Маъруза 3.
ЭЛЕКТРО ВА ЭЛЕКТРОМАГНИТКАРОТАЖ УСУЛЛАРИ.
Солиштирма электр қаршилиги ва уни хар ҳил омилларга боғлиқлиги
Электр
усулларининг, аксарият, қисми тоғ жинсларининг солиштирма
қаршилигини ўлчашга асослангандир. Тоғ жинсларининг солиштирма қаршилиги деб бир
куб метр хажмдаги, эни, бўйи ва баландлиги бир метр бўлган тоғ жинсининг қаршилигига
айтилади. Умуман олганда исталган ўтказгичнинг қаршили:
l
R =
⎯⎯
(3.1)
S
бу
формуладан
= R
𝐒
𝒍
агарда:
R - ўтказгичнинг қаршилиги, ом да, S - ўтказгичнинг кўнлаланг кесими, м
2
да, l -
ўтказгичнинг узунлиги, м да ўлчанилса,
- ўтказгичнинг солиштирма қаршилиги, омм,
омсм да ўлчанилади.
Электр усулларининг яна бир параметри тоғ жинсларининг солиштирма
қаршилигига тескари бўлган ктталик ёки тоғ жинсларининг
электр хусусиятларини
кўрсатувчи ўлчов, бу тоғ жинсларини электр ўтказувчанлигидир. Бу катталик
σ =
𝟏
𝝆
формула билан аниқланади.
Тоғ жинсларини электр ўтказувчанлиги тоғ жинсларининг солиштирма
қаршилигига тескари катталик бўлиб СИ ўлчов системасида σ сименсда(си) ўлчанади.
Унинг мингдан бир бўлаги мсм бўлади.
Тоғ жинси ва минералларнинг солиштирма қаршиликлари жуда катта оралиқда
ўзгаради. Буни қуйида келтирилган 1 жадвалдан ҳам кўриш мумкин.
3.1-жадвал
Асосий тоғ жинси ҳосил қилувчи ва руда минералларининг
солиштирма электр
қаршиликлари
Минераллар
, омм
Минераллар
, омм
Ангидрит
10
7
- 10
10
Магнетит
10
-4
-10
-2
Галенит
10
-5
- 10
-3
Мусковит
10
11
-10
12
Графит
10
-6
- 10
-4
Нефть
10
9
- 10
16
Кальцит
10
7
- 10
12
Дала шпатлари
10
12
- 10
15
Ош тузи
10
14
- 10
15
Силвин
10
13
-10
15
Кварц
10
12
- 10
14
Слюдалар
10
14
-10
15
Жадвални тахлил қилиб кўрсак шу нарса аниқ бўладики, чўкинди тоғ
жинси
ҳосил қилувчи минераллар – кварц, кальцит, мусковит, слюдалар ва тоғ жинсларидан –
ангидрит, ош тузи ва бошқа чўкинди тоғ жинслари жудаям катта қаршиликка эгалиги
кўриниб турибди. Лекин чўкинди тоғ жинсларининг ион ўтказувчанликка эга бўлишлари
ва улар таркибида сув ва унда эриган тузларнинг бўлиши, тоғ жинсларининг солиштирма
қаршиликларини камайтиради.
Шунинг учун чўкинди тоғ жинсларининг солиштирма қаршиликлари,
агарда у
фақатгина сув билан тўйинтирилган бўлса
вп
қатлам ичидаги сувнинг солиштирма
қаршилиги
в
га, ушбу сувнинг миқдорига, миқдори эса қатламнинг умумий ғоваклиги Кп
билан белгиланади. Бундан ташқари
вп
тоғ жинсининг текстура ва структура тузилишига
боғлиқ бўлади. Ушбу боғлиқликни қуйидаги математик формула билан ифодалаш
мумкин:
вп
=
(
𝝆
в
,
К
п
,Т.С) (3.2)
бу ерда:
𝝆
в
- қатлам ичидаги сувнинг солиштирма қаршилиги;
К
п
- қатламнинг ғоваклик коэффициенти;
Т.С - қатламнинг текстура ва структура хусусияти.
Қатламнинг солиштирма қаршилиги
вп
сувнинг солиштирма қаршилиги
в
га тўғри
пропоционалдир.
Демак
в
ортган сари
вп
ҳам ортиб боради.
Ўз навбатида
в
сувда эриган тузларнинг кимёвий таркиби, уларнинг миқдори
(концентрацияси) ва температурасига боғлиқдир. Одатда нефт ва газ конларининг қудуқ
кесимларини ташкил қилган чўкинди тоғ жинсларинг таркибидаги сувларда ош тузи NaCl
учрайди. NaCl таркибдаги тузларнинг 80% ва ундан кўпроқ процентини ташкил қилади.
Шунинг учун қатламлар NaCl ли сувларга тўйинган деб хулоса чиқарсак бўлади.
Тузларнинг концентрацияси қанча юқори бўлса,
в
шунча кичик бўлади. Умуман
олганда бу икки кўрсаткич: солиштирма қаршилик ва тузларнинг концентрацияси
орасидаги боғлиқ жуда яхши ўрганилган ва бири маълум бўлса
иккинчисини топиш
қийинчилик туғдирмайди.
Температура ошган сари
в
қиймати камайиб боради,
чунки температуранинг
ошиши ионларнинг ҳаракатчанлигини оширади, шу сабаб қаршилик камаяди. Сувнинг
қаршилиги
в
ва тузларнинг концентрацияси ҳамда температура орасидаги боғлиқликлар
номаграммаларда, палеткаларда ва ҳамма ўқув адабиётларида келтирилган.
Тоғ жинсларинг солиштирма қаршиликлари
вп
га сувнинг солиштирма
қаршилиги
в
ни таъсирини йўқотиш учун кон геофизикасида
вп
ни
в
га нисбатини олиб,
уни ғоваклик кўрсаткичи Рп деб белгилашади. Яъни
Рп =
вп
/
в
=
(Кп,Т.С) (3.3)
Рп - ғоваклик кўрсаткичи ўлчамсиз бирлик бўлиб, ғоваклик коэффициенти Кп ва
тоғ жинсининг текстура ва структураси Т.С. га боғлиқ бўлади. Тоғ жинслари тўғри
шаклдаги заррачалардан тузилган ва структураси оддий бўлса, Рп
ва Кп орасидаги
боғлиқликларни математик формулалар билан ифода этиш мумкин. Масалан расм 3.1 да
кўрсатилган ва ғоваклик шакллари содда бўлган тоғ жинслари учун Рп ва Кп орасидаги
боғлиқлик қуйидагича бўлади:
