Elektroakustika

solishtirma akustik qarshilik
deb ataladi. 
Bu kattalikni, quyidagicha belgilaymiz 
v
p
c
z
o



(2.19) 
Texnik hisoblar uchun z
0
= 1,23x340 = 418 kg/m
2
s qabul qilingan. 
Fizik nuqtai nazaridan z
0
nurlatgichning birlik yuzasiga 
ko‘rsatayotgan qarshiligi. Agarda bu kattalik nurlatgichning butun 
yuzasiga ko‘paytirilsa, unda muhitning reaksiya qarshiligi, boshqacha 
qilib aytganda, nurlanish qarshiligi hosil bo‘ladi. 
V
F
S
V
p
cS
S
z
z
o
R





(2.20) 
Yassi to‘lqinlarda bosim va tebranish tezligi o‘rtasida faza siljishi 
bo‘lmaganligi uchun nurlanish qarshiligi aktiv kattalik.
Tovush kuchi (2.6) formulasini qo‘yidagi ko‘rinishda 
o
2
o
2
z
V
z
p
pV
I



ifodalaymiz
(2.21) 
Amplituda qiymatlariga o‘tib, 
o
2
m
z
2
p
I

(2.22) 
Manba nurlatayotgan akustik quvvat aktiv va u quyidagicha 
ifodalanadi: 
R
2
o
2
z
V
S
z
V
IS
P



(2.23) 

---

70 
2.16. Sferik to‘lqinlar 
 
Sferik (sharsimon) to‘lqin fronti gumbaz shaklida bo‘lib, tebranish 
manbai o‘lchami juda kichik, natijada tebranish manbai nuqta bo‘lib, 
tovush nurlari sferaning radiusi bilan mos.
Manbadan chiqayotgan va har tomonga tarqalayotgan tovushning 
to‘la quvvati, tovush manbaidan uzoqlashgan sari, muhitning 
qovushqoqligi 
va 
molekular 
sochilishni, 
inobatga 
olmaganda 
o‘zgarmaydi, ya’ni r
a
=sonst. Tovush intensivligi manbadan uzoqlashgan 
sari kvadratik qonun bo‘yicha kamayadi 
,
Fr
I
I
2
1
r

bunda I
1
-manbadan 
bir o‘lcham oraliqdagi tovush jadalligi; r - to‘lqin fron-tining shu 
markazgacha bo‘lgan masofasi. Tovush bosimi shar to‘lqinlarda masofa 
oshishi bilan giperbolik qonun bo‘yicha pasayadi p
r
=p
1
/r, bunda r
1
-
tovush manbai markazidan bir to‘lqin uzunligi masofasidagi tovush 
bosimi . 
Sferik to‘lqinning solishtirma akustik qarshiligi qo‘yidagicha 
ifodalanadi 











2
2
2
2
2
2
A
r
k
1
kr
i
r
k
1
r
k
c
Z
(2.24) 
Akustik qarshilikning aktiv tarkibi 
2
2
2
2
R
r
k
1
r
k
c
r



(2.25) 
Reaktiv tarkibi 
2
2
R
r
k
1
kr
c
X



(2.26) 
Qarshilik moduli 



cos
c
Z
A
(2.27) 
ya’ni, sferik to‘lqinning akustik qarshiligi, yassi to‘lqin akustik 
qarshiligidan katta emas. 
Reaktiv qarshilik inersion qarshilik bo‘lib, birga tebranuvchi massa 
qarshiligi xarakteriga ega. 
Har 
bir 
turdagi 
nurlatgichlar 
uchun 
o‘lchamsiz 
r
R
·x
R
koeffitsientlarni chastotaga bog‘liqligi turli ko‘rinishga ega. Tepkili shar 
tavsifi 2.20- rasmda ko‘rsatilgan. 

---

71 
Agarda nurlanish qarshiligining aktiv tarkibi, ya’ni 
r
R
>x
R
shart 
bajarilsa, nurlanish samaradorli hisoblanadi. Koeffitsientlarning tengligs 
samarador nurlanish chegarasini aniqlaydi. 
Tepkili shar uchun samarador nurlanish chegarasi 2.20 - rasmga 
asosan
kr = 1. Bunda 
c
k


to‘lqin son, y holda 2.20 - rasmdan ko‘rinib
 
turibdiki, nurlanishning reaktiv tarkibi X
R
avvaliga chastotaga 
proporsional o‘zgaradi.
2.20 - rasm. Tepkili sharning o‘lchamsiz aktiv va reaktiv 
koeffitsientlari tarkibining chastota tavsifi 
Aslida shunday bo‘lishi ham kerak, chunki, 
R
R
m
X


. Ammo X
R
maksimumga erishib, keyin nolga intiladi. Bu o‘zgarish chastota 
oshganda to‘lqin uzunligi kamayishi bilan tushuntiriladi. Bu holda yaqin 
zona band etadigan hajm ham kamayadi, demak muhitning birga 
qo‘zg‘aluvchi massasi ham chastota oshishi bilan nolga intiladi. 

---

72 
Nazorat savollari 
 
1.Tovush maydonini tavsiflaydigan asosiy: tovush tezligi, to‘lqin 
uzunligi, tovush bosimi, tovush quvvati, tovush kuchi, tovush 
energiyasining zichligi tushunchalarni tushuntiring. 
2.Tepkili tebranishlarning sodir bo‘lish sabablarini tushuntiring. 
3.Tovush difraksiyasi hodisasini tushuntiring. 
4.Rezonans xodisasini tushuntiring. 
5.Teng chastotali garmonik tebranishlar qanday jamlanadi? 
6.2.21- rasmni tushuntiring. 
7.2.22-rasmni tushuntiring.