|
O‘lchash vositasini darajalash - o‘lchash vositasining darajalash tavsifini
aniqlashdir. Ba’zi hollarda darajalash jadvallari yoki grafiklari tuziladi.
Qoida bo‘yicha, yuqori aniqlikdagi qator o‘lchash vositalari uchun o‘lchash
natijalarini aniqlanishi uchun kiritiladigan tuzatishni topish zarur bo‘ladi. Buning uchun
o‘lchov bilan qayta yaratilgan kattalikning xaqiqiy qiymati, yoki o‘lchash asbobini
shkalasidagi belgilarga tegishli yoki o‘lchash o‘zgartkichlarini chiqish signaliga tegishli
kattaliklarning haqiqiy qiymatlari aniqlanadi. Bunday metrologik amal (proqedura) o‘lchash
vositalarini kalibrlash deyiladi. Kalibrlash o‘lchash vositalarining haqiqiy metrologik
tavsiflarini aniqlash va tasdiqlash maqsadida, belgilangan sharoitlarda bajariladigan amallar
majmui.
Kalibrlash natijalari o‘lchash vositasi ko‘rsatadigan, o‘lchanayotgan kattalikning
haqiqiy qiymatlarini yoki uning ko‘rsatuvlariga kiritiladigan tuzatishlarni aniqlashga yoki
bu vositalarning xatoligini baholashga imkon beradi.
O‘lchash vositalarining belgilangan texnik talablarga mosligini aniqlash va tasdiqlash
maqsadida davlat metrologik xizmati idorasi yoki bu ishga vakolatli boshqa idoralar
(tashkilotlar) tomonidan bajariladigan amallar majmui o‘lchash vositalarini qiyoslash
deyiladi.
SHunday qilib, o‘lchash vositalarini darajalash, kalibrlash, qiyoslash bilan kattalik
birligi o‘lchamlarini o‘lchash vositalariga uzatish amalga oshiriladi. Bu metrologik amallar
berilgan o‘lchash vositalari yordamida olingan kattalik qiymati, shu kattalikka tegishli
aniqroq ma’lum qiymati bilan solishtirib o‘tkaziladi.
Bu amallar (proqedura) o‘lchash vositalarini yuqori aniqlikdagi o‘lchash vositalari
bilan solishtirilishi natijasida birlik o‘lchamlari tegishli etalonlarda qayta yaratilgan va
(yoki) saqlanadigan birlik o‘lchamiga keltiriladi.
O‘lchash vositalarini darajalashda, kalibrlashda, qiyoslashda davlat etalonlari
qo‘llanilmaydi.
Bu unikal vositalar davlatni texnik mustaqilligining asosi, milliy iftixori hisoblanadi.
SHuning uchun kattalik birligini markazlashtirilgan qayta tiklashda yuqori talabli,
metrologik o‘zaro tobe, ierarxik birlik o‘lchamlarini uzatish tizimi yaratilgan (6.3-rasm).
Bu tizimda birlik o‘lchamlari etalonlardan (3-rasmda ko‘rsatilganidek ishchi
etalonlardan) maxsus mo‘ljallangan namunaviy o‘lchash vositalari yordamida uzatiladi.
Namunaviy o‘lchash vositalarining o‘ziga xos xususiyligi shundan iboratki, bu
o‘lchash vositalari faqat birlik o‘lchamlarini uzatish amallarida ishlatiladi. Namunaviy
o‘lchash vositalarining metrologik xususiyatlarini (tavsiflarini) uzoq muddatli barqarorligini
ta’minlash maqsadida ularni boshqa maqsadlarda ishlatish man etiladi.
Birlik o‘lchamlarini uzatish bilan bog‘liq bo‘lmagan o‘lchashlar uchun
qo‘llaniladigan o‘lchash vositalari ishchi o‘lchash vositalari deb ataladi.
