ƏLƏKBƏr MƏMMƏdov ceyhun yusifov iLqAr Seyfullayev vergİ

Vergİ VƏ TƏrƏqqİ
istehlakı azaltmaqla özlərinin dolayı vergi yükünü yüngülləşdir -
məyə  nail  ola  bilirlər.  Yəni,  dolayı  vergilərin  istehlakçıların
davranışında seçim imkanlarını saxlaması faktı da mövcuddur.   
İstehlaka  tətbiq  olunan  dolayı  vergilər  iqtisad  elmi
formalaşmağa başladığı dövrdən sistemli tədqiqatların obyekti
kimi qəbul olunur. Adam Smit “Xalqların sərvəti...” əsərində
qeyd  edirdi  ki,  dövlət  öz  təbəələrini  birbaşa  vergilərə  cəlb
edərkən  müəyyən  çətinliklərlə  qarşılaşdığına  görə  büdcə
xərclərini ödəmək üçün xərclərin vergiyə cəlb edilməsi vasitəsilə
dolayı vergilərdən istifadə etməyə meyl edir. 
A.Smit  istehlak  məhsullarını  zəruri  nemətlərə  və  zinyət
əşyalarına ayırırdı. O, zəruri nemətlərə ilkin tələbat malları ilə
yanaşı, cəmiyyətdə mövcud olan adət və ənənələrin təsiri ilə
formalaşan tələbatları ödəyən məhsul və xidmətləri də aid edirdi.
A.Smit zəruri nemətlərə tətbiq olunan dolayı vergilərin təsirini
əmək haqqından tutulan birbaşa vergilərin təsiri ilə eyniləşdirirdi.
O,  zinyət  əşyalarına  tətbiq  olunan  vergilərin  əhalinin  bu
məhsullara tələbatını azaltdığını və bununla işçinin ailənin zəruri
nemətlərlə təmin olunması imkanını artırdığını (ailə büdcəsini
zəruri nemətlərə yönəltməklə) qeyd edir və göstərirdi ki, zinyət
əşyalarına vergilərin artırılması zəruri nemətlərin qiymətlərinin
artımına səbəb olmur, və əksinə, zəruri nemətlərə tətbiq olunan
dolayı vergilərin bütün məhsulların qiymətinin yüksəlməsinə,
onların satışının və istehalkının azalmasına gətirir.
Adam  Smitin  yaşadığı  dövrdə  Böyük  Britaniyada  zəruri
nemətlərə  tətbiq  olunan  dolayı  vergilərə  duz,  dəri,  sabun  və
şamlara  tətbiq  olunan  vergilər  aid  olunurdu.  Bu  məhsulların
 istehlak intensivliyi və istehlak miqdarı məhdud olduğu üçün on-
lara tətbiq olunan vergilər alıcılar tərəfindən o qədər də hiss
 olunmurdu. 
A.Smit dolayı vergitutma üsullarını iki qrupa ayırırdı:
1.  Hər  il  məlum  məhsulların  istehlakına  görə  müəyyən
məbləğin ödənilməsi;
2. Vergi istehsalçıdan, yəni məhsulun alıcıya verilməsindən
əvvəl tutulur.
O, saxlanması uzun müddət mümkün olan zəruri nemətlərin
birinci üsulla, alındığı anda istehlak olunan zəruri nemətlərin isə
ikinci üsulla vergiyə cəlb edilməsini təklif edirdi. A.Smit ikinci

---

152