Elektr zaryadlarning o’zaro ta’sir qonuni. Kulon qonuni. Nuqtaviy zaryad haqida tushuncha. Zaryadlarning xalqaro (si) va sgs birliklar sistemasidagi birliklari. Zaryadlarning chiziqiy, hajmiy va sirtiy zichliklari. Reja

Kulon qonunidagi proporsionallik koeffitsiyentini tushuntirish, SI va 
SGS birliklar tizimidagi ko’rinishlarini yozish. 
Kulon 
qonunidagi 
proporsionallik koeffitsiyenti f ni aniqlash uchun biz biror aniq birliklar sistemasini 
tanlashimiz lozim. Har qanday birliklar sistemasi bir-biriga bog’liq bo’lmagan 
holda tanlanadigan biror sondagi asosiy birliklardan va hosilaviy birliklar 
majmuidan iborat. Hosilaviy birliklar asosiy (yoki boshqa hosilaviy) birliklardan 
muayyan fizikaviy qonunlarni ifodalaydigan va o’lchov birligi aniqlanishi kerak 

---

bo’lgan berilgan fizikaviy kattalikni boshqa o’lchov birligi oldindan ma’lum 
bo’lgan kattaliklar bilan bog’laydigan tegishlicha tanlangan munosabatlar 
yordamida hosil qilinadi. Biror hosilaviy birlikni aniqlashda foydalaniladigan 
bunday har bir munosabatni shu birlik uchun aniqlovchi munosabat deb ataymiz.
Fizikada hozirgacha birliklarning absolyut SGS sistemasi (mexanikaviy, elektr va 
magnit sistemalar) ko’p ishlatiladi. Bu sistemada uchta asosiy birlik: uzunlik 
(santimetr), massa (gramm), va vaqt (sekund) olingan. Bu sistemada kuch birligi 
sifatida dina olinadi. Agar masofa r ni sm da, kuch F ni esa dina hisobida 
o’lchasak, u holda Kulon qonunida yagona birlik – zaryadning o’lchov birligi 
noaniq bo’ladi. Shuning uchun bu birlikni shunday tanlash kerakki, bunda f=1 
bo’lsin, ya’ni Kulon qonuni eng soda shaklni olsin. Zaryadning bunday birligi 
zaryadning absolyut elektrostatik birligi deb ataladi. (2.1) formulada r = 1, 
deb faraz qilib, F = 1 ni olamiz. Bu degan so’z, zaryadning absolyut 
elektrostatik birligi shunday zaryadki, u vakuumda o’ziga teng bo’lgan, 1 sm 
uzoqlikdagi zaryadga 1 dina kuch bilan ta’sir qiladi demakdir. Agar absolyut 
elektrostatik birliklarda, kuch dina hisobida, masofa esa santimetr hisobida 
o’lchansa, u holda Kulon qonuni (2.1) quyidagi shaklni oladi:
 
.
(3.1) 
Asosiy birliklar sifatida santimetr, gramm va sekundni tanlab va zaryadning 
absolyut elektrostatik birligidan foydalanib, barcha elektr va magnit kattaliklarning 
o’lchov birliklarini aniqlash mumkin. Biz ular bilan keyin tanishamiz. Bunday 
birliklar sistemasini absolyut elektrostatik Sistema deyiladi va SGSE simvol bilan 
belgilanadi. Shunday qilib, SGSE sistemasida zaryad birligi hosilaviy birlikdir. 
Kulon qonuni formulasi uning uchun aniqlovchi formula bo’ladi. Bundan buyon 
biz hosilaviy birliklarning umum qabul qilingan usulda belgilanishidan 
foydalanamiz. Buning uchun berilgan kattalikni aniqlovchi formula orqali 
ifodalaymiz va olingan ifodaga undagi fizikaviy kattaliklar o’rniga ularning 
o’lchov birliklarini qo’yamiz. Masala, (3.1) dan quyidagiga ega bo’lamiz: 

---

(3.2)
Shuning uchun 1 SGSE – zaryzd birligi = 1 sm*
.
Hosilaviy birliklarni bunday belgilash usuli qulay, chunki bu belgilash 
ularning o’lchamligini aniqlaydi, ya’ni sistemaning boshqa birliklari o’zgarganda 
berilgan fizikaviy kattalikning o’lchov birligi qanday o’zgarishini ko’rsatadi. 
Masala, keltirilgan ifoda uzunlik birligi a marta va kuch birligi b marta ortganda 
zaryad birligi
⁄
marta ortishini ko’rsatadi. Hosilaviy birliklarni asosiy 
birliklar orqali ham ifodalash mumkin. Masalan, 1 dina=1 gr*sm*
ekanligini hisobga olib, quyidagini olamiz: 
1 SGSE – zaryad birligi = 1 
⁄
⁄
.