Elektr zaryadlarning o’zaro ta’sir qonuni. Kulon qonuni. Nuqtaviy zaryad haqida tushuncha. Zaryadlarning xalqaro (si) va sgs birliklar sistemasidagi birliklari. Zaryadlarning chiziqiy, hajmiy va sirtiy zichliklari. Reja

---

1-mavzu. 
 Elektr zaryadlarning o’zaro ta’sir qonuni. Kulon qonuni. 
Nuqtaviy zaryad haqida tushuncha. Zaryadlarning xalqaro (si) va sgs 
birliklar sistemasidagi birliklari. Zaryadlarning chiziqiy, hajmiy va sirtiy 
zichliklari. 
Reja:
1.Elektr zaryadi, turlari, xossalari, nuqtaviy zaryad, elementar zaryad va uning 
xususiyatlari haqida tushunchalar berish hamda tahlil qilish. 
2.Jismlarning zaryadlanishining zamonaviy mexanizmlarini tushuntirish. 
3.Kulon qonunini eksperimental tadqiqotlar asosida tushuntirish, qo’llanish 
chegaralari haqida fikr almashish, aniqlik darajasi haqida ma’lumotlar berish. 
4.Kulon qonunidagi proporsionallik koeffitsiyentini tushuntirish, CI va CGC 
birliklar tizimidagi ko’rinishlarini yozish. 
5.Muhitning dielektrik singdiruvchanligini fizik ma’nosi, elektr doimiysining 
fizik mazmunini tushuntirish. 
6.Zaryadlarning chiziqiy, sirtiy va hajmiy zichliklari tushunchalarini berish, 
fizik kattaliklarning kiritilish sabablarini va ahamiyatini tushuntirish. 
7.Jismlarning zaryadlanishi bilan bog’liq amaliy masalalarga misollar 
keltirish 
Elektr zaryadi, turlari, xossalari, nuqtaviy zaryad, elementar zaryad va 
uning xususiyatlari haqida tushunchalar berish hamda tahlil qilish
. Hozirgi 
vaqtda elektr hodisasi va qonunlarining turmushda nihoyatda kata ahamiyatga ega 
ekanligini inkor qilib bo’lmaydi. Turli xil elektr mashina va asboblarning ishlashini 
tushunib olish uchun elektrning asosiy xususiyatlari va qonuniyatlarini oz 
miqdorda bo’lsa ham bilib olish zarur. Shuning uchun oldin ba’zi eng sodda elektr 
hodisalari bilan tanishib chiqamiz. Elektr hodisalari odamlarni tabiat mavjud 
bo’lgandan buyon qiziqtirib keladi. Mo’ynaga ishqalangan kahrabo tayoqchaning 
pat, qog’oz, yengil buyum bo’lakchasi va shunga o’xshash yengil jismlarni o’ziga 

---

tortishini miloddan avvalgi 640-550- yillarda yasgagan yunon faylasufi Fales 
Miletskiy kuzatgan bo’lib, bu hodisa mohiyati ochilmaganicha qolib ketdi va uzoq 
yillar davomida o’rganilmadi. XVI asrda ingliz olimi Gilbert Fales tajribalarini 
takrorladi va tajribalar asosida kahrabodan boshqa jismlar ham bir-biri bilan 
ishqalanganda yengil jismlarni o’ziga tortishini aniqladi. Masalan, shisha 
tayoqchani shoyiga yoki kahrabo (ebonit) tayoqchani jun matoga ishqalab, so’ng 
maydalab yirtilgan qog’oz parchalariga yaqinlashtirilsa, qog’oz parchalarining 
ularga tortilishi kuzatiladi (1-rasm).
Bunday hodisalar XVII asr boshlarida elektr 
deb ataldi. Elektr so’zi grekcha “electron” 
so’zidan olingan bo’lib, “kahrabo”(ebonit) 
demakdir. Keyinchalik, ishqalanish natijasida 
yengil jismlarni o’ziga tortadigan bo’lib qolgan jismlarni elektrlangan jismlar yoki 
elektr zaryadi bilan zaryadlangan jismlar deb yuritiladigan bo’ldi. Yuqorida 
keltirilgan tajribalardan ko’rinadiki, barcha elektrlangan jismlar boshqa yengil 
jismlarni o’ziga tortar ekan. Endi shoyiga ishqalangan shisha tayoqchada hosil 
bo’lgan elektr zaryadi bilan mo’ynaga ishqalangan ebonite tayoqchada hosil 
bo’lgan elektr zaryadlari bir-biridan farq qiladimi yoki yo’qmi, degan savol 
tug’iladi. Bu savolga javob berish uchun quyidagi tajribalarga murojaat qilamiz. 
Ipak ipga osilgan zar qog’ozdan yasalgan sharchaga zaryadlangan shisha 
tayoqchani tekkizsak (2-a rasm), sharcha zaryadlanadi. Endi zaryadlangan shisha 
tayoqchani zaryadlangan sharchaga qayta yaqinlashtirsak, u tayoqchadan itariladi 
(2-b rasm). Agar zaryadlangan bu sharchaga zaryadlangan ebonite tayoqchani 
yaqinlashtirsak, sharcha tayoqchaga tortiladi (2-d rasm). Demak, jismlar 
zaryadlanganda ular orasida o’zaro ta’sir mavjud 
bo’lar ekan. 
Nima 
sababdan 
shunday 
bo’lishini 
aniqlash 
uchun 
quyidagi tajribalarni o’tkazamiz. 
1-rasm.
2-rasm.

