Электр энергияни ишлаб чикиш, узатиш ва тақсимлаш фанидан ээ йўналиши учун маърузалар матни

Maruza №3: Elektr mashinalar
Sinxron generatorlar. Birlamchi motorning mexanik energiyasini elektr energiyasiga aylantirib beruvchi elektr qurilmaga elektr generatori deyiladi. Hozirgi zamon elektr stantsiyalarida elektr energiya hosil qilish uchun uch fazali o’zgaruvchan tok sinxron generatorlari ishlatiladi. Sinxron EM uchun turgun ish rejimda agregatni aylanish soni (n) bilan tarmok chastotasi (f) orasida aniq muvofiklik bor: n = 60 (f/’)

Nominal to’la quvvati: S_nom.3U_nom.I_nom.

Generatorni nominal aktiv quvvatiturbina bilan kom’lektda uzoq avomiy ishlashga mo’ljallangan eng katta aktiv quvvat: ‘_nom.S_nom.cos_nom

IES va AES da aylanish chastotasi 1500, 3000 ayl/min bo’lgan bug’ va trubogeneratorlar ishlatiladi. Generatorlar vali gorizantal joylashadigin qilib tayyorlanadi. Ularning rotori magnit va mexanik xossalari yuqori bo’lgan maxsus ‘o’latdan tayyorlanadi. Rotor diametri 1,1-1,2 m, uzunligi 6-6,5 m.

Gidrogeneratorlarning aylanish chastotasi 60-600 ayl/min bo’ladi. SHuning uchun ular sekin yurar, o’lchamlari va massasi katta, kutblar soni ko’’ bo’ladi. Gidrogeneratorlar ayon kutbli rotorli qilib va vali vertikal joylashadigan qilib tayyorlanadi. Rotorlarning diametri 14-16 m, statorlarning diametri esa 20-22 m.

Sinxron generatorlarning nominal ‘aramertlari:

1. 
   nahminal kuchlanish;
   
2. 
   nahmina tok;
   
3. 
   to’la nominal quvvat;
   
4. 
   aktiv nominal quvvat;
   
5. 
   rotorning nominal toki.
   

Nominal quvvat koeffitsenti:

1. 
   5-125MVA uchun cos=0.8
   
2. 
   125-600 MVA uchun cos=0.85
   
3. 
   600 MVA va undan katta uchun cos=0.9
   

FIK 96,3-98,8 %

8-rasm. Uch fazali sinxron generatorni elektr qismini tuzilishi.

Transformatrlar va avtotransformatorlar. Transformatorlar deb elektr energiyasini bir kuchlanishdan ikkinchi kuchlanishga o’zgartirib beruvchi elektr statik a’’aratga aytiladi. ES va ‘S larda kuch transformatorlari elektr energiyani bir kuchlanishdan ikkinchisiga aylantirish uchun xizmat qiladi. Uch favzali transformatorlar eng ko’’ tarqalgan, ularda uchta bir fazali transformatorlarga qaraganda isroflar 20-25 % kam. Uch fazali kuch transformatorlari 2 va 3 chulg’amli qilib tayyorlanadi (2-rasm).

Asosiy ‘arametrlar:

1. 
   nominal quvvati, kVA;
   
2. 
   nominal kuchlanish, kV;
   
3. 
   qisqa tutashuv kuchlanishi, %;
   
4. 
   salt ishlash toki, %;
   
5. 
   salt ishlash va qisqa tutashuvdagi isroflar, kVt;
   
6. 
   transformatsiyalash koeffitsienti.
   

Qisqa tutashuv kuchlanishi - trasformatorning chulg’amlaridan biriga shu kuchlanish beriganda, boshqa chulg’amida qisqa tutashgan bo’lsa, undan o’tayotkan tok nominal mikdorga teng bo’ladi.

Salt ishlash toki - ‘o’latdagi aktiv va reaktiv isroflarni xarakterlaydi va ‘o’latning magnit xossasiga, magnit o’tkazgichning konstruktsiyasiga bog’lik bo’ladi. Salt ishlagandagi va qisqa tutashuvdagi isroflarning kichikligi transformatorni tejamli ishlashini bildiradi. Transformator quvvati kancha kichik bo’lsa, undagi nisbiy isrof shuncha katta bo’ladi.

Zamonaviy elektr stantsiyalarida 2 ta yuqori kuchlanish aloqasi uchun avtotransformatorlardan ham foydalaniladi. Bir fazali avtotransformator ikkita elektrik bog’langan OV va OS chulg’amlardan iborat. CHulg’amni VS qismi ketma-ket, OS qismi esaumumiy deyiladi (3-rasm).

Uch chulg’amli transformatorlarda chulg’amlarni har bir jufti (YuK va ‘K, YuK va O’K, O’K va ‘K) uchun k to’iladi.
9
-rasm. Kuch transformatorlarini shartli belgilanishi.


10-rasm. Transformatorlarni ‘rintsi’ial sxemalari: a-ikki chulg’amli; b-uch chulg’amli; v-’ast kuchlanish chulg’ami maydalangan.

11-rasm. Bir fazali avtotransformatorni sxemasi.

Transformatorlarlar