Электр энергияни ишлаб чикиш, узатиш ва тақсимлаш фанидан ээ йўналиши учун маърузалар матни

ном

учx

ном

а

I

i

    

---

 

33 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

        24-rasm. Nodavriy tashkil etuvchisi miqdorini meyorlash. 

 



n

-ni meyorlangan qiymati kontaktlarni ajralish vaqti uchun to’iladi:  



t

z,min 



t

c,v



0,01



t

c,v

. 

 

Agar 



0,09 s, 



n



0 deb qabul qilinadi. 

3. 

A m a l l a r  ts i k l i   uzgich bajaradigan kommutatsion amallar va 

orasidagi  tanaffuslar  ketma-ketligi.  Ish  jaraenida  uzgich  bir  necha  marta 

o’chirilishdan keyin mavjud QT ga ulanishi mumkin. 

Agar  uzgich  avtomatik  qayta  ulash  uchun  mo’ljallangan  bo’lsa, 

quyidagi tsikllar tahminlanishi kerak: 

O’–180 s–UO’–180 s–UO’; 

        O’–t

bt

–UO’–180 s–UO’. 

U

nom



220  kV  kuchlanishda  ishlaydigan  uzgichlar  ham  tsiklni  bajarishlari 

kerak:     O’-t

bt

–UO’–20 s–UO’.    

AQU siz uzgich quyidagi tsiklni bajaradi:  

                                O’–180 s–UO’-180 s–UO’,           

bu  yerda  O’-o’chirish  amali;  UO’-ulash  va  kechikishsiz  o’chirish  amali; 

20,  180-vaqt  oraliqlari,  s;  t

bt

-uzgichlar  uchun  kafolatlangan  AQU  dagi 

toksiz  minimal  tanaffus  (yoyni  o’chishidan  keyingi  ulashdagi  tok  ‘aydo 

bo’lish vaqtigacha).  

AQUlik uzgich uchun t

bt

 0,3



1,2 s, AQUsiz uchun 0,3 s bo’lishi kerak. 

4. 

T  ye  sh  i  b    o’  t  u  v  ch  i    t  o  k  l  a  r  g  a    b  a  r  d  o  sh  l  i  k,  termik 

bardoshlik  toki  I

ter

  va  elektrodinamik  bardoshlik  I

din

  toki  (tahsir  etuvchi 

qiymat)  bilan  xarakterlanadi,  i

din

-eng  katta  ‘ik  (am’lituda);  bu  toklarga 

uzgich  ulangan  xolatda  keyingi  ishiga  xalaqit  beradigan  shikastlarsiz 

chidaydi. 

Ishlab chiqaruvchi zavod bajaradigan nisbat  

                                                         i

din

 



 2,55I

o’ch.nom

.                   

---

 

34 

5. 

U  l  a  n  u  v  ch  i    n  o  m  i  n  a  l    t  o  k      U

nom

  va  belgilangan  tsiklda, 

kontaktlari  ‘ayvandlanmasdan  va  boshqa  shikastlarsiz  o’ziga  mos 

yuritmali  uzgich  chidaydigan  QT  toki.  Kataloglarda  tokni  tahsir  etuvchi 

I

ul.nom

 va am’lituda qiymati i

ul.nom

 keltiriladi. 

Uzgichlar quyidagi shartni bajarib konstuktsiyalanadi:              

I

ul.nom



I

o’ch.nom

,i

ul.nom



1,8

2

I

o’ch.nom

 

6. 

O’ z i n i  o’ ch i r i sh  v a q t i  t

o’.v.

–o’chirishga buyruq berilgan 

vaqtdan yoy so’ndiruvchi kontaktlar bir biridan ajrash vaqtigacha interval. 

O’ ch i r i  l i sh  v a q t i  t

o’ch.v

–o’chirishga buyruq berilgandan hamma 

qutblarda yoy o’chishigacha bo’lgan interval. 

U  l  a  n  i  sh    v  a  q  t  i    t

ul.v

-ulashga  buyruq  berilgan  vaqtdan  zanjirda  tok 

‘aydo bo’lgangacha bo’lgan interval. 

7. AQU ga mo’ljallanmagan uzgichlar QT toklari (0,6



1)I

o’ch.nom

 bo’lganda 

yoy  so’ndiruvchi  uskunani  nazorat  qilmay  beshtadan  kam  bo’lmagan 

UO’



ga  ruxsat  etishlari  kerak.  AQUga  mo’ljallanganlar  yuqoridagi 

sharoitlarda  I

o’ch.nom

  ga  bog’liq  xolda  6-dan  10-gacha  UO’  amallariga 

ruxsat etishlari kerak (GOST). 

8.  GOST  da  uzgichlarni  konstruktsiyalariga  boshqa  talablar  va  sinash 

usullari ham keltiriladi. 

