Xalqaro birliklar tizimi (SI) ning hosilaviy birliklari
SI ning hosilaviy birliklari SI ning kogerent hosilaviy birliklarini hosil qilish qoidalariga muvofiq keltirib chiqariladi. SI ning asosiy birliklaridan foydalanib keltirib chiqarilgan SI ning hosilaviy birliklarining namunalari 2-jadvalda keltirilgan.
2-jadval – Nomlari va belgilari asosiy birliklar nomlaridan va belgilaridan tashkil topgan SI ning hosilaviy birliklar namunalari.
Kattalik
|
|
Birlik
|
|
Nomi
|
О‘lchamligi
|
Nomi
|
Belgisi
|
Maydon
|
L2
|
metrning kvadrati
|
m2
|
hajm, sig‘diruvchanlik
|
L3
|
metrning kubi
|
m 3
|
Tezlik
|
LT-1
|
sekundiga metr
|
m/s
|
Tezlanish
|
LT-2
|
metr taqsim sekundning kvadrati
|
m/s2
|
Zichlik
|
L-3M
|
kilogramm taqsim metrning kubi
|
kg/m3
|
Tо‘lqin son
|
L-1
|
metrning darajasi minus bir
|
m-1
|
Solishtirma xajm
|
L3M-1
|
metrning kubi taqsim kilogramm
|
m3/kg
|
Elektr tokining zichligi
|
L-2I
|
amper taqsim metrning kvadrati
|
A/m2
|
Magnit maydonning kuchlanganligi
|
L-1I
|
amper taqsimmetr
|
A/m
|
Komponentning molyar
|
L-3N
|
mol taqsimmetrning kubi
|
mol/m3
|
konsentratsiyasi
|
|
|
|
Ravshanlik
|
L-2J
|
kandela taqsimmetrning kvadrati
|
cd/m2
|
|
|
|
|
SI ning maxsus nomiga va belgilanishiga ega bо‘lgan hosilaviy birliklari 3jadvalda kо‘rsatilgan.
SIning elektr va magnit kattaliklarining birliklarini elektromagnit maydonitenglamalariniratsionallashtirilganshakligamuvofiq hosil qilish lozim.Butenglamalargavakuumningmagnitdoimiyligiμ0 kiradi. Unianiq qiymati 4π107 H/m yoki12,566 370 614...-10-7 H/m (aniq).
О‘lchovlar vatarozilar XVII Boshkonfernsiyasining- О‘TBK (1983 y.) qarorlariga muvofiq uzunlik birligi - metrni yangi ta’rifi bо‘yicha, tekis elektromagnit tо‘lqinlarining vakuumda tarqalish tezligini qiymati s0 - 299792458 m/s (aniq) ga teng deb qabul qilingan.
Bu tenglamaga shuningdek qiymati 8,854187817 10-12 F/m teng deb qabul qilingan vakuumning elektrik doimiyligi ε0 kiradi.
Elektr birliklari о‘lchamlarining anikligini Djozefson effekti va Xoll kvant effekti asosida oshirish maqsadida О‘lchovlar va tarozilar xalqaro komiteti (О‘TXK) tomonidan 1990 yil 1 yanvaridan boshlab Djozefson konstantasining shartli qiymati Kj-90 = 4,835791014 Hz/V (aniq) [О‘TXK 1 - tavsiyasi, 1988 y] va Klitsing konstantasini shartli qiymati Rk-90 = 25812,807 Ω (aniq) [О‘TXK, 2- tavsiyasi, 1988 y] deb kiritildi.
Izoh - О‘TXK ning 1 va 2 tavsiyalari elektr yurituvchi kuch birligi volt va elektr qarshilik birligi – Om ta’rifi Xalqaro birliklar tizimida qayta kо‘rib chiqilgan degan ma’noni bildirmaydi.
3-jadval – SI ning maxsus nom va belgilanishga ega bо‘lgan hosilaviy birliklari
Kattalik
|
Birlik
|
Nomi
|
О‘lchamligi
|
Nomi
|
Belgisi
|
SI ning asosiy va hosilaviy birliklari orqali ifodalanishi
|
Yassi burchak
|
l
|
Radian
|
rad
|
mm-1=l
|
Fazoviy burchak
|
l
|
steradian
|
sr
|
m2m-2=l
|
Chastota
|
T-1
|
gers
|
Hz
|
s-1
|
Kuch
|
LMT-2
|
nyuton
|
N
|
mkgs-2
|
Bosim
|
L-1MT-2
|
paskal
|
Pa
|
m-1 kgs-2
|
Energiya, ish, is-siqlik miqdori
|
L2MT-2
|
djoul
|
J
|
m2 kgs-2
|
Quvvat
|
L2MT-3
|
vatt
|
W
|
m2 kgs-3
|
Elektr zaryadi, elektr miqdori
|
TI
|
kulon
|
S
|
sA
|
Elektr kuchlanish, elektr potensial, elektr potensiallarayirmasi, elektr yurituvchi kuch
|
L2MT-3I-1
|
volt
|
V
|
m2 kgs-3-A-1
|
Elektr sig‘im
|
L-2M -1T4I2
|
farad
|
F
|
m-2kg-1s4A2
|
Elektr qarshilik
|
L2M-1T3I2
|
om
|
Ω
|
m2kgs-3 A2
|
Elektr о‘tkazuvchanlik
|
L-2M1T-3I-2
|
simens
|
S
|
m-2kg-1s3 A-2
|
Magnit induksiyasining oqimi, magnit oqimi
|
L2MT-2I-1
|
veber
|
Wb
|
m2kgs-2A-1
|
Magnit oqimining zichligi, magnit induksiyasi
|
MT-2I-1
|
tesla
|
T
|
kgs-2A-1
|
Induktivlik, о‘zaro induktivlik
|
L2MT-2I-2
|
genri
|
H
|
m2kgs-2A-2
|
Selsiy temperaturasi
|
θ
|
Selsiy gradusi
|
0S
|
K
|
Yorug‘lik oqimi
|
J
|
lyumen
|
lm
|
cdsr
|
Yoritilganlik
|
L-2J
|
lyuks
|
Ix
|
m -2cdsr
|
Radioaktiv manbadagi nuklidlarningaktivligi(rad ionuklidning aktivligi)
|
T-1
|
bekkerel
|
Bq
|
s-1
|
Ionlovchi nurlanishning yutilgan dozasi, kerma
|
L2T-2
|
grey
|
Gy
|
m2s-2
|
Ionlovchi nurlanishning ekvivalent dozasi, ionlovchi nurlanishning effektiv dozasi
|
L2T-2
|
zivert
|
Sv
|
m2s-2
|
Katalizator aktivligi
|
NT-1
|
katal
|
kat
|
mol-s-1
|
Izohlar:
. 3-jadvalga yassi burchak birligi - radian va fazoviy burchak birligi – steradian kiritilgan.
