Elektr energiyani ishlab chiqarish, uzatish va taqsimlash

Issiqlik elektr markazlari

Elektr energiyasini KESlarda ishlab chiqarish, yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, katta isroflar bilan bog‘liqdir. Shu bilan bir qatorda sanoatning kimyo, tuqimachilik, oziq-ovqat, metallurgiya kabi

sohalarida issiqlik texnologik maqsadlarda talab etiladi. Yashash uylarida kattagina miqdorda issiq suv talab etiladi.
Mamlakatimizda yoqilg‘ining kattagina korxonalarning issiqlik ehtiyojlariga sarf qilinadi. Sanoatda issiqlikni iste’mol qilish o‘lchami haqida taxminiy xulosani har qanday korxona misolida hosil qilish mumkin. Masalan, avtomobil qurilishi zavodida iste’mol qilinuvchi issiqlik energiyasining 3/4 qismi isitish, ventilatsiya hamda maishiy xizmatga va 1/4 qismiginasi ishlab chiqarish maqsadlarida foydalaniladi. Kimyo sanoatining azot ishlab chiqarish kombinatida bunga teskari holatni kuzatamiz. Bu yerda iste’mol qilinuvchi issiqlik energiyasining taxminan 3/4 qismi ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun sarf qilinadi.
Issiqlik energiyasiga bo‘lgan ehtiyojni kichik quvvatli qozon qurilmalarini qurish asosida qondirish ko‘p hollarda iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emasdir. Bunday hollarda elektr va issiqlik energiyalarini ishlab chiqaruvchi issiqlik elektr stansiyalarining bug‘ generatorlaridan olinuvchi bug‘dan foydalanish samaralidir. Bu vazifani bajarish uchun xizmat qiluvchi elektr stansiyalari issiqlik elektr markazlari (IEM) deb yuritiladi.
KESlarning turbinalaridan chiquvchi bug‘ning harorati va bosimi juda past bo‘lib, u korxonalarning texnik jarayonlarida foydalanish uchun yaroqli emas. Ko‘plab ishlab chiqarishlarda 0,5-0,9 MPa, ba’zan presslarni, bug‘ tegirmonlarni, turbinalarni harakatga keltirish uchun 2 MPa gacha bosimdagi bug‘dan foydalaniladi, 70-150⁰C haroratdagi issiq suv talab etiladi.
Iste’molchilar uchun lozim bo‘lgan parametrdagi bug‘ni olish uchun maxsus turbinalardan foydalaniladi. Bunday turbinalarda energiyasi turbinani harakatga keltirishda foydalanilib, parametrlari pasaygan bug‘ning bir qismi iste’mol qilish uchun olinadi, qolgan qismi esa turbinada odatdagi usulda foydalaniladi va undan chiqgach kondensatorga uzatiladi.
IEMning prinsipial va unda elektr hamda issiqlik energiyalarini ishlab chiqarishning texnologik sxemasi 2.7- rasmda tasvirlangan. Bu yerda IEM va KESning (2.4-rasm) prinsipial sxemalari bir-biriga o‘xshashligini kuzatamiz. Shu sababli 2.7- rasmda 2.4- rasmdagi bilan bir xil bo‘lgan uskunalarning nomlari keltirilmagan.
EUYu

^Nasos Qozon
Past bosimli regeneratsion isitkichlar
Iste’molchiga uzatiluvchi issiqlik energiyasi

2.7- rasm. Issiqlik elektr markazida elektr va issiqlik energiyasini ishlab chiqarishning texnologik sxemasi.

Mamlakatimizda hozirgi davrda mavjud bo‘lgan IEMlarining FIK 60-65% ni tashkil etadi. IEMning taxminiy issiqlik balansi 2.8- rasmda tasvirlangan bo‘lib, unga muvofiq holda agar yoqilg‘ining yonishida paydo bo‘lgan birlamchi issiqlik energiyani 100% deb olsak, u jarayon davomida quyidagicha taqsimlanadi:

12% - qozon qurilmasidagi isroflar, 2% - quvurlardagi isroflar,

4% - elektr generatoridagi isroflar, 20% - kondensatordagi isroflar,
12% - ishlab chiqariluvchi elektr energiyasi, 50% - ishlab chiqariluvchi issiqlik energiyasi.

Ishlab chiqariluvchi elektr energiyasi

Yoqilg‘ining birlamchi issiqlik energiyasi: 100%

12%

12%
_{2% 4%} 20%
50%
Ishlab chiqariluvchi issiqliq energiyasi

Qozon qurilmasidagi isroflar

Quvurdagi isroflar

Elektr generatoridagi isroflar

Kondensatordagi isroflar

2.8- rasm. Issiqlik elektr markazining taxminiy issiqlik balansi.

4.