Moyli  bakli  uzgichda  moy  yoyni  so’ndirish  va  tok  o’tkazuvchi  qismlarni 

izolyatsiya qilish uchun xizmat qiladi. 10 kV gacha (35 kV-gacha uzgichni 

bahzi turlarida ham) uzgichni barcha fazalari bitta bakda bo’ladi, kattaroq 

kuchlanishda har bir faza uchun alohida bak tutiladi. 

Moyli  bakli  uzgich  yoy  so’ndirish  ‘rintsi’i  bo’yicha  3  guruhga 

bo’linadi: 

1. 

Avto’uflashli-gaz  yuqori  bosimi  va  katta  harakat  tezligi  yoy 

energiyasi yordamida hosil qilinadi; 

2. 

Majburiy  moyli  ‘uflashli-kontaktlar  ajralish  joyiga  gidravlik 

mexanizm yordamida moy haydaladi; 

3. 

Moyda  yoyni  magnitli  so’ndirishli-yoy  magnit  maydon  tahsirida  tor 

tirqishlarga tortilib so’ndiriladi. 

Bakli  uzgichni  asosiy  afzalliklari  -  konstruktsiyasi  sodda,  yuqori 

uzish qobiliyatga ega, tashqariga o’rnatishga yaroqli. 

Kamchiliklari 



  yong’in  va  ‘ortlashga  havfli,  moy  xolati  va  satxi 

doimiy  nazorat  qilib  turilishi,  katta  moy  zaxirasi  zarurligi,  metallni  katta 

sarfi, og’ir, tashish, montaj qilish va sozlash noqulay. 

Kam  moyli  uzgichlar  TQlarda  keng  tarqalgan.  Moy  ularda  asosan 

yoy  so’ndirish  muhiti  bo’lib  xizmat  qilib,  ajratilgan  kontaktlarni  qisman 

izolyatsiyalaydi ham. 

---

 

35 

Afzalliklar:  moy  hajmi  kam,  nisbatan  og’ir  emas,  turli  kuchlanishlarga 

ishlab chiqariladi. 

Kamchiliklari



yong’in  va  ‘ortlashga  havfli,  tez  ishlovchi  avtomatik 

qayta  ulashni  tashkil  etib  bo’lmaydi,  moyni  tez-tez  nazorat  qilib, 

almashtirib turish zarur, nisbatan kichik uzish qobiliyati. 

Havoli  uzgichlarda  yoy  siqilgan  havo  yordamida  so’ndiriladi.  Tok 

o’tkazuvchi  qismlar  izolyatsiyasi  esa  farfor  yoki  boshqa  qattiq 

izolyatsiyalovchi materiallardan bajariladi. 

Afzalliklar:  yong’in  va  ‘ortlashga  havfsiz,  tez  ishlaydi,  yuqori  uzish 

qobiliyatiga ega, AQU ni amalga oshira olishi, yoy so’ndiruvchi kontaktlar 

kam yeyiladi, tashqariga va ichkariga o’rnatiladi. 

Kamchiliklar: kom’ressor zarur, konstruktsiya murakkab, qimmat. 

Elektr  magnit uzgichlarda  yoy  magnit  maydon tahsirida yoy so’ndiruvchi 

kameraning tirqishlariga tortilib so’ndiriladi. 

Afzalliklar:  to’la  yong’in  va  ‘ortlashga  havfsiz,  yoy  so’ndiruvchi 

kontaktlar kam yeyiladi, tez-tez ulash va uzish sharoitlarda ishlashi, uzish 

qobiliyati  nisbatan yuqori. 

Kamchiliklar:  yoy  so’ndiruvchi  kamera  murakkab,  nominal 

kuchlanishni yuqori qiymati chegaralangan. 

Havoli uzgichlarda yoy so’ndiruvchi muhit sifatida 20 atm bosimdagi 

siqilgan havo oqimi xizmat qiladi.  

Oqim  yoy  maxsullarini  yoy  oralig’idan  chiqaradi  va  yuqori  elektr 

mutahkamlikni  hosil  qiladi.  Hozirgi  zamon  havoli  uzgichlarda  yoy 

so’ndiruvchi  kontaktlar  bilan  ketma-ket  ulangan  maxsus  ajratgich  (tashqi 

yoki ichki) kontaktlari ochiq havoda, kamera ichida ajralishi mumkin. 

Afzalliklar:  kichik  vazn,  reviziya  oddiy,  trans’ortirovka  qulay, 

yong’in va ‘ortlashga havfsiz, moy xo’jaligi kerak emas.    Kamchiliklar: 

maxsus kom’ressor va ‘nevmatik xo’jalik kerak, tashqi ajratgich ishi qiyin. 

Buni  bartaraf  qilish  uchun  havo  to’ldirilgan  ajratgichli  uzgich  ishlab 

chiqilgan.  Uni  kamchiliklaridan  bittasi  uzgich  o’chiq  xolatida  siqilgan 

havo so’ndiruvchi kameralar va tayanch izolyatorlarida uzoq vaqt bo’ladi. 

