Elektr energetikasi

2. Energetikani texnika taraqqiyotiga ta‟siri 
 
Texnikani  shiddatli  taraqqiyoti  va  uning  hozirdagi  darajasiga,  energiyaning 
yangi turlaridan, birinchi navbatda elektr energiyasidan foydalanmasdan etib bo‗lmas 
edi.  Elektr  energiyasi  inson  hayotida  keng  qo‗llaniladi.  Mubolag‗asiz  aytish 
mumkinki, zamonaviy jamiyatning mo‗‗tadil hayoti elektr energiyasiz tassavur etish 
qiyin. 
Elektr energiyasi sanoatda turli-xil mexanizmlarni harakatga keltirish uchun va 
bevosita texnologik jarayonlarda, transport keng foydalaniladi. 
Zamonaviy aloqa vositalarining - telegraf, telefon, radio, televideniya - ishlashi 
elektr  energiyasidan  foydalanishga  asoslangan.  Kibernetika,  hisoblash  mashinalari, 
koinot  texnikasining  taraqqiyoti  elektr  energiyasiz  taraqqiy  etmas  edi.  Elektr 
energiyasining asosiy xususiyati shundan iboratki, uni uzoq masofalarga oson uzatish 
va boshqa energiya turlariga kam yo‗qotishlar bilan o‗zgartirish mumkin. 
Insoniyat  keyingi  vaqtlarda  sun‘iy  yo‗l  bilan  olinadigan  quvvat,  atmosferada 
sodir  bo‗layotgan  geofizik  va  geologik  jarayonlar  va  hattoki  koinotda  sodir 
bo‗layotgan  jarayonlar  quvvati  bilan  taqqoslash  o‗rinli.  SHunday  qilib,  energetika 
tushunchasini  sun‘iy  tizim  -  insoniyat  tomonidan  yaratilgan  tizim  sarhadlari  bilan 
chegaralanmasdan,  sun‘iy  tizimlar  bilan  tabiiy  tizimlarni  o‗zaro  uzviy  bog‗liqlikda 
qarash kerak. 
Insoniyat  tomonidan  yaratilgan  sun‘iy  tizimlar  quvvati  va  tabiiy  geofizik 
jarayonlar quvvatini quyidagi taqqoslashi keltirilgan. Quyosh yil davomida koinotga 
yirik miqdorda energiya nurlantiradi, ulardan er yuzasiga 5

10
8
 km
2
 ga teng bo‗lgan 
erga  taxminan  7,5

10
17
  kVt

soatga  teng  bo‗lgan  energiya  etib  keladi.  Bu  esa  85600 
mlrd. kVt quvvat demakdir. 
1983 yilda erda energiyaning barcha turlaridan (80-83) 

10
12
 kVt

soat energiya 
ishlab  chiqarildi  va  foydalanildi.  Dunyoda  bir  yilda  8360  TVt

soat  elektr  energiyasi 
ishlab chiqariladi. 
Erning  1  km
2
  yuzasiga  o‗rtacha  quvvati  17-10
4
  kVt  ga  teng  bo‗lgan  quyosh 
energiyasi  tushadi  va  birlamchi  energiya  manbalarining  bu  energiyadan  foydalanish 
quvvati  taxminan  19  kVt  ga  teng.  Bu  quvvatlar  o‗zaro  104  marotaba  farq  qiladi. 
Quyosh erning issiqlik muvozanatida katta o‗rin tutadi. Uning erga to‗g‗ri keladigan 
nurlanish  quvvati,  insoniyat  oladigan  va  tabiatda  sodir  bo‗ladigan  jarayonlar 
quvvatidan  ko‗p  marotaba  ortiqdir.  Quyosh  quvvatini,  hozirgi  davrda  insoniyat 
foydalana  olmayotgan,  erning  o‗z  o‗qi  atrofida  aylanish  quvvatidan  (3

10
13
  mlrd. 
kVt) bilan taqqoslash munkin. 
Biroq  dunyodagi  elektr  stansiyalarning  umumiy  quvvatini  (2  mlrd.  kVt) 
hozirda  ko‗pgina  tabiiy  jarayonlar  bilan  taqqoslash  mumkin.  Masalan,  koinotdagi 
havo oqimlarining o‗rtacha quvvati (25-30) 

10
9
  kVt  ni  tashkil  etadi.  O‗z  navbatida 
bo‗ronlarning  o‗rtacha  quvvati  (30-40) 

10
9
  kVt.  Dengiz  to‗lqinlarining  umumiy 
quvvati  (2-5) 

10
9
  kVt.  Taqqoslashlar  keltirilayotganda  nafaqat  turg‗un  elektr 
stansiyalarni  quvvatini,  balki  harakatdagi  energetik  qurilmalar  quvvati  ham  hisobga 
olish  kerak.  Masalan,  dunyodaga  barcha  yo‗lovchi  tashuvchi  samolyotlarning 

---

 
 
 
 
 
 
umumiy  quvvati  0,15

10
9
  kVt  dan  kam  emas.  Ayniqsa  atmosferaning  yuqori 
qatlamlarida  uchuvchi  o‗ta  yuqori  tezlikka  ega  samolyotlar  atmosferadagi  azon 
qatlamiga yomon ta‘sir etadi. 
Turg‗un elektr stansiyalarining kam quvvatlilari ham biosferaga sezilarli ziyon 
etkazadilar,  chunki  ularning  yil  davomidagi  ish  davomiyligi  katta.  SHunday  qilib 
energetik  va  boshqa  qurilmalarni  ishlatish,  atmosferaning  ifloslanishi  va  ko‗p 
miqdorda organik yoqilg‗ini yoqilishi natijasida uning havo tarkibi o‗zgarishi; dunyo 
ummonining  ifloslanishi;  gidro  elektr  stansiyasi  qurilishi  natijasida  quruqliklarni 
suvga  ko‗milishi;  o‗rmonlarning  kesilishi;  issiqlik  elektr  stansiyalarining  butun 
dunyoning umumiy issiqlik muozanatiga ta‘siri katta muammolar keltirib chiqaradi. 
Energetik  tizimlarni  loyihalashtirayotganda,  ularni  rivojlantirish  va  foydalanish 
davomida  atrof  muhitga  ta‘siri  barcha  jihatlari  tomonidan  ko‗rib  chiqilishi  kerak. 
SHuning  uchun  muhandis-energetikka  tabiat  va  unda  bo‗layotgan  hodisalar 
to‗g‗risida bilimlar juda zarur.