Электроника ва автоматика факультетининг «Радиотехника ва касб таълими» кафедрасида 5522000 – Радиотехника ва 5140900 – Касб таълими ихтисосида таълим олувчи талабалар учун «аналог электрон šурилмалар схемотехникаси»

Yakka о‘zgarmas tok kо‘prigi

Kо‘prik sxema yoki oddiygina qilib aytganda, kо‘prik yopiq zanjirni tashkil qiluvchi tо‘rtta qarshilikdan, nol kо‘rsatkich vazifasini bajaruvchi magnitoelektrik galvanometrdan iboratdir (5.1- rasm)

5. 
   1-rasm. Kо‘prik sxemasi.
   

О‘zgarmas tok kо‘priklari о‘zgarmas tok manbaidan ta’minlanadi. R₁, R₂, R₃, R₄ qarshiliklar kо‘prikning yelka qarshiliklari, manba va nol kо‘rsatkich zanjirlari esa, kо‘prikning diagonallari deb yuritiladi.

Kо‘prik sxemasi shunday tuzilganki, bunda bitta yoki ikkita yelka qarshiliklarini о‘zgartirib, kо‘prikning diagonalidan о‘tayotgan tokni nolga tenglashtirish mumkin.

Bu holat kо‘prikning muvozanati deb yuritiladi. Kо‘prik muvozanat holatiga keltirilganda I_r = 0 bо‘ladi, yani s va d nuqtalarning potensiallari bir-biriga teng bо‘ladi (U_c = U_d).

Shunga asoslanib, quyidagi ifodalarni yozish mumkin:

I1R1 = I2R2			(5.1)
I1R3 = I2R4			(5.2)

(5.1) tenglamani hadlab (5.2) tenglamaga bо‘lib quyidagini olamiz:

R₁/R₂ = R₂/R₄ , (5.3)

Yoki

R₁R₄ = R₂R₃ , (5.4)

3. 
   va(5.4 ) ifodalar kо‘prikning muvozanat shartini belgilaydi.
   

Kо‘prik yordamida noma’lum qarshilikni (elektr qarshilikni) о‘lchash uchun bu qarshilik istagan yelka qarshiligi о‘rniga ulanadi va bitta yoki ikkita yelka qarshiliklarini о‘zgartirib, galvanometrdan о‘tayotgan tok nolga tenglashtiriladi.

3. 
   ifodaga asoslanib, noma’lum qarshilik R_x ni qо‘yidagicha topamiz (R_x birinchi yelka qarshiligi R₁ о‘rniga ulangan);
   

R_x = (R₃/ R₄)R₂ (5.5)

Bu yerda R₂ – solishtirma yelka qarshiligi deb yuritiladi.

Yakka о‘zgarmas tok kо‘priklari qarshiliklarni о‘lchashda ancha qulay asbob hisoblanadi.

Noma’lum qarshilik tenglamasi (5.5) ga uchta qarshilik kiradi, ya’ni kо‘prikning о‘lchash aniqligi asosan uchta qarshiliklarni tayyorlashdagi aniqlikka bog‘liq.

Bu qarshilik yuqori aniqlik bilan tayyorlanadi va hatoliklar 0,02 dan oshmasligi mumkin. Hamma qarshilik xatoliklari о‘zaro qо‘shilgan taqdirda kо‘prik xatoligi 0,05 - 0,1 ni tashkil qilishi mumkin.

Bundan tashqari kо‘prik aniqligiga ulash uchun xizmat qilidigan simlarning qarshiligi ham tasir etadi. Shu sababli, yakka о‘zgarmas tok kо‘priklari 10 Om va undan katta qarshiliklarni о‘lchash uchun qо‘llaniladi. Kichkina qarshiliklarni о‘lchayotganda ulash uchun xizmat qiluvchi simlar qarshiligining о‘lchash aniqligiga ta’sirini bilish uchun qо‘yidagi misolni kо‘ramiz. Faraz qilaylik, о‘lchanishi kerak bо‘lgan qarshilikning qiymati 1 Om: ulash uchun xizmat qiluvchi har bir simning qarshiligi r=0,01 Om bо‘lsin. Bu holda kо‘prik bilan о‘lchangan qarshilik R_x+2r bо‘ladi. Ulash simlarining qarshiligi tufayli vujudga kelgan nisbiy xatolik qо‘yidagicha topiladi

 2r 100%  0^,02 100%  2% .

R_X 1

О‘zgarmas tok kо‘priklarining asosiy xarakteristikalaridan biri ularning sezgirligi hisoblanadi. Amalda kо‘priklarning sezgirligini baholash uchun nisbiy sezgirlik ifodasidan foydalaniladi:

SK      R1 бўлак (5.6) R₁ R₁ 100 %

100%

R₁

Bu yerda -galvanometr kо‘rsatkichining og‘ish burchagi (shkala bо‘laklarida ifodalanadi);

^R1 - yelka qarshiligining nisbiy о‘zgarishi.¹⁶

R₁