 

Avtogazli  uzgichda  yoyni  so’ndirish  uchun  ko’ndalang  va  qisman 

bo’ylama ‘uflashdan foydalaniladi. Gaz so’ndiruvchi kamera o’zida ishlab 

chiqiladi.  Avtogazli  uzgichlarni  kam  moyliga  qaraganda  kamchiliklari 

mavjud,  ularga  nisbatan  kattaroq  vazn  va  o’lchamlar,  yuritma  mexanizmi 

murakkab. 

 

Yuklama uzgichi 



 bu zanjirni qismlarida normal yuklama, taxminan 

bir 

necha 

yuz 

A 

toklarini 

kommutatsiyalashga 

mo’ljallangan 

soddalashtirilgan, yengillashtirilgan uzgich, QT toklarini uza olmaydi. 

 

Vakuumli  uzgich  kontaktlar  oralig’ini  juda  yuqori  elektr 

mustahkamligi  bilan  farq  qiladi.  Ular  230  kV  gacha  kuchlanishda  statik 

---

 

36 

kondensatorlar  batareyalarini  kommutatsiyalash,  uzun  salt  liniyalar  va 

yuklama  kichik  toklarini  o’chirishga  mo’ljallangan  va  afzalliklar:  a) 

harakatlanuvchi  kontakt  juda  oz  yuradi  va  vazni  yengil,  tezlik  yuqori;  b) 

kichik  o’lcham  va  narxi  arzon;  v)  kontaktlar  oksidlovchi  muhitdan  to’la 

izolyatsiyalangan;  g)  tok  o’chgandan  keyin  vakuumli  uzilishni  elektr 

mustahkamligi  juda  tez  tiklanadi;  d)  kontaktlar  ajragandan  keyin  tok 

birinchi  marta  noldan  o’tishida  zanjir  uziladi;  ye)  ‘ortlash  va  yong’inga 

to’la havfsiz. Ammo u 2500 A-dan ortiq tokni o’chirmaydi. 

 

Uzgich amallar bajarishi hamda ulangan xolatni saqlab turishi uchun 

yuritma  mavjud,  u  qo’l  dastali  (faqat  kam  quvvatli  uzgichlarda)  va 

avtomatik (masofadan boshqarishga imkon beradi va harakatli) bo’ladi. Ish 

‘rintsi’i  bo’yicha  elektromagnitli,  ‘nevmatik,  ‘rujinali  yoki  yukli  bo’lishi 

mumkin.  Faqat  havolilarda  ‘nevmatik  yuritma  uzgich  va  kontakt  tizimi 

konstruktiv  bog’langan.  Yuritmalar  uch  asosiy  qismdan  iborat:  ulovchi 

mexanizm,  qulflovchi  (ilgak,  til,  ilmoq),  uzgichni  ulangan  xolatda  ushlab 

turadi, va uzuvchi mexanizm, o’chirishda mexanizm ilmog’ini bo’shatadi. 

 

---

 

37 

‘odstantsiyalarda uzgichlarning jadvalda keltirilgan turlari keng 

qo’llaniladi. 

 

6 

kV 

10 

kV 

35 

kV 

110 

kV 

220 

kV 

500 

kV 

750 

kV 

1150 

kV 

1. 

Moyli 

bakli 

uzgichlar 

- 

- 



 



 



 



 

- 

- 

2. 

Kam 

moyli 

uzgichlar 



 



 

- 



 

- 

- 

- 

- 

3. Havoli 

 uzgichlar 

- 

- 

- 



 



 



 



 



 

4. 

Elegazli 

uzgichlar 

- 

- 

- 



 



 

- 

- 

- 

5.  Vakuumli 

uzgichlar 



 



 



 



 

- 

- 

- 

- 

6. 

Elektr 

magnit 

uzgichlar 



 



 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

7.  Yuklama 

uzgichlari 



 



 

- 



 

- 

- 

- 

- 

 

---

 

38 

 

1 

 

Moyli uzgichlarni sxemalari 

1- Bir bakli uzgich,  2-Uch bakli ikki yoy so’ndirish kamerali uzgich,  3-

Uch bakli uzgich 

 

 

 

Xavo uzgichlarini sxemalari 

1-sikilgan xavoli rezeruvar, 2-yoy so’ndirish kamerasi, 3-shuntlovchi 

rezistor, 4-kontaktlar, 5-ajratkich, 6-sigimli bo’lgich. 

---

 

39 

Maslyanqy vqklyuchatelg’ VM’-10 

Vqklyuchateli serii VM’ (VM’-10, V’M-10, VM’’-10, VM’E-10, VM’-

10K) s nominalg’nqmi tokami 600, 1000 i 1500A i tokom otklyucheniya 

20, 31.5 kA.  

 

 

 

 

Vqklyuchatelg’ vakuumnqy trexfaznqy VV/TEL 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

40