Электр энергияни ишлаб чикиш, узатиш ва тақсимлаш фанидан ээ йўналиши учун маърузалар матни

u

qyut.



ni uchta qiymatiga ega. 

q.t.  kuchlanishi  transformatordagi  kuchlanish  tushuvini  belgilaydi  va 

chulg’amlarni to’la  

 qarshiligini xarakterlaydi. 

Hamma  transformatorlar  uchun  q.t.  kuchlanishi,  nominaldan  foizlarda 

olinganda: 

u

k

 



 



u

a

2

 



 u

’

2

, 

bu yerda: u

a



transformatorni aktiv qarshiligiga bog’liq q.t. kuchlanishini aktiv tashkil 

etuvchisi;  u

’



  transformatorni  reaktiv  (induktiv)  qarshiligiga  bog’liq  q.t. 

kuchlanishini reaktiv tashkil etuvchisi. 

Avtotransformatorlarni  konstruktsiyasini  xususiyatlari  va  ish  rejimlari.  Zamonaviy 

katta 

elektr 

stantsiyalarida 

2 

ta 

yuqori 

kuchlanish 

aloqasi 

uchun 

avtotransformatorlardan ham foydalaniladi. 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

20 

 

 

14-rasm. Bir fazali avtotransformatorni sxemasi. 

Bir  fazali  avtotransformator  ikkita  elektrik  bog’langan  OV  va  OS  chulg’amlardan 

iborat. CHulg’amni VS qismi ketma-ket, OS qismi esa 



 umumiy deyiladi. 

Avtotransformator  kuchlanishni  ‘asaytirish  rejimida  ishlaganda  ketma-ket 

chulg’amda  magnit  oqim  hosil  qilib,  umumiy  chulg’amda  I

0

  tokni  oqizuvchi  I

V

  tok 

o’tadi. Ikkilamchi chulg’amni I

S

 toki chulg’amlarni galvanik (elektrik) bog’langanligi 

tufayli  o’tadigan  I

V

  va  bu  chulg’amlarni magnitaviy  aloqasi tufayli  hosil  qilingan I

0

 

toklarni yig’indisidir: 

I

S

 



 I

V

 



 I

0

, bundan I

0

 



 I

S

 



 I

V

. 

 

Birlamchi  tarmoqdan  ikkilamchiga  avtotransformator  o’tkazadigan  to’la 

quvvat o’tish quvvati deyiladi. 

 

Agar  chulg’amlar  qarshiliklaridagi  isroflarni  hisobga  olinmasa,  quyidagi 

ifodani yozish mumkin: 

S 



 U

V

I

V

 



 U

S

I

S

. 

 

Ifodani o’ng tomonini o’zgartirib, olamiz: 

S 



 U

V

I

V

 



 



(U

V

 



 U

S

) 



 U

S



I

V

 



 (U

V

 



 U

S

)I

V

 



 U

S

I

V

,  (2-13) 

bu yerda: (U

V

 



 U

S

)I

V

 



 S

T



magnit yo’li bilan birlamchi chulg’amdan ikkilamchisiga 

uzatiluvchi    t  r  a  n  s  f  o  r  m  a  t  o  r  l  i    q  u  v  v  a  t;  U

S

I

V

 



  S

e



transformatsiyasiz, 

galvanik aloqa tufayli birlamchi chulg’amdan ikkilamchisiga uzatiluvchi  e l ye k t r  

q u v v a t. 

 

Bu  quvvat  umumiy  chulg’amni  yuklamaydi,  chunki  tok  I

V

  ketma-ket 

chulg’amdan OS chulg’amga kirmay S qisqichga o’tadi. 

 

Nominal  rejimda  o’tish  quvvati  transformatorni  nominal  quvvati  bo’ladi  S 



 

S

nom

, transformatorli quvvat esa 



 ti’li quvvat bo’ladi S 



 S

ti’.

. 

 

Magnit o’tkazgichni o’lchamlari va, demak, uni massasi transformatorli (ti’li), 

nominal quvvatni bir qismi bo’ladigan, quvvat bilan belgilanadi: 

.

.

.

.

