Elektroakustika

«Balandlik (Ritch) - 
bu tovush eshitishning o‘ziga 
xos xususiyati bo‘lib, unda tovushlarni chastota shkalasi bo‘yicha 
pastdan yuqoriga joylashtirish mumkin. Tovush balandligi asosan uning 
rag‘batlantirish chastotasiga , shunindek tovush bosimi va to‘lqin 
shakliga ham bog‘liq». 
Umumiy holda havo zarrachalarining tovush tebranishi murakkab 
xarakterga ega. Ularning paydo bo‘lishi va yo‘qolishi vaqt bo‘yicha 

---

17 
rivojlanadi va o‘zida qandaydir vaqt funksiyasini α (t) ifodalaydi (1.3a- 
rasm) 
Oddiy tebranish jarayoni sinusoida ko‘rinishida bo‘ladi. Uni 
quyidagi vaqt funksiyasi bilan ifodalash mumkin: α (t) = α
max 
sinωt, 
bunda α
max 
– tebranish amplitudasi; ω – burchak chastota (ω = 2πƒ); ƒ- 
tebranish chastotasi. Vaqt bo‘yicha tovushning bunday o‘zgarishi 
ton
deb ataladi.
 
Shunday qilib, ton balandligi tovush signallarining chiziqli 
klassifikatsiyasi bo‘lib, ko‘p-kam deb atash mumkin bo‘lgan tovush 
balandligidan farqlanadi, demak bu nisbiy klassifikatsiya. 
 
1.3-rasm. Havo zarrachalarining tebranishi 
a-murakkab tebranishlar; b-oddiy sinusoidal tebranish 
Dastlab shuni ta’kidlash lozimki, eshitish tizimi davriy signallarning 
tovush balandligini aniqlaydi, shuning uchun signal chastotasi ton 
balandligini farqlashdagi asosiy parametr bo‘lib hisoblanadi. Agarda, 
murakkab tovush bo‘lsa, unda eshitish tizimi tovush balandligini uning 
asosiy toni orqali aniqlaydi, ya’ni uning spektri garmonikalardan tashkil 

---

18 
topgan bo‘ladi (chastotalari butun son nisbatdagi obertonlar). Agarda bu 
shart bajarilmasa, unda eshitish a’zosi ton balandligini aniqlay olmaydi. 
Masalan, tarelkasimon musiqa asboblari, bong va b.q. ma’lum ton 
balandligiga ega emas. Ton balandligining chastotaga bog‘liqlik grafigi 
1.4- rasmda berilgan. 
1.4- rasm. Ton balandligining chastotaga bog‘liqligi 
Ton balandligining o‘lchov birligi-
mel.
Bir mel 1000 Gs sath 
bo‘yicha seziladigan tovush balandligining 40 dB teng. Rasmdan 
ko‘rinib turibdiki, bu bog‘lanish chiziqli emas - masalan, chastota uch 
marta (1000 dan 3000 Gs gacha), oshganda tovush balandligi faqat ikki 
martaga (1000 dan 2000 mel gacha) oshadi. Nochiziqli bog‘liqlik past 
va yuqori chastotalarda yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Chastota diapazonining o‘rta qismida ton balandligining melda 
o‘zgarishi chastota logarifmiga proporsional. 
Tovush tinglanganda ton balandligi oraliqlari