Ulchash vositalarini namunaviy va ishchi vositalarga bo‘linishi, qandaydir darajada,
shartli bo‘lib, o‘lchash vositalarining faqat metrologik vazifasidan aniqlanadi va ko‘p
hollarda, ularning konstruktiv yoki boshqa xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lmaydi. Faqat juda
kam (chegaralangan sondagi) sonli o‘lchash vositalarining turlari maxsus loyihalanadi va
namunaviy o‘lchash vositalari sifatida ishlab chiqariladi. O‘lchash vositalarining asosiy
massasi ularning metrologik funksiyasini ko‘rsatmasdan ishlab chiqariladi. Keyin
ekspluatatsiya jarayonida o‘lchash vositalarining konkret nusxalari namunaviy o‘lchash
vositalari sifatida qo‘llanilishi uchun tanlab olinadi.
O‘lchash vositalarini namunaviy o‘lchash vositalari sifatida tasdiqlash, davlat
metrologik xizmati organi tomonidan bu o‘lchash vositalarini metrologik attestatlash
jarayonida ularning xossalarini har tomonlama tekshirish asosida amalga oshiriladi.
O‘lchash vositalarini namunaviy o‘lchash vositalari (NUV) sifatida tasdiqlashda
asosiy belgilovchi kriteriyasi bo‘lib metrologik tavsiflarining vaqtli barqarorligi va boshqa
nusxadagi bir turli o‘lchash vositalariga nisbatan xatolikning tasodifiy tashkil etuvchisini
kichikligi hisoblanadi.
O‘lchash vositalarining metrologik xossalarining barqarorligi ko‘pincha ularni
ekspluatatsiya qilish intensivligi bilan aniqlanadi, shuning uchun hattoki yuqori aniqlikdagi
ishchi o‘lchash vositalarini muddatidan oldin metrologik attestatlamasdan birlik
o‘lchamlarini uzatish amallarida ishlatish man etiladi.
Namunaviy o‘lchash vositalari o‘zaro metrologik tobeligi bo‘yicha va demak,
aniqligi bo‘yicha toifalarga bo‘linadi. Birlik o‘lchamini bevosita (to‘g‘ridan-to‘g‘ri)
etalonlardan olinadigan namunaviy o‘lchash vositalari birinchi toifali etalonlar deb
hisoblanadi, keyin aniqligi pasayishi bo‘yicha ikkinchi, uchinchi va h.k. toifali etalonlar deb
yuritiladi.
Namunaviy o‘lchash vositalari toifalarining soni va har qaysi toifadagi namunaviy
o‘lchash vositalari (NO‘V) ning soni birlik-o‘lchamini barcha o‘lchash vositalariga uzatish
uchun etarli bo‘lish kerak.
SHuni ta’kidlash kerakki, birlik o‘lchamini bir o‘lchash vositasidan boshqasiga
uzatishni har bir bosqichida xatoliklarni to‘planishi kuzatiladi. SHuning uchun, qanchalik
namunaviy o‘lchash vositalarining toifalari soni ko‘p bo‘lsa, shunchalik past aniqlikni
kafolatlash mumkin va aksincha, namunaviy o‘lchash vositalarini toifalari soni kam bo‘lsa,
birlik o‘lchamini operativ tarzda ta’minlash maqsadida har bir toifali namunaviy o‘lchash
vositalarining sonini ko‘paytirish kerak bo‘ladi. Bu holda etalonni ishlatilishini
intensivligini oshiradi, bu esa etalonning talab etiladigan metrologik xususiyatlarini
muddatidan oldin buzilishga olib keladi.
SHuning uchun namunaviy o‘lchash vositalarining toifalarini optimal sonini aniqlash
o‘lchanadigan kattaliklarning har biri uchun murakkab texnik-iqtisodiy masala bo‘lib
hisoblanadi.
Namunaviy o‘lchash vositalarining toifa sonini aniqlashda etalonni aniqligi bo‘yicha
zapasi, ekspluatatsiya qilinadigan o‘lchash vositalarining har bir aniqlik darajasi bo‘yicha
umumiy soni va o‘lchash vositalarining vazifasi, shu o‘lchash vositalari yordamida nazorat
qilinadigan maxsulot narxi va ishchi o‘lchash vositalarining talab etiladigan aniqligi hisobga
olinadi.
SHunday tartibda, birlik o‘lchamini uzatish strukturasi har bir o‘lchanadigan kattalik
uchun MI 83-78 xolatiga muvofiq shakllantiriladi va maxsus sxema qiyoslash sxemasi
ko‘rinishida rasmiylashtiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
