"elektron tijorat va raqamli iqtisodiyot" kafedrasi "iqtisodiyotda axborot komplekslari va texnologiyalari"

4.Zamonaviy operatsion tizimlarining ishlash asoslari 
Tizimli dasturiy ta’minot (TDT) quyidagilarni bajarishga qaratilgan: 
komputerning va komputerlar tarmog’ining ishonchli va samarali 
ishlashini ta’minlash; 
komputer va komputerlar tarmog’i apparat qismining ishini tashkil qilish 
va profilaktika ishlarini bajarish. 
Tizimli dasturiy ta’minot ikkita qismdan – asosiy (bazaviy) dasturiy ta’minot 
va yordamchi (xizmat ko’rsatuvchi) dasturiy ta’minotdan iborat. Asosiy dasturiy 
ta’minot komputer bilan birgalikda yetkazib berilsa, xizmat ko’rsatuvchi dasturiy 
ta’minot alohida, qo’shimcha tarzda yaratilishi mumkin. 
Asosiy dasturiy ta’minot (base software) – komputer ishini ta’minlovchi 
dasturlarning minimal to’plamidan iborat bo’lib, ularga quyidagilar kiradi: 
-
operatsion tizim (OT); 
-
tarmoq tizimlari. 
Yordamchi (xizmat ko’rsatuvchi) dasturiy ta’minotga asosiy dasturiy ta’minot 
imkoniyatlarini kengayturuvchi va foydalanuvchining ish muhitini (interfeysni) 
qulayroq tashkil etuvchi dasturlar kiradi. Bular tashxis qiluvchi, komputerning 
ishchanligini oshiruvchi, antivirus, tarmoq ishini ta’minlovchi va boshqa dasturlardir.
Shunday qilib, tizimli dasturiy ta’minotni sxematik ravishda quyidagicha 
tasvirlash mumkin. 

---

28 
1.2.7-rasm. Tizimli dasturiy ta’minotning stukturasi 
Kompyuterdan foydalanishni osonlashtiruvchi tizim dasturlarining yadrosi 
operatsion tizimlardir. Operatsion tizim foydalanuvchi bilan komputer orasida 
bevosita muloqot o’rnatishni, komputerni boshqarishni, foydaldnuvchi uchun 
qulaylik yaratishni, komputer resurslaridan oqilona foydalanish va hokazolarni 
ta’minlovchi dasturlardir. Operatsion tizimga fan tilida tarif beradigan bo’lsak u 
quydagicha jaranglaydi. 
Operatsion tizim (OT)
– bu kompyuter texnikasi zaxiralarini boshqarish, 
amaliy dasturlarni chiqarish va ularning tashqi qurilmalar, boshqa dasturlar bilan 
o’zaro aloqasini amalga oshiruvchi, foydalanuvchining komputer bilan muloqatini 
ta’minlovchi dasturiy vocitalar yig’indisidir. 
Kompyuter texnikasining istalgan komponentlari va ularga beriladigan 
imkoniyatlar: markaziy prossesor, tezkor yoki tashqi xotira, tashqi qurilmalar, 
dasturlar va boshqalar zaxira bolib xizmat qiladi. 
Operatsion tizim foydalanuvchiga hisoblash tizimi bilan qulay muloqat qilish 
usulini (interfeys) taqdim etadi. Interfeys bunda dasturiy va foydalaniladigan bo’lishi 
mumkin. 
O’z navbatida foydalanuvchi interfeys 
buyruqli
yoki 
ob’ektli-yo’naltirilgan
bo’lishi mumkin. Buyruqli interfeys komputer zahiralarini boshqarish bo’yicha 
harakatlarni bajarishda foydalanuvchi tomonidan buyruqlarni klaviaturadan kiritishni 
ko’zda tutadi. Ob’ektli-yo’naltirilgan interfeys – fayllar, kataloglar, diskovodlar, 
dasturlar, hujjatlar va boshqalarni taqdim etuvchi ob’ektlar ustidan operasiyalarni 
Operatsion 
tizim 
Tarmoq OT 
Tashxis 
dasturlari 
Antivirus 
dasturlar 
Arxivlashtirish 
dasturlari 
Tarmoq
dasturlari 
Asosiy DT 
Xizmat ko’rsatuvchi DT