1

1

)

(

k

t

BC

B

C

B

B

B

B

C

B

ном

тип

k

n

U

U

U

I

U

I

U

U

S

S















,     (2-14) 

bu  yerda:  n

BC



U

B



U

C



transformatsiya  koeffitsienti;  k

t.k.



  afzallik  yoki  ti’li  quvvat 

koeffitsienti. 

(2-14)-dan  kelib  chiqadiki,  qanchalik  U

B

  U

C



ga  yaqin  bo’lsa,  k

t.k.

  shunchalik 

kichik va nominal quvvatni kichikroq qismini ti’li quvvat tashkil qiladi. Bu degani 



 

avtotransformatorning  narxi,  aktiv  materiallar  sarfi,  energiya  isroflari  oddiy 

transformatorga  qaraganda  kamroq  bo’ladi  va  gabaritlarining  kichikligi  hisobiga 

chegaraviy quvvatlari ham kattaroq bo’ladi. 

Avtotransformatorlarni 

kuchlanishlarni 

quyidagi 

nisbatlarida 

qo’llash 

maqsadga muvofiq: 220



110; 330



150; 500



220; 750



330. 

Sxemadan ko’rinadiki, ketma-ket chulg’amni quvvati: 

S

kk

 



 (U

B

 



 U

C

)I

B 



 S

ti’.

; 

umumiy chulg’amni quvvati 

S

0

 



 U

S

I

0

 



 U

S

(I

S

 



 I

V

) 



 U

S

I

S

(1 



 1



n

VS

) 



 S

nom.

k

t.k.

 



 S

ti’.

. 

---

 

21 

SH.q., yana bir marta:  a v t o t r a n s f o r m a t o r n i  ch u l g’ a m l a r i  v a  m a g 

n i t  o’ t k a z g i ch i   

t  i  ‘  l  i    q  u  v  v  a  t  g  a    hisoblanadi,  uni  bahzida  hisobiy  quvvat  deyiladi.  V  va  S 

qisqichlarga  qanday  quvvat  keltirilsa  ham,  ketma-ket  va  umumiy  chulg’amlarni  S

ti’.

 

quvvatdan  kattarog’i  bilan  yuklash  mumkin  emas.  Bu  xulosa  avtotransformatorlarni 

kombinatsiyalangan  rejimlarini  ko’rib  chiqishda  ayniqsa  muhim.  Bunday  rejimlar 

avtotransformatorli  chulg’amlar  bilan  faqat  magnit  yo’li  bilan  bog’langan  uchinchi 

chulg’am mavjudligida hosil bo’ladi (rasm 24). 

 

Avtotransformatorni 

uchinchi 

chulg’ami 

(‘K 

chulg’ami) 

yuklamani 

tahminlash,  aktiv  va  reaktiv  quvvat  manbaalarini  ulash  (generatorlar  va  sinxron 

kom’ensatorlar),  bahzi  xollarda  esa  faqat  uchinchi  garmonikalarni  toklarini 

kom’ensatsiyalash  uchun  xizmat  qiladi.  ‘K  chulg’am  quvvati  S

’K

  S

ti’.

-dan  katta 

bo’lishi  mumkin  emas,  aks  xolda  avtotransformatorni  o’lchamlari  shu  chulg’am 

quvvati bilan belgilanib qoladi. 

 

Avtotransformator rejimlarida (rasm 24, a,b)  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

15-rasm. Har xil rejimlardagi avtotransformatorlarni chulg’amlaridagi toklarni 

taqsimlanishi: a, b-avtotransformator rejimlari; v, g-transformator rejimlari; d, ye-

kombinatsiyalangan rejimlar. 

nominal quvvat S

nom.



ni YuK chulg’amdan O’K chulg’amga yoki teskariga uzatilishi 

mumkin. Ikkala rejimda umumiy chulg’amda toklarni ayirmasi I

S

 



 I

V

 



 k

t.k.

I

S

 oqadi, 

shuning uchun ketma-ket chulg’am ti’li quvvat bilan yuklangan, bunga ruxsat etiladi. 

 

T  r  a  n  s  f  o  r  m  a  t  o  r  l  i    r  ye  j  i  m  l  a  r  d  a    (rasm  24,  v,g)  quvvatni  ‘K 

chulg’amidan  O’K  chulg’amiga  yoki  YuK  chulg’amiga  uzatish  mumkin,  bunda  ‘K 

chulg’amni  S