---

Ipak iplarga osilgan ikkita sharchani zaryadlandan shisha tayoqchani tekkizish 
orqali 
zaryadlaylik. 
Shundan 
keyin 
zaryadlangan 
sharchalarni 
o’zaro 
yaqinlashtirsak, ular bir-biridan qochadi (3-a rasm). Shu kabi sharchalarni 
zaryadlangan ebonite tayoqcha orqali zaryadlab, bir-biriga yaqinlashtirsak, bu 
holda ham sharchalar bir-biridan qochadi (3-b rasm). Agar sharchalardan birini 
zaryadlangan shisha tayoqcha bilan, ikkinchisini zaryadlangan ebonite tayoqcha 
bilan zaryadlab bir- biriga yaqinlashtirilsa, u holda sharchalarning bir-biriga 
tortilishini ko’rish mumkin (3-d rasm). Bundan ko’rinadiki, shisha va ebonit
tayoqchalarda hosil bo’lgan zaryadlarning tabiati turlicha bo’lar ekan. Dema, 
tajribalar tabiatda ikki tur elektr zaryadlari mavjud bo’lib, bir xil ishorali elektr 
zaryadlari bilan zaryadlangan jismlar itarilishini, turli ishorali elektr zaryadlari 
bilan zaryadlangan jismlar esa o’zaro tortilishini ko’rsatadi. 
Shartli ravishda shoyiga ishqalangan shishada hosil bo’lgan elektr zaryadlari 
musbat (+) ishorali zaryad deb, mo’ynaga ishqalangan kahraboda hosil bo’lgan 
elektr zaryadlarini manfiy (-) ishorali zaryad deb qabul qilingan. “Musbat zaryad” 
va “manfiy zaryad” tushunchalarini hamda ularni mos ravishda “+” va “-“ 
ishoralar bilan belgilashni amerikalik fizik B.Franklin 1750-yilda birinchi marta 
o’zining elektr hodisalari haqidagi “unitar nazariya”sida kiritgan. Tabiatda mavjud 
bo’lgan barcha jismlarda har doim o’zaro teng miqdorda musbat va manfiy 
zaryadlar bo’lib, jismlar, odatda, elektr jihatdan neytral holatda bo’ladilar. Hozirgi 
vaqtda biz bilamizki, hamma jismlar atom yoki molekulalardan tashkil topgan. 
Atom esa musbat zaryadli yadrodan va manfiy zaryadli elektronlardan tarkib 
topgan neytral sistemadir. Agar atom tarkibidagi electron biror usul bilan 
tashqaridan qo’shimcha energiya ola olsa, u holda elektron yadro bilan 
bog’lanishni uzib, o’z atomini tark etishi va jism ichida o’zini erkin zarradek 
tutishi, hatto jismdan tashqariga chiqib ketishi ham mumkin. Masalan, jismlar bir-
biriga ishqalanganda ( bunda ishqalashning mexanik energiyasi jismlarning ichki 
energiyasiga aylanadi, binobarin, elektronlar qo’shimcha energiyoga ega bo’ladi) 
bunday elektronlarning birorqismi bir jismdan ikkinchi jismga o’tishi mumkin. 
Demak, ishqalanish natijasida biridan ikkinchisiga elektronlar o’tishi hisobiga 
3-rasm.

