Elektrokimyoviy ruxlash sexini loyixalash va asosiy uskuna xisobi

MDX	223
100
Rossiya	138	48,1
Qozog'iston	52	36,3
O‘zbekiston	2	5,4
Tojikiston	13	4,7
Armaniston	4	0,7
Gruziya	4	0,3
Ozorboyjon	5	3,8
Qirg‘iziston	2	-
Ukraina	3	0,7

MDX da rux konsentratini ishlab chiqarilishi (ming. t.) 2-jadval.

Xammasi	461,0	398,4	331,9	301,0	291,0	246,4	340,6	422,3	463,0
Rossiya	159,0	157,4	146,9	129,0	121,0	120,8	114,4	132,0	136,0
Qozog'iston	250,0	207,0	152,0	155,0	157,0	g ‘,0	224,3	288,3	325,0
O‘zbekiston	50,0	33,0	31,0	15,0	12,0	2,0	2,0	2,0	2,0
Gruziya	2,0	1,0	2,0	2,0	1,0	0,6	-	-	-

MDX da rafinirlangan ruxni istemol qilinishi (mingt.) 3-jadval.

Davlatlar	2010y.	2011y.	2012y.	2013y.	2014y.	2015y.	2016y.
MDX	343,0	311,4	240,8	235,7	220,3	235,2	230,0
Rossiya	203,0	166,4	105,8	106,7	110,3	130,2	130,0
Qozog'iston	55,0	55,0	50,0	45,0	35,0	30,0	30,0
O‘zbekiston	10,0	10,0	10,0	10,0	10,0	10,0	8,0
Ukraina	75,0	80,0	75,0	74,0	65,0	65,0	62,0
Dunyobo ‘yicha				7489	7469	7755	7874

Dunyodagi yirik rux konlarini tasnifi 4-jadval.

Davlatlar	Kon	Rudaturi	Aniqlanganzahiralari, ming. t	Rudadagio ‘rtachamiqdori, %
AQSh	Red-Dog	Kolchedanli polimetall rudalar	20180	17.0
Avstraliya	Broken-Xill		19200	10.0
	Maunt-Ayza		3530	6.3
	Xilton		3800	9.6
	MakArtur-River		18000	9.5
	Sencheri		g ‘00	10.4
Kanada	Bransuik		11885	8.87
	Kidd-Krik		10400	10.0
	Sallivan		3225	6.1
Xindiston	Rampura-Agucha		8100	13.5
Irlandiya	Navan		4600	8.9
Rossiya	Xolodninskoe		13340	4.0
	Ozernoe		7720	6.2
Qozog'iston	Jayrem	Baritli-kolchedanli-polimetall rudalar	6560	3.8
	Shalkiya	Qo‘rg‘oshinli ruhli «stratiform» rudalar	5100	3.3
O‘zbekistan	Uch-Kulach		2450	1.9

2018yilda dunyoning eng yirik korxonalarida rux konsentratini ishlab chiqarilishi 5-jadval.

Davlat	Korxona	Kompaniya	Yillikishlabchiqarishquvvati, ming. t	Davlatdagiulushi, %
AQSh	Red-Dog	«ComincoLtd.»	490	66.8
Kanada	Bransuik	«NorandaInc»	250	23.4
	Sallivan	«ComincoLtd.»	100	9.4
	Polaris	«ComincoLtd.»	150	14.0
Peru	Serro-de-Pasko	«Empresa Minera del Centro del Peru S.A.» («Centromin»)	190	21.9
Irlandiya	Tara	«OutokumpuZincOy»	165	93.2
Avstraliya	Broken-Xill	«PasmincoLtd.»	185	18.3
	Maunt-Ayza	«MIM HoldingsLtd.»	180	18.3
	Xellier	«AberfoyleLtd.»	120	11.8
	MakArtur-River	«MIM HoldingsLtd.»	150	14.8
Ispaniya	Los-Frayles	«BolidenLtd.»	125	97.6
Rossiya	UchalinskiyGOK	AO «UchalinskiyGOK»	75.1	65.6
Hindiston	Rampura-Agucha	«HindustanZincLtd.»	130	66.7

Dunyoning eng yirik korxonalarida rafinirlangan ruxni (chushka holida) ishlab chiqarilishi, ming.t/yiliga 6-jadval.

