Elektroakustika

jarangdorlik radiusi
deb ataladi. Yakka tovush maydoni uchun jarangdorlik radiusi 

---

220 
 
)
1
(
3
,
50
R
S
r
2
ж
ж






(7.13) 
Akustik nisbatning o‘zgarishi reverberatsiya vaqti o‘zgarishidek 
eshitiladi. Bu effektni baholash uchun 
reverberatsiya ekvivalenti 
tushunchasi kiritilgan. 










R
R
lg
T
2
,
1
T
2
,
1
T
м
p
p
экв
,
(7.14) 
bunda 
Ω
m
 -mikrofonning yo‘nalganlik koeffitsienti
. 
Reverberatsiya ekvivalenti, tovush manbai va mikrofon joylashgan 
nuqtalarga, hamda mikrofon yo‘nalganlik diagrammasiga bog‘liq. 
Reverberatsiya ekvivalenti tovush manbaiga yaqinlashgan sari 
kamayadi, chunki akustik nisbat kamayadi. Akustik nisbat katta bo‘lgan 
zaldagi olis nuqtalarda har doim jarangdorlik boshqa nuqtalardagiga 
nisbatan yuqori bo‘ladi. 
 
7.6.Radioeshittirish va televidenie studiyalari 
 
Tovush eshittirishning sifati ko‘p jihatdan eshittirish olib 
borilayotgan studiyaning akustik sifatlariga bog‘liq. 
Yuqori sifatli tovush eshittirishni olish uchun maxsus akustik ishlov 
berilgan xonalar – studiyalar jihozlanadi. Belgilanishi bo‘yicha ular; 
radioeshittirish va televidenie studiyalariga bo‘linadi. Radioeshittirish 
studiyalari katta, o‘rtacha va kichik konsert, kamer musiqasi, nutq, 
hamda adabiy-dramatik studiyalarga bo‘linadi. Televidenie studiyalari 
ham shunday belgilanadi, faqat adabiy-dramatik studiyalar o‘rniga 
postanovka studiyalari deb ataladi. 
Radioeshittirish va televidenie
 
studiyalarining o‘lchamlari va shakli 
berilgan ijrochilar soni bo‘yicha “Oltin kesim” nisbat-laridan foydalanib, 
chiziqli o‘lchamlari: uzunligi ℓ, e’ni b va balandligi h tanlanadi. 
Ko‘p hollarda studiyaning shakli konstruktiv nutai nazaridan to‘g‘ri 
to‘rt 
burchakli 
tanlanadi. 
Studiyaning 
o‘lchamlari 
alohida 
proporsiyalarni talab etmaydi. Studiyaning plani kvadratga yaqin 
bo‘lmasligining o‘zi yetarli, balandligi esa, studiyaning plandagi eng 
kichik o‘lchami yarmisidan katta bo‘lishi kerak. Bunda studiya 
o‘lchamlarining nisbati 5:3:2 yoki 2,6:1,6:1, ya’ni ℓ : b : h = 2,6:1,6:1. 
Xona uzunligi, eni va balandligi o‘lchamlarining bu nisbatlardan keskin 

---

221 
farqlanishi akustik defektlarga olib kelishi mumkin. Studiyaning 
balandligi qurilish-arxitekturasining talablari bilan aniqlanadi: bir 
tomondan, studiyaning asosiy o‘lchamlari arxitektura proporsionalligi 
talablarini qondiradigan nisbatda bo‘lishi; ikkinchi tomondan studiya 
kompleksini bir binoda joylashtirganda balandligi bir-biri bilan va bino 
qavatlari balandligi bilan ham kelishtirilgan bo‘lishi kerak. Studiyaning 
tanlangan poli yuzasi va balandligi bo‘yicha uning hajmi va umumiy 
yuzasini aniqlash mumkin.
 
Radioeshittirish va televidenie studiyalarning klassifi-katsiyalari 
7.2- jadvalda keltirilgan. 

---

226 
7.2-jadval 
Studiyaning nomi 
Studiyaning belgilanishi 
Studiya 
polining 
yuzasi, m
2
Studiyaning 
balandligi, m 
Ijrochilar soni, 
N
opt. 
Katta TV studiya 
O‘rtacha TV studiya 
Kichik TV 
studiya 
Musiqa, adabiy-dramatik 
eshittirishlar va ko‘p sonli 
ijrochilar ishtirokidagi 
murakkab dekoratsiyali 
sahnalarni tasvirga tushirish 
uchun 
Musiqa, adabiy-dramatik 
eshittirishlar va 
dekoratsiyasi murakkab 
bo‘lmagan kam sonli 
ijrochilar ishtirokidagi 
sahnalarni tasvirga tushirish 
uchun 
Adabiy- musiqa, kichik 
adabiy-dramatik 
eshittirishlar va 
dekoratsiyasi murakkab 
1000 
600 
450 
300 
200 
150 
100 
50-80 
15 
11,0 
10,0 
8,6 
7,0 
6,5 
5,-6,0 
4,-5,0 
400 
250 
200 
120 
50 
30 
20 
10-15 

---

227 
Diktor TV studiyasi 
Diktor telekommentator 
studiyasi 
bo‘lmagan kam sonli 
ijrochilar ishtirokidagi 
sahnalarni tasvirga tushirish, 
ijtimoiy-siyosiy, adabiy, 
eksponat va modellarni 
namoyish etish uchun 
Diktor yoki notiqni (o‘rta 
yoki yirik planda) 
ko‘rsatish uchun 
Axborot eshittirishlari 
(diktorni ko‘rsatmasdan) 
Katta musiqa (katta 
simfonik orkestr, xor va 
b.q. ijrosidagi) 
tinglovchilar ishtirokidagi 
eshittirishlar 
Simfonik muzika (kichik 
sonli orkestr ijrosida), 
estrada va djaz muzikasini 
60-80 
12-15 
650-1000 
750 
4,2-4,5 
2,6-2,8 
11,0-13,0 
12 
2-4 
1-2 
200-250 
150 