---

birinchi jism musbat, ikkinchisi manfiy zaryadlanadi. Agar bir jismDan ikkinchi 
jismga o’tgan elektronlarning soni n ta bo’lsa, u holda jismlarning har birining 
zaryadi q=ne bo’ladi, bu yerda e- electron zaryadi, uning qiymati e=1,6*
.
Umuman, jismlarni uch xil usul bilan zaryadlash mumkin. Birinchisi: jismlarni bir-
biriga ishqalash yo’li bilan zaryadlash. Bu holni yuqorida ko’rib o’tdik. Ikkinchisi: 
elektr o’tkazuvchanlikdan foydalanib zaryadlash. Bunda zaryadlangan jismni 
zaryadlanishi lozim bo’lgan jismga bevosita tekkiziladi (kontaktga keltiriladi). 
Bunda elektr o’tkazuvchanlik tufayli zaryadli zarra (electron) learning 
zaryadlangan jismdan zaryadlanmagan jismga o’tishi natijasida keying jism 
zaryadlanib qoladi. Elektrofor mashina yordamida jismlarni zaryadlash bunga 
misol bo’la oladi. Uchinchisi: ta’sir orqali zaryadlash yoki electrostatic induksiya 
usuli. Shunday qilib, yuqorida kocrib o’tilgan tajribalarda shoyiga ishqalangan 
shisha tayoqchadan elektronlar shoyiga o’tishi tufayli shisha tayoqcha musbat, 
shoyi esa manfiy zaryadlanin qoladi; jun mato esa musbat zaryadlanib qoladi, 
degan xulosaga kelamiz. Umuman olganda, bir-biriga ishqalangan ikki jismdan 
qaysi biri elektronlarni bersa, musbat, ortiqcha elektronlarni qabul qilib olsa, 
manfiy zaryadlanib qoladi. Olingan jismlardagi qarama-qarshi ishorali zaryadlar 
miqdori teng bo’lib, ular yo’qolmaydi. Bu bir jismda bir xil ishorali zaryaddan 
qancha miqdorda kamaysa, ikkinchi jismda o’shanday ishorali zaryaddan shuncha 
miqdorda ortadi, degan ma’noni anglatadi. Demak, jismlarda zaryadning umumiy 
miqdorI o’zgarmaydi. Bu esa zaryadning saqlanish qonuni deb ataladi. Ushbu 
qonun tashqaridan zaryadli zarralar kirmaydigan va tashqariga bunday zarralar 
chiqmaydigan jismlar to’plami, ya’ni Sistema uchun to’g’ridir. Bunday Sistema 
yopiq sistema deb ataladi. Yopiq sistemalarda barcha zarralar zaryadlarining 
algebraik yig’indisi o’zgarmasdir: 
Zaryadlangan jismlarNing bir-biridan itarilishida yoki tortilishida namoyon 
bo’ladigan 
elektr 
zaryadlarining 
o’zaro 

---

ta’sir kuchi elektr kuchlari deyiladi. Elektr kuchlari elektr zaryadlari tomonidan 
yuzaga keladi. Jismlarning zaryadlanganligini aniqlashga imkon beruvchi asbob 
elektroskop deb ataladi. Elektroskopning ishlashi zaryadlangan jismlarning o’zaro 
ta’siriga asoslangan. 
4-a rasmda elektroskop keltirilgan bo’lib uning tuzilishi quyidagicha: metal 
gardish (1)ga o’rnatilganplastmassatiqin (2)orqali metall tayoqcha (3) o’tkazilgan 
bo’lib, tayoqchaning uchiga ikkita zar qog’oz – yaproqchalar (4) yopishtirilgan, 
gardishning ikkala tomoni oyna bilan berkitilgan. Elektroskop qancha ko’p zaryad 
bilan zaryadlansa, uning yaproqchalari shuncha kattaroq burchakka ochiladi. 
Demak, elektroskop yaproqchalari orasidagi burchakning kattaligiga qarab, uning 
zaryadi oshganligini yoki kamayganligini bilish mumkin. Agar zaryadlangan 
elektroskopga xuddi shunday ishorali elektr zaryadi bilan zaryadlangan boshqa 
jism yaqinlashtirilsa, elektroskop yaproqchalari bir-biridan yanada uzoqlashadi (4-
b rasm). ElektroskopGA qarama-qarshi ishorali elektr bilan zaryadlangan jism 
yaqinlashtirilsa (4-d rasm), uning yaproqchalari orasidagi burchak kamayadi.
Elektroskopni birinChi marta rus olimi G.V. Rickman ixtiro qilgan.