Davlat	Zavod	Kompaniya	Quvvatiming/t
Belgiya	Balan	«UnionMiniere»	265
Finlyandiya	Kokkola	«OutokumpuZincOy»	230
Fransiya		«Metaleurop»		95
	Obi	«UnionMiniere»		220
Germaniya	Nordenxem	«MetaleuropWeser»–«ZincGmbH»	120
Ispaniya	Aviles	«Asturiana de Zinc S.A.»	320
Niderlandiya	Budel	«PasmincoLtd.»	205
Norvegiya	Eytrxeym	«Norzink AS»	135
Kanada	Vallifild	«Canadian Electrolytic Zinc Ltd.», «Noranda Inc.»		230
	Treyl	«ComincoLtd.»		272
	Timmins	«FalconbridgeLtd.»		133
	Monaka	«ZincCorporationofAmerica»		146
AQSh	Torreon	«Met-Mex Penoles S.A. de C.V.»	130
Meksika	Risdon	«PasmincoLtd.»	220
Avstraliya	Chjuchjou	«ZhuzhouLead-ZincSmelter»	230
Xitoy	Xuludao	«HuludaoZincSmelterCo.»		260
	Shaoguan	«ShaoguanSmelter»		130
	Iidjima	«Akita Zinc Smelting Co. Ltd.»		156
Yaponiya	Annaka	«TohoZincCo. Ltd.»	139
Qozog'iston	Ust-KamenogorskiySSK	AO «Kazrux», «Glencore International AG»		140
	LeninogorskiyPMK			240
KXDR	Munpion		150
Koreyares	Onsan	«KoreaZincCo. Ltd.»	220
Polsha		«HutaCynku»	80
Rossiya	ChelyabinskiyESZ	OAO «Chelyabinskiyelektrolitno-ruxovыyzavod», «Euromin S.A.»	120
O‘zbekistan	OlmaliqTMK	«OlmaliqTMK» AJ	120