---

228 
Radioeshit. katta konsert 
studiyasi 
RE katta KS 
(tinglovchilarsiz) 
O‘rtacha RE konsert 
studiyasi 
Kichik musiqa RE studiyasi 
RE kamer studiyasi 
yozish uchun 
Katta bo‘lmagan orkestr va 
xor ijrolarini yozish uchun 
Kamer muzikasini ijro 
etish, solist-vokalistlar, 
kichik muzika eshittiri-
shlari uchun 
Katta radio spektakllarni 
yaratish va uzatish uchun 
Badiiy o‘qishlar, kichik 
radio spektakllar uchun 
Informatsion eshittirishlar, 
so‘ngi axborot 
Adabiy-dramatik 
yozuvlarda maxsus effeklar 
yaratish uchun 
350-450 
250-300 
150 
150-200 
100 
26-30 
8,5-10 
8,0-8,3 
6 
6-6,5 
5 
3,2-3,5 
40-65 
30-35 
10-15 
20-30 
10-15 
2-4 

---

229 
Katta ADS studiya 
O‘rtacha ADS 
Nutq studiyasi 
Tovush so‘ndirilgan studiya 
Fonogrammalarni qayta 
yozish, programma 
fragmentlarini 
konservatsiyalash uchun 
yozish 
Reverberatsiyasi 
o‘zgaruvchan jarangdor 
effektlarni yaratish uchun 
Ekspertiza o‘tkazish uchun 
50 
30-40 
50 
30-40 
4 
3,5 
4 
3,5 
6-10 
1-2 
- 
- 

---

230 
Yuqori 
sifatli 
tovushlarni 
olish 
uchun 
studiyalar 
tashqi 
shovqinlardan yetarlicha himoyalangan bo‘lishi zarur. 
Har qanday studiyaning akustik asosiy xarakteristikasi bu- 
reverberatsiya vaqtidir. Standart reverberatsiya vaqti deb, so‘nayotgan 
tovush energiyasining statsionar qiymatidan 10
6
marta kamayishigacha 
o‘tgan vaqtga aytiladi, bu tovush energiyasining 60 dB gacha 
kamayishiga teng. Kichik reverberatsiya vaqti tovushni ma’yuslantiradi 
va ijrochidan baland ovoz talab etadi. Juda katta reverberatsiya vaqti 
tovushning «yog‘ilib ketishiga sababchi bo‘ladi, natijada bir bo‘g‘in 
ikkinchisiga qo‘shilib so‘z aniqligi, ravonligi pasayadi, musiqa ohanglari 
buziladi. 
Tovush jaranglashi tabiiy bo‘lgan vaqtni optimal reverberatsiya 
vaqti deb ataladi. Optimal reverberatsiya vaqti ijro etiladigan musiqa 
asarlariga bog‘liq. 7.3-jadvalda studiyalarning optimal reverberatsiya 
vaqti va uning chastota xarakteristikasi berilgan. 
Optimal reverberatsiya vaqti va uning chastota xarakteristikasi 
Studiya turi 
Hajm,
m
3 
T
opt 500
, s 
Chastota 
xarakteristikasining 
ko‘rinishi 
Nutq (televizion, 
radioeshittirish) 
studiyasi 
Radioeshittirish 
konsert studiyasi 
Radioeshittirish 
katta konsert 
studiyasi 
Adabiy-dramatik 
blok 
Tovush so‘ndiril-
gan adabiy-
drama-tik blok 
Tovush 
50-70 
≤ 3000 
≥3000 
500-800 
100-150 
100-150 
0,4-0,5 
lgT = -
0,374+1/6 lgV 
1,7-1,8 
0,-0,6 
0,2-0,25 
3,0-3,5 
Gorizontal-chiziqli 
Gorizontal-chiziqli , 
125 Gs chastotada 50% 
gacha oshishi mumkin 
Gorizontal-chiziqli, 
125 Gs chastotada 20-
30% oshishi mumkin 
100-5000 Gs 
polosada gorizontal-
chiziqli 
Gorizontal-chiziqli 
150-3000 Gs 
polosada past va yuqori 
chastotalarda biroz 
pasayish bilan, 
gorizontal-chiziqli 

---

231 
so‘ndirilmagan 
adabiy-dramatik 
blok 
TV 
telepostanovkalar 
studiyasi 
TV maket-diktor 
studiyasi 
≥3000 
200-400 
0,7-0,8 
0,5 
Gorizontal-chiziqli 
Gorizontal-chiziqli 
Nutq studiyalarga bo‘lgan talab ijrochi tovushi tembrini 
o‘zgartirmay nutqning yuqori aniqligini saqlashdan iborat. Shuning 
uchun bunday studiyalar kichik reverberatsiya vaqtiga ega (0,5...0,6 s). 
Musiqa 
eshittirishlari 
uchun 
mo‘ljallangan 
studiya-larning 
reverberatsiya vaqti ancha yuqori (1,5...2,0 s). Turli dasturlar uchun 
optimal reverberatsiya vaqtini tanlash va shu yo‘l bilan optimal tovush 
yangrashini ta’minlash uchun reverberatsiya vaqtini o‘zgartirib turishga 
to‘g‘ri keladi. Buning uchun hozirgi vaqtda sun’iy reverberatsiya 
qurilmalari keng qo‘llaniladi.