. Xalqaro birliklar tizimini 1960 yili О‘lchovlar va tarozilar XI Bosh konferensiyasida qabul qilishda uchta birliklar sinfi kirar edi: asosiy, hosilaviy va qо‘shimcha (radian va steradian). О‘TBK radian va steradian birligini «qо‘shimcha» deb tasnifladi, uning asosiy yoki hosilaviy ekanligi tug‘risidagi masalani ochiq qoldirdi. Bu birliklarning ikkilanma tushunishni bartaraf qilish maqsadida О‘lchovlar va tarozilar xalqaro komiteti 1980 yil (1 - tavsiya) qо‘shimcha SI birliklari sinfini о‘lchamsiz hosilaviy birliklar sinfi deb tushunishni qaror qildi, О‘TBK hosilaviy SI birliklari uchun ifodalarda ularni qо‘llash yoki qо‘llanmaslikni ochiq qoldirdi. 1995 yil XX О‘TBK (8-qaror) SI dan qо‘shimcha birliklar sinfini olib tashlashga, boshqa hosilaviy SI birliklari uchun ifodalarda qо‘llanish yoki qо‘llanilmasligi mumkin bо‘lgan (zaruriyatga kо‘ra) radian va steradianni SI ning о‘lchamsiz hosilaviy birliklari deb atashga qaror qildi.
Xalqaro birliklar tizimi birliklarini о‘nli karrali va ulushli birliklarining nomlari va belgilarini hosil qilish qoidalari
SI ning о‘nli karrali va ulushli birliklarining nomlari va belgilanishi 4-jadvalda keltirilgan kо‘paytuvchi va old qо‘shimchalar yordamida hosil qilinadi.
4-jadval - SI ning о‘nli karrali va ulushli birliklarning nomlari va belgilanishini hosil qilish uchun foydalaniladigan kо‘paytuvchi va old qо‘shimchalar
О‘nli kо‘paytuvchi
|
Old qо‘shimcha
|
Old qо‘shimcha belgisi
|
О‘nli kо‘paytuvchi
|
Old qо‘shimcha
|
Old qо‘shimcha belgisi
|
1024
|
iota
|
Y
|
10-1
|
detsi
|
d
|
1021
|
zetta
|
Z
|
10-2
|
santi
|
s
|
|
1018
|
eksa
|
YE
|
10-3
|
milli
|
m
|
1015
|
peta
|
R
|
10-6
|
mikro
|
μ
|
1012
|
tera
|
T
|
10-9
|
nano
|
n
|
109
|
giga
|
G
|
10-12
|
piko
|
p
|
106
|
mega
|
M
|
10-15
|
femto
|
f
|
103
|
kilo
|
k
|
10-18
|
atto
|
a
|
102
|
gekto
|
h
|
10-21
|
zepto
|
z
|
101
|
deka
|
da
|
10-24
|
iokto
|
y
|
Birlikning nomiga yoki belgisiga ikki yoki undan kо‘proq old kо‘shimchalarni
|
ketma-ket qо‘shishga yо‘l qо‘yilmaydi. Masalan, birlik nomi mikromikrofarad о‘rniga pikofarad yozilishi kerak. Izohlar:
Asosiy birlikning nomi - kilogramm "kilo" old qо‘shimchasiga ega bо‘lganligi sababli massani karrali va ulushli birliklarini hosil qilish uchun massaning ulushli birligi – gramm (0,001 kg) ishlatiladi va old qо‘shimchalar "gramm" sо‘ziga qо‘shilibyozilishi lozim, masalan, mikrokilogramm (µkg) о‘rniga milligramm (mg).
Massaning ulushli birligi - grammni old qо‘shimchasiz ishlatish ruxsat etiladi (birlikning belgisi - g).
Old qо‘shimcha yoki uning belgisi birlikning nomiga, yoki mos holda, belgisiga qо‘shib yozilishi lozim.
Agar birlik birliklar kо‘paytmasi yoki nisbati kо‘rinishida tuzilgan bо‘lsa, u holda old qо‘shimchani yoki uning belgisini kо‘paytma yoki nisbatga kiruvchi birinchi birlik nomiga yoki belgisiga kо‘shib yozish lozim.
|