2. 
   ISHLAB CHIQARILAYOTGAN MAXSULOTGA QO‘YILADIGAN TEXNIK TALABLAR.
   

Elektrokimyoviy ishlab chiqarish sohasida eng ko‘p qo‘llaniladigan jarayonlardan biri hisoblanib, u quyidagilarni o‘z ichiga oladi: buyumlar va detallarni korroziyadan himoya qilish maqsadida metall va nometall buyumlarni sirt yuzasiga metall hamda qotishmalar qoplash, dekorativ – chiroyli tashqi ko‘rinish berish maqsadida qoplash, mexanik yemirilishdan asrash, sirt yuzasi qattiqligini oshirish, yaltiroqlik qobiliyati paydo qilish, hamda metalli nusxalar olish va ko‘paytirish uchun (galvanoplastika) qo‘llaniladi. Hozirgi vaqtda galvanotexnika qo‘llanilmagan sanoatning birorta sohasini ko‘rsatish qiyin. Juda ko‘p ishlab chiqarish zavodlarida yirik galvanik sexlar barpo qilingan bo‘lib, ular uskunalarini nazorat qilish avtomatlashtirilgan va yarim avtomatlashtirilgan, nazorat qilishni ilmiy - tekshirishlari elektrokimyoviy laboratoriyalarida olib borilmoqda. Oxirgi yillarda galvanotexnika oldiga bir qator aniq vazifalar qo‘yilmoqda: muhim fizik-kimyoviy (magnitli, yarimo‘tkazgichli, yuqori elektr toki o‘tkazish, issiqlikka bardoshli va boshqa har xil) qoplamalar olish, intensiv rejimda, jarayon nazorati va avtomatik boshqarishni, uskunalarni avtomatlashtirish va boshqalarni qo‘llash. Boshqa turli usullarda metalli qoplamalarni olish mumkin bo‘lmaganda faqat elektrokimyoviy usulda amalga oshirish mumkin bo‘ladi. Qo‘yilgan masalani yechish elektroliz jarayonini o‘tkazishni juda chuqur o‘rganish va zamonaviy tekshirish usullarini qo‘llashni talab etadi. Elektrolitik usuldan tashqari yana qoplama qoplashning fizik va kimyoviy usullari ham mavjuddir. Elektrolitik usul quyidagi qulayliklar va ustunliklarga ega: har xil strukturali cho‘kmalar olish, qoplama qalinligini oson boshqarilishi va aniqligi metall va nometall buyumlarga, bir metall cho‘kmalarini bir xil va har xil mexanik xossalarini o‘zgartirish, har xil tarkibda va fazoviy tuzilishini o‘zgartirib (yuqori temperaturani qo‘llamasdan) metall qotishmalari qoplamalarini olish imkoniyatlari mavjuddir. Rux zavodlarda, tarkibi xarxil bulgan, bir necha konsentratlar ishlatiladi. Shaxta tayyorlash davrida konsentratlar shunday nis­batlikda olinadiki, ular rux, yo‘ldosh foydali element va zarar komponentlar bo‘yicha aniq tarkibga ega bo‘lishi zarur.
Qayta ishlashga kelgan rux konsentratini taxminiy tarkibi,%: 45 = 60 Zn; 29 - 35 S; 6 - 12 Fe; 1,5 - 5,0 Al₂O₃; 0,2 - 4,4 Pb; 0,1 - 3,0 Cu; 0,4 - 3,0 SiO₂; 0,5 - 1,5 CaO; 0,2 - 1,0 MgO; 0,25 - 0,8 Sb; 0,01 - 0,4 As; 0,01 -0,3 Sn, 20 - 160 g/m Ag va 0,5 - 10 g/tAu.
Kuyindini tanlab eritishni asosiy maqsadi kuyindi tarkibidagi rux birikmalarini iloji boricha eritma o‘tkazish va elektrolizga toza eritma olishdir. Eritishni sulfat kislotasi yordamida olib boriladi. Sulfat kislotasini tanlashda quyidagilar hisobga olingan:
1) rux oksidi – ZnO yaxshi erishi;
2) bo‘lajak elektrolitik tiklanishda qulaylik;
3) ruxzavodlarida sulfat kislotasini mavjudligi;
Rux oksidi sulfat sulfat kislotasini kuchsiz eritmasida yax­shi eriydi, rux sulfati esa - suvda:
ZnO + H₂SO₄ = ZnSO₄ + H₂O
