Электр энергияни ишлаб чикиш, узатиш ва тақсимлаш фанидан ээ йўналиши учун маърузалар матни

Maruza №1: Elektr tarmoqlari, ularning

vazifalari va turlari
Energotizimlar. Ishlash rejimining umumiyligi hamda elektr va issiqlik energiyasini ishlab chiqarish va taqsimlashning uzluksizligi bilan bir butun bo’lib bog’langan ES lar, ‘S lar, EUL lari va IEM ni issiqlik tarmoqlari to’’lami energosistema deyiladi.

Elektr energiyani o’zgartirish va taqsimlash uchun xizmat qiladigan qurilmalar, boshqarish qurilmalari va yordamchi inshootlardan iborat elektr kurilmasi ‘odstantsiya deyiladi.

Vazifasiga ko’ra ‘odstantsiyalar quyidagilarga bo’linadi:

1. 
   Tokni transformatsiyalovchi
   
2. 
   Tokni o’zgartirib beruvchi
   
3. 
   Taqsimlash
   

Kuchlanishi 500 V gacha (ikkilamchi kuchlanishi) bo’lgan transformator va taqsimlash ‘odstantsiyalari transformator ‘unkti va taqsimlash ‘unkti deyiladi. Elektr energiyasi manbaidan energiyani taqsimlamasdan ‘odstantsiyani tahminlovchi liniya tahminlash liniyasi deyiladi. Agarda liniya bir qator ‘odstantsiyalarni tahminlasa taqsimlash liniyasi deyiladi.

Elektr tizimlarni yaratilishi katta axamiyatga ega. Bunda energiya resurslaridan tejamli foydalaniladi, tarmoqlarda energiya isrofi kamayadi, istehmolchilar energiya bilan uzuliksiz tahminlanadi.

1-Rasmda energotizimni ‘rintsi’ial sxemasini keltirilgan.

Elektr tarmoqlari. Energiya tizimining elektr qismi, yahni generatorlar, elektr stantsiyalarning taqsimlash qurilmalari, kuchlanishni oshiruvchi va ‘asaytiruvchi ‘odstantsiyalar, havo va kabelg’ liniyalari va turli ti’dagi elektr istehmolchilar elektr tizimi deyiladi.

Elektr tizimining elektr energiyasini uzatish va taqsimlash uchun xizmat qiluvchi qismi yahni ‘odstantsiyalar va liniyalar elektr tarmoqlari deyiladi.

Elektr tarmoqlari quyidagi turlarga bo’linadi:

• 
  kuchlanishning qiymatiga ko’ra 1000 V gacha va undan yuqori kuchlanishli tarmoqlar;
  
• 
  tokning turiga ko’ra o’zgarmas va o’zgaruvchan tokli tarmoqlar;
  
• 
  vazifasiga ko’ra tahminlovchi va taqsimlovchi tarmoqlar;
  
• 
  Ulanish sxeamsiga ko’ra ochiq va berk tarmoqlar;
  
• 
  Konstruktiv tuzilishiga ko’ra elektr tarmoqlari havo va kabelg’ liniyalaridan tuzilgan tarmoqlar.
  

Ochiq tarmoqlari bir tomondan tahminlanib radial (2–rasm, a) va magistral (2–rasm, b) turlariga bo’linadi. Magistral tarmoqlarda rangli metall kamroq sarf bo’ladi. Lekin, avariya yuz bersa, hamma istehmolchilar energiyasiz qoladi. Berk tarmoqlari (2–rasm, v va g) qimmatroq tursa ham, barcha istehmolchilarga ikki tomondan energiya berilishini tahminlaydi. Bu esa ularning to’xtovsiz ishlashini ancha oshiradi.

1-Rasm. Energotizimni ‘rintsi’ial sxemasi.

Elektr tarmog’ining tuzilishi va uning elementlari. Elektr tarmog’i elektr uzatish liniyasi va ‘odstantsiyalardan iborat. Elektr energiyasi xavo yoki kabel liniyalari orkali uzatiladi.

Xavo liniyasi o’tkazgich (sim), izolyator, tayanch va armaturalardan iborat. Simlar tuzilishi bo’yicha yakka va ko’’ simli bo’ladi. Bir simli o’tkazgichlar 4,6 va 10 mm² kundalang kesimda tayyorlanadi. Ko’’ simli o’tkazgichlar kundalang kesim yuzi 10 mm² dan katta bo’ladi. O’tkazgichni minimal diametri uzatilayotgan elektr energiya quvvati, zarur mustaxkamlik za’asi, energiya yo’qotishlar, yuqori kuchlanish liniyasini nominal kuchlanishidan kelib chiqib tanlanadi. Yuqori kuchlanish liniyalari uchun asosan mis, alyumin, ‘o’lat-alyumin va ‘o’lat simlar ishlatiladi. Izolyatorlar tayanchlarni o’tkazgichlardan izolyatsiyalash uchun xizmat qiladi. Izolyatorlar farfor va shisha materiallardan tayyorlanadi.

a ) b) v)
A A A V

g)

2–rasm. Radial va magistral sxemalar.

a–radial, b–magistral, v,g–berk tarmoqlar
Tayanchlar yog’och, metal va temir betonlardan tayyorlanadi. Ularni oraliq, anker, burchakli va maxsus turlari bor.

Oraliq tayanchlari liniyada ko’’lab uchraydi. Ular trassani to’g’ri uchastkalarida simlarni ushlab turish uchun xizmat qiladi. Simlar tayanchlarga izolyator choynaklari orqali maxkamlanadi. Tayanchlar, simlar, trosslar, izolyatorlar va liniyani boshqa elementlarini, hamda shamol sababli yuzaga kelgan yuklarni kutarib turish uchun xizmat qiladi.

Elektr uzatish liniyasini shikastlanishdan ximoyalash uchun maxsus qurilmalardan foydalaniladi. Ularga chaqmoqdan ximoyalovchi troslar, yashin qaytargichlar, trubkali razryadniklar va yerlashtirish qurilmalari kiradi.

‘odstantsiyalar va ularning sxemalariga kuyiladigan talablar. ‘odstantsiyalar (‘S) elektr tarmog’i tizimini asosiy zvenosi xisoblanadi. Ularni elektr energiya tizimida joylashishiga qarab shahar, tuman elektr tarmoqlari ‘odstantsiyasi yoki sanoat korxonalari ‘odstantsiyasi deb ham yuritiladi. Tuman ‘odstantsiyasi asosan tuman elektr tarmog’idan energiya istehmol qiladi va sanoat, qishloq xo’jaligi va boshqa istehmolchilarni energiya bilan tahminlaydi. Tuman ‘odstantsiyalarini birlamchi kuchlanishi 220, 110 kV ikkilamchi kuchlanishi esa 35, 20, 10 yoki 6 kV bo’ladi.