Elektroakustika

 
6.8. Ruporli radiokarnaylar 
 
Ruporning xususiyati va belgilanishi
. To‘g‘ridan - to‘g‘ri 
nurlatuvchi kallaklarning asosiy kamchiligi ularning foydali ish 
koeffitsientining kichikligi η = 0,3÷0,7% tashkil etadi xolos. Buning 
sababi, kallak siljuvchi tizimi mexanik qarshiligining yuklama qarshiligi 

---

180 
bilan moslashmaganligida. To‘g‘ridan - to‘g‘ri nurlatuvchi kallaklar 
kichik zal yoki xonalarda ishlaganda uning kichik FIK sezilmaydi, 
ammo katta zallarni, maydonlarni ovozlashtirganda katta quvvatli 
radiokarnaylar talab etiladi. Bunday vaziyatda katta FIK ega bo‘lgan 
radiokarnaylar zarur. Bularga ruporli radiokarnaylar mos keladi. Rupor 
kallakning 
mexanik 
qarshiligini 
atrof 
muhit 
qarshiligi 
bilan 
moslashtiradigan qurilma. 
Rupor deb,
o‘zgaruvchan kesimli qattiq trubaga aytiladi (6.28 -
rasm). 
6.28- rasm. Eksponensial rupor: S
o 
- rupor bo‘g‘izi yuzasi; S
1
- 
ruporning chiqish yuzasi ; ℓ - rupor uzunligi. 
Ko‘ndalang kesim qonuni bo‘yicha o‘zgaradigan turli ruporlar 
qo‘llaniladi. Eng ko‘p tarqalgani eksponensial ruporlardir, ularning 
ko‘ndalang kesimi eksponensial qonun bo‘yicha o‘zgaradi 
x
0
e
S
S


(6.19) 
dx
dS
S
1


- uzunlik o‘lchamiga ega bo‘lib, ruporning kengayish 
ko‘rsatkichi deb ataladi. 
Eksponensial ruporda to‘lqin tarqalishi faza tezligi V
φ 
chastota bilan 
quyidagicha bog‘liq: 
2
кр
2
1
с
2
с
1
с
V





















(6.20) 
2
с
кр



- ruporning kritik chastotasi; s - tovush tezligi. 

---

181 
Ruporda to‘lqin jarayoni ω
kr
kritik chastotalardan yuqori joylashgan 
chastotalardagina bo‘lishi mumkin, chunki ω = ω
kr
bo‘lganda faza tezligi 
cheksiz bo‘ladi, ω < ω
kr
bo‘lgan mavhumdir. Bu ruporda to‘lqin jarayoni 
bo‘lmasligini anglatadi, chunki muhit zarrachalari fazali tebranishda 
bo‘ladilar. Aslida rupordagi havo bir butundek tebranadi. Rupor bu 
chastotalarda atrof - muhitga energiya tarqatmaydi, aksincha uni 
mexanik tizimga qaytaradi. Chastota oshishi bilan (ω > ω
kr
) faza tezligi 
kamaya boradi va cheksiz muhitdagi tovush tezligiga yaqinlashadi.
Ruporning kirish qarshiligi quyidagicha aniqlanadi 





























кр
2
кр
0
R
/
R
/
0
j
1
cS
jx
r
cS
jX
r
z
(6.21) 
Cheksiz uzunlikdagi rupor kirish qarshiligi tarkiblarining chastota 
tavsifi 6.29 - rasmda keltirilgan. 
6.29- rasm. Cheksiz uzun va cheklangan uzunlikdagi (punktir) rupor 
kirish qarshiligining aktiv va reaktiv tarkibi chastota xarakteristikalari 
Rasmdan ko‘rinib turibdiki, kirish qarshiligining aktiv qismi reaktiv 
qismidan 
2
ω
kr
chastotadan boshlab osha boradi va rupor kallakni 
samarali yuklaydi, natijada, nurlanish ham samarali bo‘ladi. 
Ruporning ajoyib xususiyatlaridan biri shundaki, u o‘z nurlanishini 
o‘qi bo‘yicha konsentratsiyalashi mumkin. 
Kesimi doira shaklidagi ruporning yo‘nalganlik diagrammasi 6.30-
rasmda ko‘rsatilgan. 

---

182 
 
6.30-rasm. Kesimi doira shaklidagi ruporning yo‘nalganlik 
diagrammasi 
Ruporning qo‘llanilishi nurlatgichning FIK keskin oshiradi va 5÷7 
% yetadi. Ruporli radiokarnaylar ikki turga bo‘linadi: keng va tor 
bo‘g‘izli.