Rux sulfide qizitilgan kuchli sulfat kislotasida erishi mum­kin:
ZnS + H₂SO₄ = ZnSO₄ + H₂O
Bunda zaxarli servodorod ajralib chiqadi.
Kuydirish davomida bir qancha rux silikati, (n ZnO * m SiO₂), ferrit (xZnO * u Fe₂O₃) va alyuminatlari (ZnO * Al₂O₃) paydo bo‘la­di. Bu birikmalar sulfat kislota eritmasida qiyin eriydi. Ularni erish qobiliyati xarorat va sulfat kislotasini konsentratsiyasi olibborishi bilan ko‘payadi.
Masalan, ferritdan ruxni eritmaga o‘tkazish uchun sulfat kis­lotasini konsentratsiyasi 200 - 300 g/lva 80 - 90⁰C xarorat talab qilinadi.
Ruxdan tashqari, orqaroqda temir, mis, kadmiy, qo‘rg‘oshin, ku­mush, oltin, nikel, kobalt, marganes, bariy, kalsiy, alyuminiy va boshqa metallar bor.
Kadmiy xususiyatlari bo‘yicha ruxga yaqin, uni oksidi CdO sul­fat kislotasida yaxshi eriydi:
CdO + H₂SO₄ = SdSO₄ + H₂O (21.3)
Kuyindidan eritmaga 85-90% kadmiy o‘tadi. Temir kuyindida, asosan rux va misferritlar shaklda uchraydi. Bir qancha temir ok­sidlari Fe₂O₃, va Fe₂O₃ham bor.Sulfat eritmasida Fe₂O₃yaxshi, Fe₂O₃ esa qisman eriydi.
Kuydirish pechining siklonchangida biroz Fe₂(SO₄)₃uchraydi. Uch va lentlite mirsulfati eritmada hosil bo‘ladi:
Fe₂O₃ + 3N₂SO₄ = Fe₂(SO₄)₃ + 3H₂O
Eritmada Fe₂(SO₄)₃mis birikmalari, SO₂va metalsulfidlari bi­lan ikki va lentlite mirsulfati FeSO₄ga tiklanadi. Bu jarayon ruxni kuyindidan eritmaga, quyidagi reaksiya orqali, o‘tishiga ko‘mak­lashadi:
ZnS + Fe₂(SO₄) ₃ = ZnSO₄ + 2FeSO₄ + S
Eritmaga kuyindidan faqat 3-4% temir o‘tadi, unimiqdorligi 1-2 g/l tashkilqiladi.Bunday miqdorlik bulajak mishyak, surma, germaniy va boshqa moddalardan gidrolitik tozalashda yordam beradi.
Mis kuyindida oksid (CuO, Cu₂O), ferrit (n CuO * m Fe₂O₃), silikat (x Cu₂O*ySiO₂) shakllarda uchraydi. Eng oson CuO eriydi va CuSiO₃ni hosil qiladi.Misferriti, rux ferritiga o‘xshab, qiyin eriydi. Tanlab eritishda taxminan misni yarmi eriydi, yarmi esa kek­da qoladi.
Surma (III) va mishyak (III) oksidlangan birikmalari kuyindi­ni tanlab eritishdaAs₂(SO₄)₃vaSb(SO₄)₃shakllarda eritmaga o‘tisha­di. Surma (V) va mishyak (V) oksidlari qiyin eriydigan birikma­lardir.
Nikel,kobalt va marganeslar eriydi va Ni₄, CoSO₄ va MnSO₄ sulfatlarini hosil qiladi.
Tanlab eritishda qo‘rg‘oshin, deyarli to‘liq, quyidagi reaksiyaga asosan, kekga o‘tadi:
PbSiO₃ + H₂SO₄ = PbSO₄ + H₂SiO₃
Qo‘rg‘oshin, mis va rux silikatlarini erishi eritmani kremniy birikmalari bilan ifloslantirishga olib keladi. Bu jarayon tanlab eritishda cho‘ktirish va filtrlashlarni qiyinlashtiradi.
Kumush kuyindida Ag₂S va Ag₂SO₄ shaklda uchraydi. Kumush sulfati yaxshi eriydi, keyin esa eritmada mavjud bo‘lgan xlor ionlari bilan qiyin eriydigan AgCl birikmasi shaklda cho‘ktiriladi. Kumush sulfide erimaydi va kekda qoladi. Oltin to‘liq qattiq qoldiqlarda qoladi.Kalsiy va bariyoksidlari sulfat kislota eritmalarida qi­yin eriydigan eritmalar hosil qiladi. Jarayonning kislotasi:
MeO + H₂SO₄ = MeSO₄ + H₂O
Qo‘rg‘oshin, kalsiy va bariy sulfat kislotasini qismini qiyin eriydigan sulfatlarga bog‘laydi. Buni hisobga olganda, kuydirishda va ruda sulfatli oltingugurt miqdorini biroz ko‘paytirish kerak bo‘ladi.