimizda 1663,2 kg tayyor mahsulot oldik. Olingan o‘g‘timizning xossalarini, ahamiyatini, texnik bardoshliligini, turli bosimda turlicha ekanligini bilib oldim. Shu sababli men loyihamda bu mahsulotni ishlab chiqarish texnologiyasi, qo‘llaniladigan xom ashyolar, unga qo‘yiladigan taolablar, mahsulotning xossalari, uning iqtisodiy samaradorligi, moddiy, issiqlik balanslarini, mahsulotni ishlab chiqarishda qatnashadigan jihozlar va boshqa bo‘limlarni yoritganman. Bulardan foydalanib yillik ish quvvati 12 955 160 ga teng bo‘lgan mahsulot olishni loyhaladim. Qolaversa jarayonni avtomatlashtirish, iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari va korxonaning joylashishini hamda atrof muhitini o‘rganib chiqdim. Mehnat muxofazasida ishchilarga yaratilgan sharoitlar davlat standartlari asosida bo‘lishi kerakligi to‘g‘risida ma‘lumot keltirganman. 58 Hozirgi kunda chiqindisiz texnologiya ishlab chiqarish va yuqori sifat hamda yuqori samaradollikka erishishni hal qilish dunyoda birinchi o‘rinda turibdi. Biz tamondan olingan ammoniylangan oddiy superfosfat mahsulotni ham sifati yuqoridir. Undan olinadigan mahsulotlarni kamdan kam xolatda foydalanishga yaroqsiz bo‘lishi mumki. Ushbu bitiruv malakaviy ishimni tayyorlashda 4 yil davomida ustozlarimdan olgan bilim va ko‘nikmalarimdan keng foydalandim. Kelajakdagi ish faoliyatimda o‘qish davomida olgan bilimlarimni ishlab chiqarish jarayanlarida amalda ko‘rsatishga yurtimiz ravnaqiga barcha yurtdoshlarim kabi o‘z xissamni qo‘shishga sitqidildan xarakat qilaman.